O fiara jest najistotniejszym, najbardziej znaczącym w życiu religijnym Izraelity aktem kultu64. W swym wymiarze symbolicznym jest ona bowiem znakiem łączności, wspólnoty i przyjaźni Boga i człowieka, ponowieniem i uaktualnieniem zawartego niegdyś przym ierza65.
Jak o uczestnik liturgii ofiarowania jawi się nam niejednokrotnie p o d m iot wypowiadający w psalmach. Bibliści podejm ują nawet próby rekon struow ania w oparciu o teksty psalm ów przebiegu ceremonii złożenia ofiary w św iątyni66. Je d n ak - zdaniem w ybitnego znawcy Psałterza, ks. S. Ł acha - w tej księdze Biblii stosunkowo rzadko mówi się o rytual nych ofiarach; psalmy uczą raczej, iż od ofiar milsze są Bogu serca czyste i skruszone67.
W religii starotestam entowej wyróżnia się różne rodzaje ofiar: ze względu na to, jaki jest cel „ofiarowania” (ofiary dziękczynne, pojednania, przebłagalne, ofiary za grzech, za winę, za posądzenie ), co jest przedm iotem (m aterią) ofiary (ofiary pokarm owe, zwierzęce, pitne, kadzielne) i jaki przebieg m a ceremonia (ofiary całopalne, ofiary biesiadne)6“.
le m u zróżnicow aniu rytuałów i funkcji ofiar odpow iada bogactw o term inologiczne69. Tłum acz Psałterza stawał więc przed trudnym zadaniem znalezienia rodzimych terminów dla nazwania starotestam cntowych czynności kultowych.
64 P raktyczn y słow nik..., s. 878; por. także W stęp do S tarego Testamentu, red. ks. L. Sta chow iak, Poznań 1990, s. 168.
85 O funkcji ofiar w religii starotestamentowej por. np. W stęp do Starego Testamentu, s. 169. M Por. W prowadzenie tv m yśl i wezwanie ksiąg biblijnych, t. VII, Pieśni Izraela, s. 64-68; A . T r o n i n a, Psalm y „eucharystyczne": todah, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1988, 41, s. 290-291.
07 S. Ł a c h , R ozw ój ofiar..., z. 24, Poznań 1970, s. 58.
M Por. np. P raktyczn y słownik..., s. 878-882; Podręczna encyklopedia biblijna, red. ks. E. D ąb row ski, t. II, Poznań 1959, s. 177-180; S. Ł a c h , R ozw ój ofiar..., s. 58-60.
w S. Ł a c h , Polska terminologia na oznaczenie hebrajskich nazw ofiar, „Roczniki Teologiczno-
W wersji łacińskiej, stanowiącej tu podstawę przekładu, pojęciu ofiary odpow iadają lekscmy: holocaustum, hostia, oblatio, sacriflcium. Psałterze floriański i puławski w prow adzają dla oddania łacińskich nazw ofiar terminy: modlą, ofiera {ofiara), obiet{a), obietnica, ofertorzyje, poczta, pokład,
poświącenie. Z tego bogatego repertuaru nazw występujących w rękopiś
m iennych psałterzach tłum acz krakow ski przejm uje tylko dwie: obiatę i ofiarę. Tylko te dwa leksemy na oznaczenie ofiary m ają również psałterze renesansowe: Leopolity i W ujka. Jedyną znaczącą innowacją przekładów XVI-wiecznych w zakresie nazywania ofiar starotestam entow ych jest w pro wadzony przez Szymona Budnego neologizm całopalenie (albo ofiara cało
palna) odpow iadający łacińskiemu holocaustum (gr. holokautoma, hebr. olah)10.
SpecjaUzację obiaty jako term inu religijnego potwierdza XVI-wieczny m ateriał językowy. SłXVI (XIX 124-125) notuję obiatę już tylko w znaczeniu ‘ofiary składanej Bogu, bóstwom lub świętym’ (staropolska obiata znaczyła również ‘obietnicę, przyrzeczenie; to, co obiecane, prom issio, v o tu m ’, a także - wyjątkowo - ‘zysk, procent’, por. Ssip V 329).
Spośród pary synonimów ofiara - obiata już w polszczyźnie XVI w. przewagę zdobywa zapożyczona z czeskiego ofiara11 (2641 poświadczeń wobec 84 notow ań rodzimej obiaty12). Obiatę jednak spotykam y jeszcze u W ujka (50,20). Z czasem ustapiła ona zupełnie „przed ofiarą", zawężając swe znaczenie do ‘ofiary pogańskiej’ i nabierając stylistycznej wartości wyrazu archaicznego, książkowego73.
