Ocena zrównoważonego cyklu życia (LCSA)

Zrównoważony rozwój jest koncepcją, której realizacja nie może odbywać się tylko na płaszczyźnie politycznej, ale także w kontekście biznesowym: wiele przedsiębiorstw ujmuje zrównoważoność w swojej misji, również dlatego, że genezą jest rosnący popyt na produkty zrównoważone, sygnalizowany przez coraz bardziej świadomych konsumentów. Mimo, że polityka i biznes podchodzą do zrównoważonego rozwoju w różny sposób, biorąc pod uwagę różnorodność potrzeb, wspólnym elementem obu jest złożoność związana z oceną.

Taka złożoność jest spowodowana wpływem następujących czynników [Zamagni 2013]:

 odpowiedź na pytania dotyczące zrównoważonego rozwoju wymaga elementów normatywnych, takich jak kompromisy pomiędzy ekonomią i środowiskiem oraz aspektami między- i wewnątrzpokoleniowymi,

 analiza zrównoważoności pociąga za sobą samozaprzeczające sobie proroctwa (np. w przewidywaniu niepożądanych konsekwencji, które zostaną zwalczone, zanim będą miały szansę się rozwinąć),

 nawet te aspekty, które są faktycznie prawdziwe, są w wielu przypadkach słabo poznane przez świat nauki, ponieważ uwzględniają nowe lub bardzo złożone zjawiska (fizyko-chemiczne, ale także ekonomiczne i społeczne).

Największym wyzwaniem dla większości organizacji pozostaje prawdziwy i znaczący postęp we wdrażaniu zrównoważonego rozwoju. Przeszkodą dla wdrożenia jest pytanie, czy i w jaki sposób wskaźnik zrównoważenia może być wiarygodnie mierzony, w szczególności w odniesieniu do produktów i procesów [Finkbeiner 2010].

Z analitycznego punktu widzenia, należy wziąć pod uwagę następujące aspekty [Zamagni 2013]:

 skala oceny, która może zawierać się pomiędzy poziomem globalnym z geopolitycznymi implikacjami, poprzez poziom kontynentów, krajów aż po regionalny i lokalny,

 ramy czasowe, czyli jak daleko w przyszłość należy spojrzeć; można wyrazić zainteresowanie konsekwencjami pewnych wyborów, następstwami pewnych działań oraz sposobem, w jaki dane problemy mogą zostać rozwiązane w przyszłości poprzez wybór danej strategii,

 mechanizmy, ku którym należy skierować uwagę, na przykład łączenie poszczególnych form aktywności na rzecz zrównoważonego rozwoju,

 interesariusze włączeni w analizę, jako że różnorodność perspektyw kieruje wyborem technik modelowania oraz definiuje system wartości, na podstawie którego wyznaczone zostają wskaźniki zrównoważenia.

Cykl życia produktu obejmuje przepływy materialne, energetyczne i pieniężne. Niemniej jednak, obraz nie jest kompletny, jeśli nie spojrzymy również na produkcję i konsumpcję i ich wpływ na wszystkie podmioty wzdłuż łańcucha wartości – pracowników, społeczności lokalne, konsumentów oraz społeczeństwo ogółem. Różne techniki oceny cyklu życia pozwalają jednostkom i przedsiębiorstwom ocenić wpływ na ich decyzje zakupowe oraz metody produkcji w ujęciu różnych aspektów tego łańcucha wartości. Środowiskowa ocena cyklu życia (LCA) służy do analizy potencjalnych oddziaływań na środowisko w wyniku wydobycia zasobów, transportu, produkcji, eksploatacji, recyklingu i generacji odpadów.

Ocena kosztów cyklu życia (LCC) służy do oceny skutków finansowe tego cyklu życia, a ocena oddziaływań społecznych (SLCA) analizuje konsekwencje społeczno-kulturalne tego cyklu [UNEP/SETAC 2011].

W celu uzyskania pełnego obrazu niezbędne jest rozszerzenie myślenia w kategoriach cyklu życia i objęcie wszystkich trzech filarów zrównoważonego rozwoju: środowiskowego, ekonomicznego oraz społecznego. Oznacza to przeprowadzenie ocen dotyczących kwestii

środowiskowych, gospodarczych i społecznych – poprzez prowadzenie nadrzędnej oceny zrównoważonego cyklu życia (LCSA).

