Nazwiska odapelatywne, wywodzące się od przezwisk, są najstarszym ty-pem nazwisk Przeważały one wśród niższych warstw społecznych — mieszczan
i chłopów To również jeden z dwóch głównych typów motywacyjnych proprial-nego aktu nominacji, ujawniającego procesy onimizacji, która polega na zmianie semantyki, zakresu i funkcji wyrazów apelatywnych bez derywacji morfologicznej lub za jej pomocą
Nazwy apelatywne (pospolite) i proprialne (własne) stanowią integralną część systemu słownikowego Mimo peryferyjnych funkcji, jakie pełnią, nie funkcjonują w izolacji, lecz oddziałują na siebie w określonej geograficznie i determinowa-nej rozmaitymi uwarunkowaniami przestrzeni komunikacyjdeterminowa-nej, przenikając się w ramach procesów językowych podczas aktów translokacji (onimizacji) oraz derywacji onomastycznej (Kucharzyk 2010: 7)51
Nazwiska odapelatywne są szczególnie cenne dla opisu kultury regionu, gdyż konotują rozmaite wartości zakodowane w motywujących je genetycznie pod-stawach apelatywnych Powielają one schematy myślenia człowieka w różnych epokach, ich system wartości, pozwalają zdobyć wiedzę na temat rzeczywistości pozajęzykowej
Zebrany zasób nazwisk mieszkańców Śląska Cieszyńskiego zawiera 4 491 jednostek zaklasyfikowanych jako odapelatywne (to jest 40% wszystkich zgroma-dzonych typów nazwisk, co stanowi 58,5% nazwisk rodzimych)
Uwzględniając wieloaspektowo nawarstwiające się determinanty współuczest-niczące w kreacji onimicznej, zgromadzony zbiór nazwisk o podłożu odapelatyw-nym można podzielić na cztery nadrzędne pola semantyczne: 1) nazwiska odape-latywne określające rolę człowieka w społeczeństwie, 2) nazwiska odapeodape-latywne związane z kulturą materialną: życiem codziennym i pracą człowieka, 3) nazwiska odapelatywne eksponujące kulturę duchową człowieka — jego wierzenia i trady-cję oraz sposób spędzania czasu wolnego, 4) nazwiska odapelatywne opisujące wygląd zewnętrzny i charakter człowieka W obrębie tych czterech nadrzędnych pól znaczeniowych można wyróżnić 10 szczegółowych grup (klas) nazwisk, po-chodzących od apelatywów, należących do skonkretyzowanych podgrup danego pola znaczeniowego Ową analizę, która uwzględnia podłoże apelatywne nazwisk wywodzących się z różnych odmian językowych — z języka ogólnonarodo-wego (literackiego) oraz dialektów polskich — podbudowano zmodyfikowaną klasyfikacją opracowaną przez Stanisława Rosponda (1967: 15—17) Ukazując w ten sposób materiał antroponimiczny, wykorzystano warsztat metodologiczny wypracowany w ramach strukturalizmu, a dokonując próby opisu typów mo-tywacyjnych nazwisk, odniesiono się wycinkowo do semantyki aksjologicznej rozwijającej się w ramach nurtu kognitywnego Intencjonalny dobór metodologii badawczych posłużył próbie ukazania aktów tworzenia się systemu nazwisk jako nawarstwiającego się przez wieki procesu przenikania się kultur na Śląsku Cieszyńskim Metodologiczna kompilacja dała też możliwość odniesienia się do wiedzy pozajęzykowej, która pozwala na odtworzenie modeli postrzegania świata i kategoryzowania oraz interpretowania rzeczywistości w celu dotarcia do obrazu świata utrwalonego w języku Odsłonę kategorii pojęciowych i aksjologicznych
51 Procesy przenikania się sfer językowych: apelatywnej i proprialnej, w procesach onimi-zacji nazw pospolitych i apelatywionimi-zacji nazw własnych były przedmiotem wnikliwych opisów (Kosyl 1983; Mrózek 2000: 302—306)
39 Nazwiska rodzime zakodowanych w odapelatywnych nazwiskach ułatwia metoda pól
znaczenio-wych Uwzględniając socjolingwistyczny aspekt nazewnictwa (czyli biorąc pod uwagę determinanty pogranicza kulturowego badanego terytorium — procesy interferencji systemowych odmian języka oraz współzależność między kontek-stem i pragmatyką aktów mowy), można wyjaśnić genezę i rozwój apelatywnego podłoża nazwisk w odniesieniu do czynników topograficznych badanego obszaru oraz stosunków społeczno-kulturowych Ów cel realizują też badania statystyczne, których efekty przedstawiono w postaci tabel porównawczych Owa wielobiegu-nowość metodologiczna zapewnia szerokie — wieloaspektowe i wielopłaszczy-znowe spojrzenie na nazwy własne uznawane za nośnik wartości regionalnych
