Nazwiska pochodzące od imion stanowią liczną grupę 2 178 jednostek (tj 19,4%
wszystkich typów nazwisk rodzimego pochodzenia) Wśród nich szczególnie produktywne okazały się nazwiska derywowane sufiksalnie i fleksyjnie, a nie na-zwiska równe pełnym imionom metrykalnym52, równe pod względem formalnym, brzmieniowym (por wnioski badawcze Matusiak 2005: 84)
Nazwiska odimienne, powstałe od imion w postaci pełnej oraz od imion skró-conych genetycznie, motywowane były podstawami imion biblijnych, chrześcijań-skich, jak również imion o pochodzeniu innym niż chrześcijańskie — por : Adam, Andrzej, Bartłomiej, Benedykt, Beniamin, Filip, Franciszek, Fryderyk, Grzegorz, Jakub, Jan, Jerzy, Józef, Klemens, Krzysztof, Maciej, Marcin, Marek, Mateusz, Michał, Mikołaj, Paweł, Piotr, Szymon, Tomasz, Walenty, Walerian, Witold Tendencje te ujawniają się też w wielowariantywności słowotwórczej nazwisk odimiennych o tym samym rdzeniu, tworzonych za pomocą rozmaitych sufiksów hipokorystycznych
Formacje odimienne tworzono również od podstaw imion słowiańskich i staropolskich — por : Bolesław, Boguchwał, Bolebor, Borzysław, Bożeciech, Bożymir,
52 W opinii Beaty Raszawskiej-Żurek „Nazwiska równe imionom częściej używane były przez przedstawicieli niższych grup społecznych” (Raszawska-Żurek 2006: 156—158)
41 Nazwiska rodzime Chocimir, Chwalisław, Czesław, Czestobor, Dobiesław, Gościsław, Kazimierz, Małomir,
Mieczysław, Mięciesław, Miłosław, Mojsław, Molibog, Niebor, Niemir, Niemoj, Racibor, Rasław, Siemomysł, Sobiesław, Stanisław, Toligniew, Tolisław, Uniebog, Uniesław, Wie-limir, Więcemir, Więcesław, WoWie-limir, Żelibor
W obrębie nazwisk imiennych wyróżnia się spora grupa formacji odimiennych o obcej proweniencji, ulegających rozmaitym procesom derywacyjnym Nazwiska pochodzące od żydowskich imion reprezentują formy w postaci hybryd derywo-wane rodzimymi sufiksami — por : Barasz < Asz < Aszer; Bandron < Bandet, Barusch, Barusz < Baruch, Binowiec < Binum, Bobis < jid Bobe; Esterak < Estera; Levak < bibl Levi
Spora grupa nazwisk powstała też od niemieckich podstaw imion: Adler, Al-bert, Althof, Arnold, Bronhard, Collet < Nicolaus, Moritz, Olbrecht, Otto, Otton, Oswald, Olbert, Rajmund.
W grupie nazwisk odimiennych pojawiły się też struktury zawierające w pod-stawie imiona łacińskie (por : Bartelemus, Bartelmus, Bartelemis, Bartolomeus, Cle-ment), rosyjskie (por : Belikowski, Boris, Borisz, Liboski, Libowski, Paszuda, Paszyna, Zieniek, Zienkiewiecz) oraz czeskie (por : Bloszek, Iżik, Milan)
Białoruskie przeniesienia uwidaczniają się w odimiennych nazwiskach typu:
Babicz, Cimal, Cimele, Danielówka, Daniło, Juniczek, Jusza, Tymoteusz; inne wschod-nie wpływy reprezentują formacje: Huvar, Piml, Sienkiewicz, Soprano, Tarasek Od-notowano jednorazowo występujące formy przeniesień imion obcych do planu onimicznego, takich jak łacińskie Fausek, Marcy, aramejskie Turon, włoskie Gianeti, Gianni czy słowackie Danek
W nazwiskach omawianej kategorii uwidaczniają się też ślady interferencji etnicznych, kulturowych i językowych wyrażające się we wcześniejszej adaptacji imion, por : Daschke jako zgermanizowana wersja imienia Dalibor, Dalimir czy niemieckie Stenzel < Stanisław, Szubert < niemieckie Schubert53.