Czynnikami, które w największym stopniu wpłynęły na naukowy rozwój w kierunku oceny zrównoważonego cyklu życia są [Finkbeiner 2010]:

1) przesunięcie paradygmatu charakteryzacji oddziaływania wyrobów na środowisko z ochrony środowiska w kierunku realizacji idei zrównoważonego rozwoju,

2) bieżące postępy w zakresie rozwoju metod oceny oddziaływań środowiskowych i pomiaru ekowydajności wyrobów i procesów.

Wyznaczniki „starego” i „nowego” podejścia do ochrony środowiska przedstawiono w poniższej tabeli (tab.4.4):

Tabela 4.4 Klasyfikacja cech szczególnych dwóch paradygmatów ochrony środowiska

Charakterystyka „Stare” podejście „Nowe” podejście

Tło polityczne Kontrola ryzyk i zagrożeń Zrównoważony rozwój Zasada podstawowa Dowodzenie i kontrola Interakcja, wymiana informacji

Główny motywator Rządy Społeczeństwo (wspólna

odpowiedzialność)

Nastawienie Konfrontacja Kooperacja

Struktura zadań Podział zadań, indywidualne rozwiązania

Integracja zadań, rozwiązania systemowe

Podejmowanie działań Reaktywne Proaktywne

Zasięg geograficzny Lokalny, krajowy Międzynarodowy

Punkt skupienia Produkcja (pojedyncze procesy) Produkt (sieci procesów) Środowisko Osobne kategorie i emisje Spojrzenie na sieci powiązań przez

pryzmat cyklu życia Ekotechnologie Działanie „na końcu rury” Integracja działań organizacyjnych

i technicznych, innowacje Źródło: opracowanie własne na podstawie [Finkbeiner 2010]

Środowiskowa ocena cyklu życia (LCA) jest obecnie jedynym międzynarodowo uznawanym i znormalizowanym (normy ISO 14040 do 14044) standardem oceny wyrobów w kategoriach ich zrównoważoności, rozumianej jako zgodność z operacjonalizacją pojęcia zrównoważonego rozwoju. Jednak już od początku prac dążących nad rozwojem tej filozofii (przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, konferencje w Rio de Janeiro i Johannesburgu) dostrzeżono konieczność uwzględnienia co najmniej dwóch pozostałych jej wymiarów, to jest ekonomicznego i społeczno-kulturalnego. Do tej pory trwają starania nad zaproponowaniem spójnego zestawu metod, które mogą podlegać standardyzacji oraz które

posłużą do oceny stopnia zrównoważoności wyrobów [Klöpffer 2008]. LCA może być rozszerzona na wiele sposobów, ale ważne w skali globalnej jest stworzenie metod i technik, którymi może mierzyć zrównoważność (sustnainability), dzięki czemu LCA może posłużyć do wspierania procesu decyzyjnego w kierunku bardziej zrównoważonych produktów i procesów.

Już od początku prac rozwojowych podejmowanych nad oceną zrównoważonego cyklu życia (LCSA – Life Cycle Sustainability Assessment) kluczowe były kryteria przydatności i osadzenia w praktyce, w kontraście do naukowej efektowności i kompletności proponowanych rozwiązań. Takie podejście wspierane jest świadomością upływającego czasu i koniecznością wdrażania konkretnych rozwiązań już teraz, gdy globalna sytuacja w zakresie niezrównoważonego rozwoju stale się pogarsza i gdy nie można już czekać, aż środowiska naukowe dojdą do konsensusu w zakresie prognozowanych i pożądanych kierunków rozwoju teorii i praktyki LCSA. Rozwijane podejścia powinny być jednak na tyle elastyczne, aby umożliwić włączanie najnowszych osiągnięć naukowych i technologicznych [Klöpffer 2008].