Spora grupa (aż 47,45%) nazwisk o podłożu apelatywnym powstała od okreś-leń charakteryzujących wygląd zewnętrzny i charakter człowieka, druga w ko-lejności jest grupa nazwisk, które powstawały od określeń opisujących kulturę materialną (23%), trzecia — od określeń roli człowieka w społeczeństwie (23,75%), czwarta zaś — obrazuje kulturę duchową mikrospołeczności (6,2%) (por tabelę 1 )
Ta b e l a 1 Frekwencja nazwisk motywowanych apelatywami (%)
Kategoria nazwisk odapelatywnych
wykładni-Bez formalnychków
Derywo-wane Średnia
Nazwiska określające rolę człowieka w społeczeństwie 24,5 23,0 23,75 Nazwiska odapelatywne związane z kulturą
material-ną: życiem codziennym i pracą człowieka 22,8 22,4 22,60 Nazwiska odapelatywne eksponujące kulturę duchową
człowieka — jego wierzenia i tradycję oraz sposób spę-dzania czasu wolnego
6,8 5,6 6,20
Nazwiska odapelatywne opisujące wygląd zewnętrzny
i charakter człowieka 45,9 49,0 47,45
R a z e m 100,0 100,0 100,0 Ź r ó d ł o: Opracowanie własne
Dokona próba klasyfikacji nazwisk ujawnia, że substrat gwarowy jest dominu-jącym tworzywem nazwisk opisujących wygląd zewnętrzny i charakter człowieka, jego rolę w społeczeństwie Tendencja ta zaznacza się w odniesieniu do nazwisk derywowanych zarówno semantycznie, jak i morfologicznie
Wśród nazwisk mieszkańców południowego Śląska znalazło się też wiele określeń nawiązujących wprost lub pośrednio do życia i pracy na wsi, por : Chu-doba < gw ciesz chuChu-doba ‘skromne, ubogie gospodarstwo’; też ‘biedota’, Korzec <
gw śl , gw młp , gw maz , gw wlkp , gw kasz i gw Pom Pd korzec ‘miara ciał sypkich’, Panok < gw ciesz i gw śl panok ‘kopa zboża z 8—12 snopków’, Sztwiert-nia < gw ciesz i gw śl ‘28 arów’, Kuczka < stp kuczka ‘stara, licha chałupina’;
też w gw młp ‘mały snopek’, jak również określających topografię miejsca oraz właściwości fizjograficzne terenu, por : Brzezina < gw ciesz < stp ‘las brzozowy’,
Chraścina < gw ciesz chraścina ‘nieużytek porośnięty zaroślami’, Jagon < gw ciesz jagon ‘kwadratowa część lasu oddzielona liniami’, Skotnica < stp skotnica ‘wspólna droga do pędzenia bydła na pastwisko’, Potoczek < potoczek ‘strumyk’, Przeczka <
gw młp przeczka ‘zaorany w poprzek kawałek pola, na którym się zawraca płu-giem’, a w gw młp i gw wlkp ‘rów melioracyjny’
Śląsk Cieszyński pielęgnował tradycje polskie i regionalne, przekazywane międzypokoleniowo Nazwiska typu: Pastuszek < pastuszek ‘kolędnik, chłopiec chodzący po domach i śpiewający w święta Bożego Narodzenia’, Żaczek < żaczek
‘chłopiec chodzący z oracjami przed Wielkanocą’, Czakacz < gw ciesz czakacz
‘uczestnik zabawy weselnej’, Turoń < gw młp turoń ‘kolędnik przebrany za rogate zwierzę’, utwierdzają w przekonaniu, że tradycję rozumiano na tym obszarze jako dziedzictwo społeczne, stosunek do przeszłości oraz element życia rodzinnego W funkcji onimizacyjnej wyzyskano też określenia odwołujące się do wierzeń mieszkańców południowego Śląska oraz do nazw innowierców, por : Gaur < stp giaur ‘niewierny’, Lacki < lacki ‘katolicki’, Haratyk < heretyk ‘ten, kto głosi herezję’, Kacer < kacerz ‘heretyk, odstępca religijny’, Farnik < farnik ‘członek parafii’, Kolęda
< kolęda ‘danina pobierana przez duchowieństwo na Boże Narodzenie, podarunek noworoczny’ czy Rzyman < rzyman ‘wyznawca religii/wiary rzymskokatolickiej’
Nazwiska tego typu są szczególnie cennym materiałem — opisują bowiem re-gionalną kulturę badanego obszaru oraz poświadczają sposoby konceptualizacji świata przez człowieka i jego system wartości
Zaprezentowany wycinkowo problem znaczenia gwar w tworzeniu nazwisk odapelatywnych i konotowanych przez nie znaczeń-wartości ilustruje tylko frag-mentarycznie istotę tego zjawiska