W obrębie wynotowanych formacji odimiennych warte uwagi są jeszcze nazwiska wskazujące na wpływy dialektalne (śląskie), por : Jonek < Janek, Pela <
Pelagia, Lojza < Alojzy, Lorenz < Laurenty < Laurenz, Ignatz (niem ) < Ignac < łac Ignatius, Morcin < Marcin, Jolik, Joly < odim Georg (w gw śl < zdrobn Jolik), oraz złożenia powstałe od przezwisk dwuczłonowych (composita patronimiczne), które oparte są na schemacie: skrócona forma imienia + człon -sen/-sin/-son/-szyn
‘syn’, por : Gassin < syn Gawła, Grzeson < syn Grzegorza, Haneisen, Johansen < syn Johanna, Michaliszyn < syn Michała, Olowson < syn Aleksego lub Aleksandra, Elson <
syn Eliasza; por też: Barasz < aram bar ‘syn’ + odim Asz < bibl Aszer.
Liczne poświadczenia materiałowe ma też dolnoniemiecki formant -ke służący do kreacji nazwisk od imion — por : Jorke, Jurke, Kubeczke, Madzke, Miszke, Proske, Raszke, Riszke, Schimke, Trebke, Waczke, Waleczke54
53 Por pogląd Kazimierza Rymuta: „Na obszarach o osadnictwie mieszanym […] z pewno-ścią zachodził proces adaptacji językowej W wypadku osadnictwa mieszanego polsko-niemiec-kiego obserwujemy procesy przejmowania przez Niemców nazwisk polskich i dostosowywania ich do systemu nazewniczego niemieckiego Bywało też odwrotnie — nazwy niemieckie Polacy przystosowywali i nadawali im polską szatę językową Zjawisko to miało miejsce na terenie części Śląska, zachodniej Wielkopolski i Pomorza” (Rymut 2003b: 29)
54 Por Breza 2000b: 294
Wśród nazwisk pochodzących od imion interesujące są struktury z formantem -i-(-y) o prymarnie patronimicznej funkcji (Smoczyński 1968: 245—256), por np : Jachny < Joachim, Jany < Jan, Jassy < Jan, Joly < w gw śl zdrobn Jolik < odim. Georg, Petry < Peter, Wowry < Wawrzyniec, uznawane za nazwiska rzadkie W założeniu badawczym Czesława Kosyla są one spetryfikowanymi formami pierwotnych określeń identyfikacyjnych realizujących zależnościowy model nominacyjny: czyj jest?, do kogo należy? (Kosyl 2005: 277), a zdaniem Józefa Bubaka (Bubak 1986: 71), model ten obejmuje też formacje wyrażające inne formy pokrewieństwa, w któ-rych można się doszukiwać tendencji gwarowych W opinii Czesława Kosyla (Ko-syl 2005: 286) bazę tych nazwisk tworzą najczęściej imiona mocno zakorzenione w polskiej tradycji nazewniczej, jak: Adam, Andrzej, Bartłomiej, Błażej, Franciszek, Jakub, Jan, Michał, Paweł, Stanisław, Szymon Zebrany materiał poświadcza te ten-dencje Kilka nazwisk odimiennych tego typu może się wywodzić od łacińskich form dopełniacza (por Żabska 1977), jak: Anselmi < Anzelm, Brychci < Brykcy, Ernesti
< Ernestyn, Filippi < Filip, Jani < Jan, Bartoldi < Bartłomiej, Fabri < Faber, Gabrielli <
Gabriel, Patriwi < Patrycy
Tendencje do tworzenia struktur na -y uzupełniają przykłady nazwisk wy-wodzących się od apelatywów, np : Kurdzieli, Nęcki, Owczarzy, Pokorni, Tkani, Twerdi, oraz przykłady częstych na Śląsku Cieszyńskim użyć nazw terenowych, motywowanych przez przymiotniki dzierżawcze pochodne, a zwłaszcza od nazw zawodów, zajęć lub funkcji (Mrózek 1990: 83—84, 142)