Z założenia, ocena zrównoważonego cyklu życia [UNEP/SETAC 2011]:

 pozwala organizować złożone informacji i dane: środowiskowe, gospodarcze i społeczne w strukturyzowanej formie,

 pomaga w wyjaśnieniu kompromisów między tymi trzema filarami zrównoważonego rozwoju, etapami cyklu życia i oddziaływaniami, produktami i pokoleniami,

 zapewnia bardziej kompleksowy obraz pozytywnych i negatywnych skutków w trakcie trwania cyklu życia produktu,

 pokazuje firmom jak mogą stać się bardziej odpowiedzialne za swoją działalność, biorąc pod uwagę całe spektrum oddziaływań związanych z ich produktami i usługami,

 promuje świadomość podmiotów w łańcuchu wartości w kwestiach zrównoważonego rozwoju,

 wspiera przedsiębiorstwa i podmioty łańcucha wartości w identyfikacji słabych stron i umożliwia dalszą poprawę ekowydajności w cyklu życia produktu,

 wspiera decydentów w priorytetyzacji zasobów i ich inwestowaniu tam, gdzie istnieją większe szanse na pozytywne skutki i mniejsze prawdopodobieństwo negatywnych,

 pomaga decydentom wybrać bardziej zrównoważone technologie i produkty,

 może wspierać konsumentów w celu określenia, które produkty są nie tylko oszczędne, eko-wydajne i bardziej odpowiedzialne społecznie, ale również bardziej zrównoważone ogólnie,

 stymuluje innowacje w przedsiębiorstwach i podmiotach łańcucha wartości,

 ma potencjał, aby wspierać inicjatyw w zakresie ekoznakowania,

 dostarcza zasad przewodnich dla definiowania i praktycznej realizacji zrównoważonej konsumpcji i produkcji.

Obecnie szeroko akceptowany w środowiskach naukowych i wśród praktyków jest schemat łącznej oceny oddziaływań, który można zapisać w postaci [Klöpffer 2008]:

LCSA = LCA + LCC + SLCA (4.1)

gdzie:

LCA – środowiskowa ocena cyklu życia według według wskazań norm serii ISO 14040 LCC – ocena kosztów cyklu życia w ujęciu środowiskowym

SLCA – społeczna analiza cyklu życia

LCA reprezentuje obecny stan wiedzy naukowej i wniosków odnoszących się do środowiska w wymiarze zrównoważonego rozwoju. Jest holistycznym, analitycznym narzędziem, stanowiącym integralną część współcszesnego zestawu narzędzi zarządzania środowiskiem.

LCA różni się od pozostałych narzędzi oceny środowiska dwoma głównymi wyróżnikami:

1) ocena oddziaływań w perspektywie cyklu życia, najczęściej w ujęciu „od kołyski aż po grób”,

2) transmedialne podejście do interakcji ze środowiskiem (zarówno wejścia do procesów w postaci energii i zasobów, jak i wyjścia z nich w postaci odpadów i emisji).

Dla ekonomicznego wymiaru zrównoważonego rozwoju istnieją różne podejścia do obliczania kosztów i wydajności. Ocena ekonomiczna zwykle odbywa się poprzez uwzględnienie kosztów produkcyjnych (z perspektywy biznesu) i kosztów cyklu życia (z punktu widzenia konsumenta). Koszty cyklu życia to całkowite koszty systemu lub produktu, ponoszone przez określony czas życia tego systemu. "Całkowite koszty cyklu życia" oznaczają łączne pokrycie wszystkich kosztów; bez przypisywania ich do jednostki kosztów i do danego płatnika. Przyjęta została uznana technika LCC, której praktyczną aplikację odnaleźć można w licznych przykładach.

Wymiar społeczny zrównoważonego oddaje wpływ organizacji, produktu lub procesu na społeczeństwo. Korzyści społeczne mogą być oszacowane poprzez analizę skutków organizacji nazainteresowane strony na lokalnym, krajowym i światowym poziomie.

Większość wskaźników oddziaływań społecznych mierzy stopień, w jakim można osiągnąć wartości celów społecznych w poszczególnych obszarach życia lub w polityce. Zalecaną techniką oceny odddziaływań jest SLCA.

Mimo pozornej prostoty, możliwość zastosowania tego schematu wiążę się z kilkoma założeniami wstępnymi, to jest:

 granice analizowanego systemu (produktu, obiektu) muszą być spójne (najlepiej identyczne), co w przypadku LCC oznacza materialno-energetyczny, a nie marketingowy cykl życia produktu,

 analiza systemu odbywa się w ramach jego cyklu życia, co umożliwia rozpoznanie i unikanie szkodliwych kompromisów, prowadzących do przenoszenia zatajenia oddziaływań przez przenoszenie ich do kolejnych faz cyklu życia,

 unikanie przenoszenia rozwiązania problemów w przyszłość, co jest zgodne z filozofią równości międzypokoleniowej zawartej w pojęciu zrównoważonego rozwoju.

