Ochrona i ksztaátowanie krajobrazu wiejskiego na poziomie

podsta-wowych elementów struktury przestrzennej kraju, bĊdących przedmiotem analiz i oddziaáywania polityki publicznej, zaliczono poza elementami systemu

49 Europejska Konwencja Krajobrazowa, Dziennik Ustaw z 2006, nr 14 poz. 98.

darczego i spoáecznego, infrastruktury technicznej, sieci osadniczej równieĪ kra-jobraz, zarówno przyrodniczy, jak i kulturowy⁵⁰.

Ze wzglĊdu na uwarunkowania przyrodnicze oraz zasoby obiektów za-bytkowych i krajobrazów Polski w polityce przestrzennej paĔstwa jednoznacz-nie wskazano kojednoznacz-niecznoĞü ochrony, rozpoznania i rozwoju istjednoznacz-niejących zasobów naturalnych, w tym przyrodniczych i krajobrazowych, wskazując jednoczeĞnie, Īe róĪnorodnoĞü biologiczna i krajobrazowa ma decydujące znaczenie dla roz-woju przestrzennego Polski.

W diagnozie wskazano równieĪ, Īe rozwój osadnictwa, eksploatacji zaso-bów naturalnych i utrzymywania siĊ ekstensywnego rolnictwa tradycyjnego spowodowaáy, Īe w polskiej przestrzeni mamy do czynienia ze wzajemnym przemieszaniem krajobrazów o charakterze prawie pierwotnym, naturalnych (np. duĪe kompleksy leĞne), kulturowych (np. obszary rolnicze) oraz zdegrado-wanych (np. tereny pokopalniane, tereny poprzemysáowe).

W wizji rozwoju przestrzennego Polski do roku 2030, w odniesieniu do terenów wiejskich zarysowana zostaáa koncepcja wspieranego przez paĔstwo skupiania osadnictwa w wyniku zmniejszenia siĊ liczby ludnoĞci mieszkającej na wsi wskutek odpáywu migracyjnego i ujemnego salda ruchu naturalnego.

Wskazano równieĪ na potrzebĊ wprowadzenia regulacji prawno-ekonomicznych wspomagających osiągniĊcie áadu przestrzennego, zachowanie dziedzictwa kul-turowego i walorów krajobrazowych.

Odnowa wsi rozumiana jest zatem jako proces poprawy warunków Īycia ludzi na obszarach wiejskich, miĊdzy innymi przez zmianĊ standardu Īycia, jego jakoĞci oraz Ĩródeá utrzymania mieszkaĔców, który powinien byü oparty na wy-korzystaniu potencjaáu rozwojowego, zachowującego zróĪnicowania funkcjo-nalne, dziedzictwo kulturowe i walory Ğrodowiska przyrodniczego i krajobrazu.

Po raz pierwszy w dokumencie takiej rangi sformuáowano koncepcjĊ za-rządzania zasobami przyrody oĪywionej i krajobrazu poprzez dostĊpne instru-menty planowania przestrzennego, uwzglĊdniającego wzajemne relacje kompo-nentów Ğrodowiska oraz zachodzące zmiany. Wskazano na koniecznoĞü nowych regulacji prawnych pozwalających na okreĞlanie w planowaniu przestrzennym na poziomie gminy obszarów trwale chronionych przed zabudową oraz wpro-wadzenie nowych standardów architektoniczno-budowlanych zmierzających do ograniczenia powierzchni bezpowrotnie traconych terenów biologicznie

50 Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, Uchwaáa Nr 239 Rady Mini-strów z dnia 13 grudnia 2011 r., Monitor Polski z dnia 27 kwietnia 2012 r. poz. 252.

nych⁵¹. JednoczeĞnie wprowadzenie szerokiego uspoáecznienia procesu plano-wania powinno spowodowaü wzmocnienie dziaáaĔ zmierzających do zachowa-nia tradycyjnego krajobrazu rolniczego, ksztaátowazachowa-nia powiązaĔ widokowych poprzez zrównowaĪenie oddziaáywania bieĪących wzglĊdów koniunkturalnych (presji inwestycyjnej).

PowyĪsza teza, w Ğwietle doĞwiadczeĔ praktycznych dotyczących przygo-towania dokumentów planistycznych, moĪe byü dyskusyjna. Raczej powinno chodziü o wzmocnienie spoáecznej kontroli nad procedurami planowania prze-strzennego, niĪ o wzmocnienie roli poszczególnych jednostek, które najczĊĞciej kierują siĊ partykularnym interesem. Wiele przykáadów wskazuje, Īe nadmierna presja róĪnych grup interesów w procesie planowania przestrzennego czĊsto prowadziáa do znieksztaácenia (lub wrĊcz zarzucenia) idei áadu przestrzennego.