Warte uwagi są również nazwiska odimienne z paradygmatycznym forman-tem -o oraz z formanforman-tem sufiksalnym -ko, które przejawiają związki ze średnio-wieczną tendencją onimiczną (Warchoł 2012: 263—371) Do formacji z paradyg-matycznym -o zaliczyć można struktury Beno, Jano, Gallo, Namysło, Riefo, Wawro Struktury te, podobnie jak onimy z końcowym elementem -o, są charakterystyczne dla terenów wschodniej Lubelszczyzny oraz dla gwar mieszanych i przejściowych na pograniczu polsko-ukraińskim (Warchoł 2006: 55—60)
Sufiks -ko i jego rozszerzenia (-eczko, -enko, -iczko, -itko, -yczko) komponował struktury nazwisk typu: Barteczko, Bartko, Binko, Bolko, Haneczko, Ignatko, Ilko, Ja-neczko, Janko, Jareczko, Jeczko, Jureczko, Jurzyczko, Kubeczko, Maszko, Miczko, Mikołaj-ko, PaszMikołaj-ko, PawlitMikołaj-ko, ProkopenMikołaj-ko, StanieczMikołaj-ko, StanMikołaj-ko, StaszMikołaj-ko, StaśMikołaj-ko, SteczMikołaj-ko, SzymMikołaj-ko, Tomaszko, Waczko, Witko, Woliczko, Wowreczko, Zdenko
Sufiks -ich, występujący w antroponimii w imionach skróconych, ma zabar-wienie ujemne Przywołuje negatywne emocje i wartościowanie Wśród nazwisk z sufiksem -ich wynotowano formacje odimienne, jak: Annich, Bruch, Fabich, Ga-brich, Irlich, Karlich, Klich, Lamich, Lubich, Merich, Tollich
Interesujące są też nazwiska odimienne utworzone za pomocą niemieckiego sufiksu -in W zebranym materiale wynotowano sporo formacji tego typu (por : Bernardin, Fabin, Faltin, Gassin, Gaudin, Heriadin, Konstantin, Kubin, Lodwin, Macha-lin, Miszkin, Mortin, Pfilipin, Sobin, SuMacha-lin, Walentin, Wiktorin, Wojciechin)
Nazwiska patronimiczne (utworzone od imienia ojca) stanowią kolejną ważną grupę nazwisk odimiennych Były one derywowane sufiksami -ec zastępującymi przyrostki -ic, -icz, -owicz, -ewicz; -(cz)ak oraz -ek (i jego odmianami rodzajowymi -ka, -ko), tworzące wraz z derywatami urabianymi sufiksem -ik reprezentatywną grupę
43 Nazwiska rodzime Wśród derywatów rodzimych najliczniejsze były formacje z sufiksem -ek
(226), por : Baltazarek, Bolek, Bonek, Bożek, Brożek, Gociek, Jakubek, Stanek, Wicek, Więcek, Włodek wraz z rozszerzeniami tego sufiksu, typowymi dla gwar i funkcją zdrobnień: -iczek (16), -eczek (12), -oszek (13), -aczek (7), por : Kubiczek, Maciejiczek, Pawliczek, Racibiczek, Szymiczek, Tomiczek; Beneczek, Janeczek, Jareczek, Staneczek; Wa-nieczek, Wawrzeczek; Klimoszek, Kuboszek, Łukoszek, Maciejoszek, Małgoszek, Pawloszek, Pietroszek, Waloszek; Janaczek, Kubaczek, Mochaczek, Tochaczek
Wiele nazwisk odimiennych utworzono też za pomocą przyrostka -ik (87), por : Adamik, Antonik, Brosik, Fabik, Gawlik, Godzik, Karolik, Łukasik, Michalik, Stanik, Stefik, Szymik, Wacławik, Willik, oraz przyrostków -(cz)yk (w sumie 47 formacji), por : Barczyk, Błaszczyk, Danielczyk, Gawełczyk, Grzegorzyk, Janczyk, Kasparczyk, Ka-zimierczyk, Leończyk, Leszczyk, Maciejczyk, Mojżyszczyk, Tomaszczyk, Wawrzyk, oraz (obocznego) gwarowego wariantu -(cz)ik, por : Kubczik, Tomanczik Wszystkie te formacje wskazują na relacje rodzinne ojciec — syn