Pomimo tych barier, które są przede wszystkim wynikiem ograniczonej wiedzy naukowej na temat mechanizmów i ich modelowania, wartość dodana tego podejścia wynika z możliwości wspólnej oceny wyników trzech narzędzi analitycznych bez jakiejkolwiek kompensacji i / lub substytucji między trzema filarami zrównoważonego rozwoju. Jednakże, jeśli z jednej strony stanowi to siłę tego podejścia, to z drugiej strony, interpretacja wyników, a tym samym ich stosowalność jako danych decyzyjnych pozostaje w rękach ostatecznego adresata. W ten sposób, użyteczność i skuteczność analizy są mocno ograniczone, a poza tym pojawia się ryzyko utraty wiarygodności i niezawodności już wypracowanych przez stosunkowo młodą metodologię oceny cyklu życia [Sala 2013].

Uwagę zwrócić należy również na pozytywne aspekty wynikające z komplementarności stosowanych narzędzi oceny [Hunkeler 2006]:

 jednostka funkcjonalna definiowana jako przygotowanie do analizy ilościowej LCA może stanowić punkt wyjścia dla określenia kosztów w cyklu życia,

 LCC stanowi doskonałe uzupełnienie LCA, gdyż wskazuje, które wersje wyrobów są nie tylko przyjazne środowiskowo, ale i przynoszące wymierne (przeliczalne na wartości pięniężne) korzyści interesariuszom oraz nie przesadnie drogie, a więc dostępne dla potencjalnych nabywców,

 istnieje możliwość powiązania oddziaływań społecznych z wybraną jednostką funkcjonalną, poprzez określenie czasu pracy wymaganego do jej wytworzenia, przy

czym nie jest to wskaźnik uniwersalny, a silnie powiązany z miejscem, regionem świata, w którym ta praca jest wykonywana.

Teoria zrównoważonego rozwoju nie mówi o tym, który z jego filarów, to jest środowiskowy, ekonomiczno czy społeczno-kulturowy jest najważniejszy oraz spełnienie którego z nich przynosi największe korzyści dla obecnej i przyszłych pokoleń. Dlatego też nie powinno się prowadzić porównywania czy przydzielana wagi danej grupie aspektów z zamiarem uzyskania znormalizowanego wyniku. Zależność opisana we wzorze (4.1) nie oznacza, że należy dążyć do stworzenia uniwersalnej, ale z założenia sztucznej „miary zrównoważoności”, ale – także dla uzyskania większej przejrzystości rezultatów – przedstawienia charakterystyki obiektu analizy w ujęciu trzech filarów [Klöpffer 2008].

Myślenie w kategoriach cyklu życia jest centralnym elementem procesu zarządzania cyklem życia (LCM), natomiast nie ma konieczności używania narzędzi skomplikowanych, a nawet ilościowych. Jest to prawdą, gdy w cyklu życia obiektu poszukiwane są szczególnie istotne oddziaływania, natomiast nie jest, gdy wyniki analiz stanowią dane decyzyjne.

Porównanie zaproponowanych rozwiązań wymaga bowiem przeprowadzenia analiz ilościowych. Siłą techniki LCA jest kwantyfikacja, której możliwość powinna zostać utrzymana w miarę dokładania aspektów ekonomicznych i społecznych. Jest to stosunkowo łatwe w przypadku analizy kosztów cyklu życia, ale trudniejsze w przypadku analizy oddziaływań społecznych.

Etapy LCSA

Norma ISO 14040 określa ramy środowiskowej oceny cyklu życia (LCA) w czterech etapach, które mogą być stosowane również w odniesieniu do LCC i SLCA:

1) Definicja celu i zakresu 2) Inwentaryzacja

3) Ocena oddziaływań 4) Interpretacja wyników

Ramy te umożliwiają stosowanie procedur iteracyjnych między fazami cyklu życia.

Rozszerzenie lub ograniczenie ilości dostępnych danych i nowe spostrzeżenia lub poglądy zainteresowanych stron mogą prowadzić do redefinicji poziomu szczegółowości badania, jego celów i metod.

Ad. 1

W tej fazie skupić się należy na następujących zagadnieniach:

 cel i zastosowanie analizy,

 zakres oceny,

 jednostka funkcjonalna,

 granice systemu,

 jakość danych.

