Obrazy i symbole

W analizowanych utworach autobiograficznych Wiktora Astafiewa można wyodrębnić kilka, powtarzających się również w całej jego twórczości, tematów.

Dominujące obrazy to przyroda, głównie syberyjska, wieś, wojna. Wymienionym motywom pisarz poświęca wiele miejsca w Ostatnim pokłonie i Wesołym żołnierzu.

Przyroda, jej majestatyczność, surowe piękno, niebezpieczeństwo, jakie grozi lekkomyślnym ludziom to główny motyw Królowej ryb, jednej z ważniejszych i najbardziej znanych narracji Wiktora Astafiewa. Materiał badawczy przynosi różne oblicza natury, reprezentowanej głównie przez rzekę i tajgę. Przyroda jest żywicielką, dzieli się z człowiekiem swoimi darami, o czym mogą się przekonać dzieci z Owsianki, które skwapliwie korzystają z dobrodziejstw, jakie daje im Jenisiej, czy pobliska tajga.

Jednocześnie przekonują się, jak groźne są to żywioły. Najboleśniej doświadcza tego protagonista, który traci matkę w wodach rzeki. Jednak owo zdarzenie nie powoduje u niego nienawiści do Jenisieju, przeciwnie, rzeka staje się czymś w rodzaju punktu odniesienia, oparcia dla człowieka, który musi rozstać się z krajem swojego dzieciństwa.

Matka-Ziemia zastępuje mu niejako rodzoną matkę. Kiedy po wojnie osiadł na Uralu, docenił piękno trzech rzek, okalających miasteczko Czusowoj. Wiktor Astafiew - zapalony wędkarz i myśliwy, wielokrotnie podkreślał swoje przywiązanie do natury. W każdym miejscu, gdzie przyszło mu mieszkać, miał wiejską chatę, z dala od miejskiego zgiełku. W pobliżu Permu była to Bykowka, niedaleko Wołogdy – wieś Sibła, a nieopodal

453 Т. Колядич, В.П. Астафьев, w tejże: Русская проза конца XX века, М. 2005, с. 217.

Krasnojarska – rodzinna Owsianka. Pisarz twierdził, że bliskość natury sprzyja jego twórczości.

W przyrodzie Wiktor Astafiew dopatrywał się boskiej ingerecji, natura była dla niego świadectwem działalności sił wyższych, której człowiek nie ma prawa zawłaszczać ani niszczyć. Jednak taka postawa pisarza manifestowała się dopiero pod koniec życia, kiedy niejednokrotnie dziękował Bogu za piękno świata, w którym żyje.

«Спасибо Господу, что пылинкой высеял меня на эту землю, спасибо судьбе за то, что она сделала меня лесным бродягой и подарила въяве столь чудес, которые краше всякой сказки.»⁴⁵⁴ - pisał Astafiew w miniaturze На сон грядущий.

Sporo miejsca w swojej twórczości, głównie w krótkich formach prozatorskich, poświęcił autor Pasterza i pasterki tematowi wsi. Najpełniejszy obraz syberyjskiej wsi znajdziemy w Ostatnim pokłonie, ale w innych utworach również mamy do czynienia z bohaterami wywodzącymi się ze środowiska agrarnego. Mowa tu chociażby o żołnierzach, których rekrutowano spośród wiejskiej młodzieży, czy o mieszkańcach miast, którzy po wojnie stanowili ludność napływową z okolicznych wiosek. Wiktor Astafiew pokazuje przedwojenną wieś syberyjską w okresie przebudowy, zmian, które na zawsze określą jej przyszłość. Czytelnik jest świadkiem kolektywizacji i rozkułaczania, ucieczki młodzieży do miasta w poszukiwaniu lepszego losu, rozpadu kołchozów, jak chociażby tego, który powstał w Owsiance i upadł wskutek nieudolnego zarządzania. Prozaik pokazuje skutki i rozmiar stalinowskich reform, które doprowadziły do upadku wsi, a wskutek jego także rozkładu więzi rodzinnych i kryzysu rodziny, o czym pisał Astafiew w pieriestrojkowym Smutnym kryminale. Przyczyn owej zapaści upatruje pisarz również w odejściu społeczeństwa od chrześcijaństwa. Pozbawione jakiegokolwiek oparcia pogrąża się ono w chaosie i beznadziejności, wokół rządzi bezprawie i okrucieństwo, brak autorytetów prowadzi do demoralizacji młodzieży. Po upadku ZSRR Wiktor Astafiew grzmiał coraz głośniej o katastrofalnym wpływie komunizmu na państwo, uważał, że był to system gorszy od faszyzmu, gdyż godził we własnych obywateli.⁴⁵⁵

«В конечном итоге коммунистические крайности — это фашистские крайности, и по зверствам своим, и по делам они превзошли фашистские. Фашисты просто детсадовцы по сравнению

454 В. Астафьев, Е. Колобов, Созвучие, с. 290.

455 O konfrontacji obu systemów totalitarnych pisał w powieści Życie i los Wasilij Grossman. Zob. Historia literatury rosyjskiej XX wieku, pod. red. A. Drawicza, Warszawa 1997, s. 551.