Ten sam typ relacji o charakterze patronimicznym reprezentuje 45 nazwisk derywowanych sufiksem -(cz)ak, tworzonych od imion pełnych, skróconych oraz żeńskich, por : Bartłomiejczak, Borak, Danielczak, Dorczak, Feliksiak, Hotak, Janczak, Kasprzak, Stanak, i jego gwarowym wariantem -(cz)ok (38), por : Błaszczok, Dadok, Jarok, Jurczok, Klimok, Kubczok, Szymaniok, Zaharzok Podobną funkcję pełnią na-zwiska derywowane sufiksami -ewic(z), -owic(z) (17), por : Jędrkiewicz, Mackiewicz, Stankiewicz, Tereskiewicz; Adamowicz, Bronowicz, Jakobowicz, Klimowicz, Markowicz, Pawłowicz, Piotrowicz, Prokopowicz, Siemkowicz, Stachowicz, Wiktorowicz
Wśród derywatów odimiennych równie produktywny był sufiks -ka, który łącznie z rozszerzeniem -aczka (4) utworzył 76 formacji — por : Maciejka, Miszka, Sawka, Stefka, Stańka, Sztefka; Ginaczka, Huraczka, Kubaczka, Radaczka
Wiele imion translokowanych do sfery onimicznej ulegało skróceniom (wy-notowano 111 przykładów tego typu) Część z nich ulegała redukcji, poddając się wcześniejszym procesom alternacji — por : Alois, Bart, Ben, Berna, Bert, Brych, Flor, Domin, Hela, Herma, Just, Klim, Schub, Wenzl, Zacha Drugą, równie liczną grupę (66 formacji) obejmują nazwiska od imion skróconych w formie derywatów fleksyjnych (najczęściej z końcówką -a), por : Augusta, Brychta, Chodura < Teodor (substytucja t > ch), Gauda, Jurca, Justa, Sigma, Szlama, Szoloma, Szula, Szyma, Wala, Wawra, Zyga Owe imiennicze tendencje do skrótu, które przejawiają te formacje, uznaje się za typowo ogólnoeuropejskie (Bąk 1995: 5)
W badanym materiale znaleziono też ślady redukcji samogłosek w wygłosie, rzadziej w śródgłosie, por : Abl, Balzar, Berta, Broz, Leks, Lexa, Lojza, Zander Bar-bara Czopek-Kopciuch zjawisko zwężenia samogłosek w nazwiskach interpretuje jako odbicie gwarowych właściwości języka nosicieli nazwisk (Czopek-Kopciuch 2005: 247)
Wśród formacji odimiennych integralną rolę odgrywa grupa nazwisk, które w nagłosie zawierają protezę (por Wieczorek-Ostrowska 2007: 251—256) Unika-nie w języku samogłosek w nagłosie to efekt zachowań komunikacyjnojęzykowych pochodzących z języka potocznego oraz z form gwarowych Najwięcej struktur tego typu opiera się na motywacji odimiennej, por np : Hadam, Halaxander, Hal-bart, Handzel, Hanusz, Jagata, Jędrzej, sporadycznie zaś pojawiły się w strukturach odapelatywnych, por : Hatłas < Atłas, Harmata
Reasumując, analiza nazwisk odimiennych skłania do wysnucia wniosku, że większość historycznych oraz współczesnych spieszczeń i zgrubień imion występuje w antroponimii mieszkańców południowego Śląska Poświadczają to wynotowane typy derywacyjne nazwisk, tworzone przez -ch-, -sz-, -ś-, -ń-, -j-, -l-, -r-, -d-, -t-, -n-, będące składnikami dłuższych formantów sufiksalnych Nazwiska te ilustrują też sposoby adaptacji substratów gwarowych w procesie tworzenia nazwisk oraz poświadczają wielokulturowy charakter tych zjawisk