Definicja celu – opisuje zakres i przeznaczenie wyników oraz grupę docelową, do której są kierowane. LCA, LCC i SLCA to techniki analityczne mające różne cele, co należy rozumieć wyraźnie, gdy pracuje się nad analizą łączącą te trzy podejścia. Biorąc pod uwagę te różnice, zaleca się przyjęcie wspólnego celu i zakresu.

Pod nazwą jednostki funkcjonalnej (porównawczej) rozumie się podstawową jednostkę miary, dla której są przeprowadzane obliczenia i przedstawiane rezultaty. Następnie do zdefiniowanej jednostki odnosi się wszystkie wartości parametrów środowiskowych (emisje do różnych elementów środowiska), pobór energii czy zapotrzebowanie na materiały.

W LCSA, inwentaryzacja i wskaźniki oddziaływań muszą być powiązane ze wspólną jednostką funkcjonalną, która stanowi również bazę analiz oddziaływań środowiskowych, ekonomicznych i społecznych według prezentowanych technik. Podobnie jak w SLCA, zalecane jest, aby jednostka funkcjonalna opisywała jednocześnie techniczną i społeczną przydatność obiektu analizy.

Definicja granicy systemu odnosi się do następujących aspektów: granice geograficzne, granice cyklu oraz granice między technosferą i biosferą. Granice systemu określają procesy lub operacje (np. produkcja, eksploatacja, transport, zagospodarowanie odpadów), a także oddziaływania środowiskowe, które mają być wzięte pod uwagę w oszacowaniu cyklu życia.

Zastosowana osobno, każda z prezentowanych technik oceny cyklu życia narzuca inne granice analizowanego systemu, co wynika ze związku z danym aspektem zrównoważonego rozwoju. W ujęciu praktycznym, możliwość identyfikacji odpowiedniej jednostki zależy od przyjęcia kryterium dzielącego (opartego na masie, energii, roboczogodzinach, koszcie, itp.).

Zalecane jest, aby granice systemu dla potrzeb LCSA obejmowały co najmniej wszystkie procesy i przepływy związane z możliwością zastosowania co najmniej jednej z technik.

W sytuacji, w której wybrane fazy cyklu życia nie są uwzględniane, musi to zostać uzasadnione.

Zbiór kategorii oddziaływań, które należy przyjąć dla zagregowanej analizy LCSA powinien być jak najpełniejszy, a jego dobór zależeć powinien od perspektyw prezentowanych przez każdą z technik oceny oraz poglądów interesariuszy. Ponadto, poprzez uwzględnienie wszystkich związanych kategorii oddziaływań z perspektywy wielowymiarowej (społecznej, ekonomicznej i środowiskowej), międzypokoleniowej oraz geograficznej, możliwa jest identyfikacja i ocena potencjalnych kompromisów w cyklu życia.

Przy problemach z alokacją oddziaływań w przypadku procesów o wielu wyjściach, zaleca się zastosowanie – podobnie jak przy innych technikach oceny – odpowiednich proporcji wielkości fizycznych lub ekonomicznych.

Ad.2

Celem etapu inwentaryzacyjnego jest zebranie możliwie pełnej informacji o wszystkich oddziaływaniach obiektu badań na środowisko w ciągu całego okresu jego istnienia. Wynik realizacji przewidzianych w tej części badań to sporządzenie listy wszystkich oddziaływań na środowisko badanego wyrobu.

W fazie inwentaryzacji agregowane są wymiany pomiędzy procesami i organizacją powstawania i trwania wyrobu a zewnętrznym otoczeniem, które prowadzą do oddziaływań środowiskowych, ekonomicznych i społecznych. Ze względu na istotność zachowania spójności pomiędzy trzema technikami oceny, zalecane jest zbieranie danych na poziomie procesów jednostkowych i na poziomie organizacji wytwarzającej wyrób.

Dostępność danych jest kolejnym istotnym aspektem, który musi być wzięty pod uwagę i który może stać się problemem krytycznym w razie konieczności pozyskania informacji z odległych rejonów świata, a także z małych i średnich firm, które nie dokumentują wszystkich procedur i działań. Związane jest to także z rodzajem informacji, która jest konieczna do zebrania: przykładowo analiza oddziaływań społecznych zwyczajowo potrzebuje zarówno danych ilościowych, jakościowych, jak i hybrydy tych dwóch typów.

Dlatego teź zalecane jest zbieranie wszystkich tych typów informacji odnośnie poszczególnych faz cyklu życia obiektu analizy.