W Psałterzu krakow skim obiata jest wyrazem o wyższej frekwencji (występuję 16 razy, ofiara - 11 razy). O ba leksemy stosowane są zamiennie jako tłum aczenia tych samych wyrazów łacińskich, np. sacrificium łaudis
~ ofiara chwały (49,24; 106,22), obiata chwały (49,15); holocaustum - ofiara
(49,9), obiata (19,3; 39,10; 50,17; 50,20; 65,12); oblatio - ofiara (50,20),
obiata (39,9).
N ietrudno dociec przyczyn, dla których tłum acz krakow ski rezygnuje z podsuwanych m u przez „tradycję” leksemów modła, ofertorzyja, poczta,
Pokład, poświącenie.
10 Zręczność utw orzonego przez Budnego neologizm u potwierdzają opinie współczesnych Polskich biblistów. S. Łach uważa ofiarę całopalną za J e d y n ą słuszną nazwę, m ającą swe uzasadnienie w obrzędzie tej ofiary, który dom agał się całkow itego spalenia żertw y”, por. ' d e m , P olska terminologia..., s. 8.
71 M . B a s a j , J. S i a t k o w s k i , P rzegląd w yrazów uważanych tv literaturze naukowej za
bohem izmy, cz. IX , „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 1972, 11, s. 14; E. K l i c h , dolska terminologia chrześcijańska, Poznań 1927, s. 77-78; J. R e c z e k , Bohem izm y leksykalne...,
s. 43.
12 Por. M . K a r p l u k ó w n a , S taropolskie tłumaczenia Biblii ja k o źródło dla p rzyszłeg o Słownika polskiej terminologii religijnej, [w:] Biblia a kultura Europy, t. I, Ł ódź 1992, s. 101.
M odlą należy do wyrazów polisemicznych. W staropolszczyźnie znaczenie
‘ofiara’ było jednym z wielu znaczeń lekscmu (także: ‘posąg bóstw a pogań skiego’, ‘miejsce kultu’, ‘akt prośby i czci, m odlitw a’, por. Sstp IV, 321-322). W znaczeniu ‘ofiara’ modlą występuje w FI, Puł, KartŚwidz, BZ. Najlepiej pośw iadczone jest znaczenie modły jak o m odlitw y. Znaczenia ‘o fia ra ’, ‘modlitwa’ nic m a natomiast staroczeska modłau . W polszczyźnie XVI-wiecznej
modła oznacza przede wszystkim ‘cześć oddaw aną Bogu i świętym przez
m odlitw ę i ofiarę’ (SłXVI XIV 565-567), co odpow iada łac. adoratio,
impłoratio, precatio.
Ofertorzyja jest wyrazem rzadkim (Sstp V 521), m a tylko jedno p o
świadczenie z FI 49,9. Należy więc ją uznać za leksykalną osobliwość pierwszego polskiego psałterza. W polszczyźnie XVI-wiccznej notuje się postaci offertoryja, offertoryjum, offertorzyja, ale w znaczeniu ‘ofiary kościelnej, daru przynoszonego przez wiernych do kościoła’ (SLXVI XXI 1).
Poczta i pokład to wyrazy niezarezerwowane dla tem atyki religijnej.
W staropolszczyźnie znane są głównie ze znaczeń „świeckich” . Poczta to ‘d a r dany celem pozyskania sobie kogoś’ czy ‘okolicznościowy podarek na rzecz pana feudalnego lub w ójta’ (Sstp VI 216-217). Ofiara - w istocie - jest darem złożonym Bogu. W prow adzona przez tłum aczy psałterzy floriańskiego i puławskiego poczta m iałaby więc swoje uzasadnienie (autorzy
Słownika staropolskiego kwalifikują zresztą przykłady poczty z FI i Puł do
znaczenia ‘dar dany celem pozyskania sobie kogoś’, nie wyróżniając znaczenia ‘ofiara, holocaustum , h o stia’). Sam dar jedn ak „nie oddaje całkow itej głębokiej treści ofiary, przez k tó rą nawiązuje się zerwaną z Bogiem łączność. D la Starego Testam entu bowiem d ar - to nie tylko rzecz ofiarow ana, ile raczej jakby cząstka jaźni; „daw ać” to wnosić do obcej egzystencji coś z siebie samego dla nawiązania mocnej spójni” 75. Zatem - jeśli składanie ofiar nie harm onizuje z wewnętrznym usposobieniem ofiarującego, to tak a ofiara nie jest m iła Bogu, jest czczą form alnością76.