с нашими деспотами.Фашисты старались свой народ не истреблять, они его берегли даже на войне. А у нас за недонесение убивали, расстреливали, сажали, за недонесение!»⁴⁵⁶

Z wizerunkiem wsi łączy się nierozerwalnie w twórczości Wiktora Astafiewa obraz tzw. „małej ojczyzny”. Przywiązanie do ziemi ojców zyskuje w jego pisarstwie rangę jednej z najważniejszych wartości w życiu człowieka. Więź z krewnymi, z rodzimą miejscowością pozwala znaleźć w życiu punkt odniesienia, porządkuje świat, co okazuje się ważne szczególnie dla młodych ludzi, którym przyszło żyć w trudnych czasach, przeżyć wojenną zawieruchę i przetrwać powojenne przeciwności losu. Dla autobiograficznego bohatera Ostatniego pokłonu i Wesołego żołnierza rodzina i ziemia ojczysta są wartością nadrzędną. Edukację patriotyczną przechodzi narrator w wieku dziecięcym za sprawą zesłańca Wasi-Polaka i babci Kateriny Pietrowny. Owa edukacja okazuje się na tyle ważna, że pozostawia ślad w psychice chłopca na zawsze już naznaczonego wrażliwością na krzywdę i niesprawiedliwość, ale również na piękno, muzykę.

Świat sztuki, w szczególności muzyki znajduje odzwierciedlenie w wielu utworach Wiktora Astafiewa. Jak już wspomniano wcześniej, bohaterowie wielu jego utworów mają naturę pieśniarską. Muzyka rozbrzmiewa w opowiadaniach, licznych miniaturach.

Muzykalni mieszkańcy Owsianki śpiewają przy każdej nadarzającej się okazji, pieśni towarzyszą im nieustannie. Protagonista omawianych utworów znany jest z zamiłowania do pieśni. Śpiewa na uroczystościach rodzinnych, w czasie pracy, na froncie (nie bez powodu zwą go „wesołym żołnierzem”), pokonując trudności powojennego życia. Jednak nie tylko w żywiole folklorystycznym przejawia się zamiłowanie Wiktora Astafiewa do muzyki. Niejednokrotnie w swej twórczości wspomina o arcydziełach muzyki klasycznej, np.: o polonezie Michała Ogińskiego Pożegnanie z ojczyzną w noweli Далекая и близкая сказка. Badacze pisarstwa prozaika podkreślają niezwykłą muzykalność jego utworów, manifestującą się poprzez mnogość stosowanych środków stylistycznych. Atencja, jaką Wiktor Astafiew darzy muzykę, wynika, jak się zdaje, z jego wrażliwości na sztukę w ogóle. Tematowi sztuki, jej roli w życiu człowieka poświęcił pisarz sporo miejsca w swoich narracjach.⁴⁵⁷ Podkreślał, jak ogromne znaczenie miało dla niego obcowanie ze sztuką podczas dwuletnich kursów literackich w Moskwie, kiedy jako początkujący literat nadrabiał zaległości w swojej edukacji kulturalnej.

Wojna jest tematem przenikającym całą twórczość Wiktora Astafiewa.

456 В. Астафьев, «Дойдем до пропасти — вернемся к земле», «Литературная газета» 22.01.97, № 3.

457 Była o tym mowa w podrozdziale Polskie ślady w twórczości Wiktora Astafiewa.

Doświadczenie frontowe wycisnęły trwałe piętno na psychice prozaika. Echa wojny dźwięczą w niemal każdym jego utworze, by pod koniec życia zdominować pisarstwo autora Przeklętych i zabitych. W pierwszych księgach Ostatniego pokłonu wojna grzmi gdzieś daleko, chociaż odczuwalne są jej skutki – skąpe racje żywieniowe, nieobecność mężczyzn, trudny los kobiet, praca ponad siły. Kiedy protagonista zgłasza się dobrowolnie na front, na własnej skórze przekonuje się, co znaczy koszmar wojny, wszechobecne cierpienie, brud, głód i śmierć. Kiedy autobiograficzny bohater zostaje ranny, przeżywa trudy leczenia na tyłach frontu. Po zwycięstwie, gdy, zdawałoby się, zacznie się nowe, lepsze życie, przechodzi prawdziwą gehennę. Niczym biblijnego Hioba, spotykają go liczne nieszczęścia, z najbardziej tragicznym – śmiercią dziecka. Wojna trwa dalej i zbiera swoje żniwo. Motyw śmierci coraz częściej pojawia się na kartach Wesołego żołnierza. O ile wcześniej, w Ostatnim pokłonie, śmierć następowała wskutek nieszczęśliwego wypadku lub starości, to w powieści o powojennym życiu widzimy, jak kończy się życie człowieka z powodu głodu, ludzkiej obojętności, chorób, czy samobójstwa. Nierzadko śmierć w twórczości Wiktora Astafiewa jest karą za grzeszne życie, nie zawsze jednak śmierć ponosi sam grzesznik. Córka jednego z bohaterów Królowej ryb, Komandora, ginie w wypadku, potrącona przez pirata drogowego. Jej śmierć jest karą dla kłusownika za jego brak szacunku dla przyrody. W Wesołym żołnierzu niejako za karę ginie bezduszny milicjant, wielokrotnie poniżający ludzi, nad którymi miał władzę.

Moty winy i kary, którą należy ponieść za uczynione zło, również nierzadko pojawia się w narracjach Wiktora Astafiewa. Wyraźnym przykładem owego punktu widzenia może służyć historia męża ciotki bohatera, Augusty, który po sfałszowaniu tzw.

„pochoronki”, rozpoczął nowe życie z dala od dawnej rodziny. Zginął przygnieciony dźwigiem budowlanym. Koncepcja, że za okrucieństwo wojny naród rosyjski musi odkupić swoją winę, przysparzała pisarzowi wielu wrogów. Twierdził, że ukrywaną przez lata prawdę o rzeczywistych ofiarach wojny należy koniecznie ujawnić. Wzywał do oddawania należnej czci zmarłym żołnierzom, nie epatując jednak odniesionym zwycięstwem. Przed koszmarem wojny trzeba przestrzegać, aby się już nigdy nie powtórzyła.⁴⁵⁸

458 Więcej na ten temat w podrozdziale Powojenna dorosłość.