Podczas gdy dane do analiz LCA i LCC mogą zostać odnalezione w przedsiębiorstwach, publicznie dostępnych statystykach i bazach danych, nadal dostrzec można brak kompleksowych informacji mogących posłużyć do analizy oddziaływań społecznych. Biorąc pod uwagę fakt, że te trzy techniki stosują dane zarówno o charakterze ogólnym,

uniwersalnym, jak i zależnym od miejsca realizacji procesów i trwania cyklu życia obiektu analizy, zalecane jest użycie obu tych form danych.

Ostatnim etapem analizy inwentaryzacyjnej jest sumowanie oddziaływań jednego rodzaju i przeliczania ich na przyjętą jednostkę funkcjonalną. Celem tego kroku jest uzyskanie zestawienia ilości substancji emitowanych do środowiska oraz materiałów pobieranych ze środowiska w przeliczeniu na jednostkę funkcjonalną.

Ad.3

Celem tego etapu jest zobrazowanie za pomocą modeli efektów, jakie obiekty techniczne wywołują w środowisku, oraz ich związków z poszczególnymi zjawiskami w przyrodzie.

W tym kroku przyporządkowuje się zagrożenia środowiskowe (oddawanie do środowiska i pobieranie ze środowiska) do poszczególnych kategorii oddziaływań środowiskowych.

W przypadku przyporządkowania niektórych substancji do różnych kategorii muszą one być rozpatrywane wielokrotnie.

Na etapie klasyfikacji oddziaływań, zinwentaryzowane dane są przydzielane do poszczególnych kategorii oddziaływań, co jest wykonalne również w zagragowanej ocenie LCSA. Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, że nie są dostępne modele charakteryzujące wszystkie możliwe kategorie oddziaływań oraz środowiska, które tym oddziaływaniom podlegają, może nie być możliwe przekształcenie całego zbioru zinwentaryzowanych danych do wspólnych kategorii lub ich agregacja do każdej z kategorii wymaganych na etapie charakteryzowania.

Chociaż normalizacja, agregacja i ważenie danych są działaniami opcjonalnymi w świetle normy ISO 14040, szczególnie ostatnie z tych działań nie jest zalecane ze względu na słabo dostępny materiał porównawczy w postaci zrealizowanych i zrecenzowanych naukowo studiów przypadku kompleksowej analizy LCSA. Za takim podejściem przemawia również rozbieżność celów każdej z cząstkowych analiz i niemożność ich bezpośredniego porównywania.

Ad.4

Interpretacja to czwarty etap oszacowania cyklu istnienia; składa się z następujących kroków:

 identyfikacja najbardziej znaczących oddziaływań,

 ocena rezultatów ze względu na kompletność, dokładność oraz zawartość,

 analiza wniosków ze względu na wymagania celu i zakres analizy, szczególnie z uwagi na wymagania co do jakości danych, przyjętych założeń oraz ich zastosowania.

Ogólnym celem LCSA jest zapewnienie zintegrowanej oceny produktu w kategoriach jego zrównoważoności. Wyniki analiz pokazują nie tylko oddziaływania negatywne, ale i potencjalne korzyści.

W związku z powyższym zalecane jest odczytywanie wyników w sposób zagregowany i bazujący na zdefiniowanym celu i zakresie analizy. Wyniki oceny mogą pozwolić na stwierdzenie:

 Czy istnieją kompromisy pomiędzy korzyściami ekonomicznymi a obciążeniami środowiskowymi i społecznymi?

 Które etapy cyklu życia obiektu i które podkategorie oddziaływań mają krytyczne znaczenie dla ekowydajności wyrobu?

 Czy wyrób jest społecznie i środowiskowo przyjazny?

... poprzez zrozumienie oddziaływań generowanych przez wyrób i materiały, z których się składa na otoczenie, w tym społeczeństwo.

Istotnym zaleceniem jest upewnienie się, czy i jak duży zakres informacji, na których bazują kluczowe tezy interpretacji ma odpowiednią jakość, rozumianą jako ich kompletność i wiarygodność. Tylko bowiem w ten sposób efekty końcowe analizy LCSA mogą być rzeczywiście przydatne jako dane wejściowe do procesów podejmowania decyzji związanych z kształtowaniem wyrobu w jego cyklu życia.

Uwagi uzupełniające i wnioski

Uwagi uzupełniające i wnioski