Pokład to ‘podpora, coś, co wspiera, podtrzym uje’, a także ‘skarbnica,
skarbiec’, ‘depozyt, dobro powierzone, dane na przechowanie’, wreszcie ‘pogrzeb, kościelne obrzędy pogrzebowe’. W znaczeniu ‘d a r ofiarny, sac- rificium ’ pokład znany jest tylko z FI i Puł oraz K artŚw idz, a więc zawsze występuje jak o tłumaczenie łac. sacrijicium w wersecie 20 ps. 50. Pokład jak o ‘o fiara’ łączy się z wyrażeniem chleb pokładny, synonimicznym wobec
chleba ofiarownego11.
M ateriał leksykalny (Sstp VI 478-479) świadczy o chwiejności semantycznej leksemu poświącenie (albo poświęcenie). Poszczególne znaczenia tego wyrazu
74 Ibidem, s. 101.
75 Podręczna encyklopedia biblijna, t. II, S. 178. 76 S. Ł a c h , R ozw ój ofiar..., s. 59.
' Sstp ilustruje pojedynczymi przykładami. Znaczenie ‘d a r ofiarny, ofiara,
' sacrificium’ poświadczone jest przez zaledwie dwa egzempla.
Z zasobu dawnych nazw ofiar tłumacz krakowski wybrał więc leksemy, które wyspecjalizowały się w nazywaniu aktu kultu. Zrezygnował z wyrazów rzadkich (ofertorzyja), osobliwości semantycznych {modlą, poświącenie), a także leksemów, które „obsługiwały” przede wszystkim tem aty świeckie (poczta, pokład).
Przekłady psałterzowe po raz kolejny więc pozwalają śledzić „losy” Wyrazów, ich semantyczny rozwój i specjalizaqç. Analiza leksemów tworzących Pole znaczeniowe ofiary w pierwszych polskich translacjach Księgi psalmów Pokazuje proces w yodrębniania się spośród licznej grupy wyrazów dwóch leksemów, które specjalizują się w nazywaniu aktu kultu. Z kolei - spośród tych dwóch wyrazów: rodzimej obiaty i zapożyczonej ofiary ju ż w XVI w. zdecydowaną przewagę uzyskuje ofiara19. Proces ten ilustruje schemat:
m odlą, ofiera (ofiara), obiet(a), obietnica, ofertorzyje, po czta , pokład, poświącenie
średniowieczne przekłady psałterza
( P sałterz floriański, P sałterz puław ski)
ofiara, obiata P sa łterz krakow ski
ofiara, całopalenie psałterze renesansow e
Jeśli za kryterium przyjmiemy sposób oddaw ania term inów religijnych (nazwy ofiar), to Psałterz krakowski zdecydowanie wydaje się być językowo bliższy przekładom renesansowym.
Hebrajskie nazwy rodzajów ofiar Wulgata tłumaczy często opisowo - za pom ocą rzeczownika i przydaw ki (najczęściej wyrażonej rzeczownikiem w gen.), np. sacrificium laudis, sacrificium iustitiae, holocaustum pro peccato ■tp- Przydaw ka wskazuje najczęściej na funkcję ofiary, czasem na czas jej składania. W oddawaniu nazw rodzajów ofiar tłumacz krakow ski podąża wiernie za wersją łacińską, stosując zasadę „reddere verbum de verbo” . I tak sacrificium laudis to ofiara lub obiata chwały, hostia laudis - ofiara
chwały, sacrificium iustitiae to ofiara sprawiedliwości, sacrificium vespertinum
to obiata wieczerna, holocaustum pro peccato to obiata za grzech. T ak samo tłum aczą podane nazwy rodzajów ofiar Leopolita i Wujek.
Znam ienny dla przyjętej przez tłum acza krakowskiego m etody translacji Jest przekład ps. 39,10, który w Wulgacie brzmi: holocaustum et pro peccato
n°n postulasti, tunc dixi ecce venio. Tłum acz Psałterza krakowskiego oddaje
ten werset wiernie, idąc za wersją łacińską: Obiaty i za grzech nie pożądałeś,
tedy rzekłem: owo przychodzę.
7“ X V I-w ieczny Lexicon latino-polonicum Jana M ączyńskiego podaje jak o odpowiedniki łac- holocaustum, hostia, sacrificium, oblatio tylko wyraz ofiara.