W najwiĊkszym stopniu te niekorzystne tendencje zaznaczyáy siĊ w przestrzeni rolniczej otaczającej duĪe miasta (suburbanizacja). W kontekĞcie przeksztaáceĔ krajobrazu obszarów wiejskich konieczne są raczej rozwiązania systemowe zmierzające do zachowania bogactwa przyrodniczego, uĪytków rolnych i lasów, korytarzy ekologicznych i obszarów chronionych, a takĪe krajobrazu. Warto w tym miejscu podkreĞliü, Īe czĊĞü z tych obszarów jest zapleczem rekreacyj-nym miast, a polityka przestrzenna na kaĪdym szczeblu powinna prowadziü do zmniejszenia presji spowodowanej przez urbanizacjĊ obszarów wiejskich sąsia-dujących bezpoĞrednio z terenami miejskimi.

Zakáada siĊ równieĪ zmianĊ wzorców spoáecznych, zauwaĪając koniecz-noĞü przeciwdziaáania takim zjawiskom, jak: Īywioáowa suburbanizacja, rozpra-szanie zabudowy na obszarach wiejskich, rozwijające siĊ kolonie drugich do-mów niezwiązanych funkcjonalnie obszarami wiejskimi czy antropopresja w strefie brzegowej miast stanowiącym gáówną przyczynĊ nie tylko degradacji w przestrzeni, ale równieĪ w dáuĪszej perspektywie braku szans rozwojowych.

Formuáując politykĊ przestrzennego zagospodarowania kraju zapewniają-cą moĪliwoĞü realizacji modelowego rozwiązania (przyjĊtej wizji rozwoju) po-stawiono miedzy innymi dwa cele odnoszące siĊ bezpoĞrednio do jakoĞci prze-strzeni, w tym jakoĞci krajobrazu:

 cel nr 4 – polegający na ksztaátowaniu struktur przestrzennych wspierają-cych osiągniĊcie i utrzymanie wysokiej jakoĞci Ğrodowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski,

 cel nr 6 – polegający na przywróceniu i utrwaleniu áadu przestrzennego⁵².

51 zasady preferencji regeneracji (odnowy), a nie zagospodarowania nowych (KPZK 2030 s. 55).

52 cele polityki przestrzennej (KPZK 2030 s. 69).

Niestety, wĞród wskazanych mierników pozwalających na ocenĊ realiza-cji postawionych celów nie znalazá siĊ Īaden odnoszący siĊ do jakoĞci krajobra-zu obszarów wiejskich. Wydaje siĊ, Īe pojawia siĊ w tym miejscu problem po-legający na braku wypracowanej, ogólnie akceptowanej metody pomiaru jakoĞci i zmian krajobrazu wiejskiego.

Realizacja wyĪej wymienionych celów zakáada miĊdzy innymi wzrost roli planowania przestrzennego na obszarach wiejskich, które powinny zachowywaü najlepsze tradycyjne wzorce zabudowy, zapobiegaü nadmiernemu jej rozprosze-niu poprzez tworzenie zwartych skupisk ludnoĞci, zmniejszaü energocháonnoĞü struktur przestrzennych oraz rozwiązywaü problemy powiązaĔ komunikacyj-nych w ukáadach sieciowych zarówno lokalkomunikacyj-nych, jak i w powiązaniu z ukáadami komunikacyjnymi miast. Postulat wzmocnienia roli planowania przestrzennego w obszarach wiejskich wydaje siĊ sáuszny po ponad dziesiĊcioletnim okresie dosyü liberalnego podejĞcia do lokalizacji inwestycji na terenach rolnych. Jed-nym z rozwiązaĔ mogáoby byü podniesienie rangi podstawowego dokumentu, jakim jest studium uwarunkowaĔ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. To na tym etapie powinny zapadaü decyzje o wyáączeniu z zabudowy lub objĊciu ochroną obszarów o wybitnych walorach krajobrazowych.

Proponuje siĊ dodatkowo wzmocnienie zarządzania przestrzenią wiejską poprzez tworzenie nowych struktur o wysokich walorach krajobrazowych i przyrodniczych, ochronĊ i rewaloryzacjĊ zachowanych obiektów zabytkowych i zespoáów ruralistycznych. Zapowiedziano równieĪ opracowanie i wdroĪenie standardów ochrony krajobrazu wiejskiego, obejmujących takĪe okreĞlenie ob-szarów wsparcia rolnictwa zachowującego tradycyjny krajobraz rolniczy. Spo-Ğród tych dwu postulatów raczej ten drugi wymaga podjĊcia szybkich dziaáaĔ, co podnoszą Ğrodowiska zawodowe związane z planowaniem przestrzennym i ochroną krajobrazu. JeĪeli chodzi natomiast o tworzenie nowych struktur o wysokich walor krajobrazowych, to naleĪy stwierdziü, Īe obecne prawne for-my ochrony przyrody i krajobrazu dają wystarczająco duĪo moĪliwoĞci wpáy-wania na ksztaát zagospodarowpáy-wania przestrzennego terenów wiejskich.