O ryginał hebrajski zawiera w tym miejscu dwie nazwy ofiar: olah i hattat7Q. H attat oznacza „ofiarę przebłagalną za przestępstw a praw a Bożego . W przekładzie Hieronimowym hebr. hattat oddane zostało przez wyrażenie pro peccato (zamiast sacrificium pro peccato81): elipsie uległ więc wyraz ofiara ‘sacrificium’. Wiernie za Wulgatą podąża Leopolita: Offiary
zupełnej ani za grzechy nie pożądałeś...
Opuszczony przez Wulgatę wyraz ofiara powraca dopiero w tłumaczeniu Jakuba W ujka: Całopalenia i za grzech ofiary nie chciałeś..., co jest na pewno efektem szczególnej dbałości W ujka o sens i kom unikatyw ność przekładu, a - być może - świadectwem sięgania w pracy translatorskiej do oryginału hebrajskiego.
Metodę przekładu dosłownego, reprezentowanego przez Psałterz krakowski w opozycji do m etody tłum aczenia „d o sensu” — ilustruje również przekład Ps. 105,28, w którym czytamy o przypadku upraw iania bałw o chwalstwa przez Izraelitów: Vlg: et initiati sunt Beelfegor, et comederunt
sacrificia mortuorum. Tłumacz krakowski przekłada „słowo po słowie” : I poczęli są Beel Phegor i jedli obiaty martwych (FI poświącenie, Puł modły martwych).
Sens łac. sacrificia mortuorum pozostaje chyba niejasny jeszcze dla Leopolity, skoro tłumaczy on: / poczęli są modlę82 stroić Beelphegor i j a
dali obiaty za umarłe. O jaki rodzaj ofiar chodzi, wyjaśnia dopiero prze
kład W ujka: I oddali się ja ko Bogu Beel-Fegorowi bałwanowi i jedli o f ary
umarłym bogom sprawowane. W przeciw ieństwie do Boga żywego (Jr
10,10) — podaje kom entarz w Biblii Tysiąclecia — bożki pogańskie są m artw e83.
Łac. hostia vociferationis tłum acz krakow ski przekłada ja k o ofiarę
wołania (Ps. 26,11): Vlg: Circuivi et immolavi in tabernacuło eius hostiam vociferationis, K r: Obchodziłem i obiatowalem w przebytku jego o f arę wołania (FI ofierę głośną, Puł obietę wołania).
W ujek nazywa tę ofiarę - chyba niezbyt szczęśliwie - ofiarą krzykliwą, Leopolita - trafniej - ofiarą głośnego śpiewania. W oryginale hebrajskim m am y tutaj wyrażenie zibhe fru'a h , które znaczy dosłownie „ofiara świątecz nego krzyku” 84. Współcześni bibliści tłum aczą to wyrażenie „ofiara dzięk czynna . W ofierze tej składanie żertwy połączone było ze śpiewem pieśni dziękczynnej, która z czasem stała się elementem dom inującym rytuału:
7g S. Ł a c h , R ozw ój ofiar..., s. 58. 80 S. Ł a c h , P olska terminologia..., s. 10.
81 Tak W ulgata tłumaczy hebr. hattat w innych kontekstach, por. S. Ł a c h , Polska
term inologia..., s. 10.
82 M odlą u L eopolity w znaczeniu ‘bożka pogańskiego’ (por. Sstp IV 321-322). 83 Biblia Tysiąclecia, por. przypis d o Ps. 106,28, s. 669.
w okresie niewoli babilońskiej bowiem śpiew dziękczynny całkowicie zastąpił żertwę ofiarną85. Spośród przytoczonych przekładów propozycja Leopolity wydaje się więc być najtrafniejsza.
Świadectwem większej orientacji tłumaczy renesansowych w zakresie starotestam cntow ego nazewnictwa ofiarniczego, a także większej swobody w traktow aniu źródłowego tekstu łacińskiego, jest przekład Ps. 39,9. W Wul-
gacie brzmi on: Sacrificium et oblationem noluisti, aures autem perfecisti mihi. Tłumacz krakow ski sacrificium przekłada jako ofiarę, oblatio zaś jako obiatę: Ofiary i obiaty nie chciałeś, ale uszy doskonale uczyniłeś mi.
Tłumaczeniu temu nic nie m ożna by zarzucić. Występujące w tekście hebrajskim nazwy zębach i mincha oznaczają tutaj cały „kult zewnętrzny z ofiarami na czele” 86. Zestawienie „przekładu krakow skiego” z W ujkowym Pokazuje jednak różnicę w sposobie traktownia źródłowego tekstu łacińskiego: w tłumaczeniu z 1532 r. słowo zostaje oddane przez słowo, w tłumaczeniu Wujkowym ta zasada już nie obowiązuje. Sacrificium tłumaczy W ujek jak o
ofiarę krwawą, oblatio - jak o niekrwawą. H ebr. minhah (Vlg oblatio)
używane jest jak o nazwa ogólna i jak o nazwa ofiary bezkrwawej87. Zarów no więc „przekład krakow ski”, jak i Wujkowy znajdują oparcie w tekście hebrajskim; różnica polega na sposobie potraktow ania, stanowiącej podstaw ę tłumaczenia, wersji łacińskiej.
W Psałterzu krakowskim obiata jest także odpowiednikiem łac. placatio. Vlg: Frater non redimit, redimet homo, non dabit Deo placationem suam (48,7); Kr: Brat nie odkupi, odkupi człowiek i nie da Bogu obiaty swojej (FI, 1>U1 łaskania, L,W ubłagania, Pb przymiłenie).
Występujące w psałterzach rękopiśmiennych łaskanie jest w znaczeniu błaganie, przepraszanie, łagodzenie, placatio’ wyjątkowe w staropolszczyźnie, znane tylko z FI i Puł 48,7 (Sstp IV 100). Polszczyzna renesansowa - jak to wynika z m ateriału leksykograficznego - nie zna tego wyrazu. Tłum acz krakow ski postępuje znów zgodnie z zasadą elim inow ania słow nictwa rzadkiego i przestarzałego. Zam iast łaskania wprowadził obiatę, znajdującą w analizowanym kontekście doskonałe uzasadnienie. K rakow ska obiata brzmi chyba nawet lepiej niż W ujkowc ubłaganie'. Jeżeli cię brat nie odkupi,
jakoż cię odkupi inszy człowiek? Żaden nie da Bogu ubłagania za cię.
Analiza leksemów odpowiadających pojęciu ofiary w Psałterzu krakowskim, dokonana z uwzględnieniem szerokiego tła porównawczego, pozwala śledzić Proces specjalizacji nazw w zakresie polskiej terminologii religijnej. W psał terzach rękopiśmiennych (floriański, puławski) wielość wyrazów nazywających °fiarę świadczy o chwiejności semantycznej i stylistycznej użytych w tłum
a-85 A. T r o n i n a , P salm y ,,eucharystyczne": lodah, s. 292. " S. Ł a c h , R ozw ój ofiar..., s. 58.
czcniu nazw. Poszukując polskich odpowiedników dla nazw starotestam en- towych ofiar, tłumacze sięgali do staropolskiej przedchrześcijańskiej, po g ań skiej terminologii religijnej“8 (Słowianie też spełniali ofiary ku czci bogów). Przekład krakow ski reprezentuje, jeśli chodzi o polskie nazewnictwo ofiar- nicze, już zupełnie inny etap rozwoju. Spośród nazw wprowadzonych do języka psałterzowego przez pierwsze polskie tłum aczenia ja k o term iny religijne, odpowiadające pojęciu ofiary, wyspecjalizowały się dwa: ofiara oraz obiata. W Psałterzu krakowskim m ają one jeszcze zbliżoną frekwencję (niewielka przewaga obiaty). W przekładach z drugiej połowy XVI w. zdecydowanie przeważa ofiara. N a linii obrazującej rozwój polskiej ter m inologii w zakresie nazw ofiar Psałterz krakow ski umieścilibyśmy na pewno bliżej przekładów renesansowych niż średniowiecznych. „Śrcdnio- wieczność” interesującego nas zabytku ujawnia się natom iast, gdy chodzi 0 m etodę przekładu, o stosunek tłum acza wobec łacińskiego źródła. Psałterz
krakow ski pozostaje „co do słowa” wierny Wułgacie. Jeśli w oczekiwanym
jak o tłumaczenie hebr. hattat wyrażeniu sacrificium pro peccato elipsie uległ wyraz sacrificium, Psałterz krakowski zachowuje wierność Wułgacie, nawet jeśli nie służy to kom unikatywności wypowiedzi. Interesujący nas zabytek nie ustępuje jednak pod tym względem, późniejszemu o prawie 30 lat, przekładow i Leopolity. Zasadę uprzystępnienia, przybliżenia polskiemu czytelnikowi psalmów - starotestam entow ych rytuałów ofiarniczych podjął dopiero W ujek (por. np. tłumaczenie łac. sacrificia mortuorum - ofiary
martwym bogom sprawowane).