FOLIA LINGUISTICA
41
E w a W oźniak
SŁOWNICTWO I FRAZEOLOGIA
PSAŁTERZA KRAKOWSKIEGO (1532)
NA TLE ÓWCZESNYCH PRZEKŁADÓW
BIBLIJNYCH
Utl
пг
41
Ewa W oźniak
SŁOWNICTWO I FRAZEOLOGIA
PSAŁTERZA KRAKOWSKIEGO (1532)
NA TLE ÓWCZESNYCH PRZEKŁADÓW
BIBLIJNYCH
m s i u u
, \ j V I 1Л1. W Y DWYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO • ŁÓDŹ 2002
O
R E D A K C JA N A U K O W O -D Y D A K T Y C Z N A „FO LIA L 1N G U IST IC A ”
M arek Cybulski, Danuta Zaw ilska
R EC E N Z E N C I
M aria Kam ińska. Zenon le s z c z y ń s k i
R E D A K T O R W Y D A W N IC T W A
E lżbieta M arciszew ska-K ow alczyk
5050
R E D A K T O R T E C H N IC Z N Y
Jolanta K asprzak
K O R EK TO R
Danuta Bąk
O K Ł A D K Ę PRO JEK TO W A ŁA
Barbara G rzejszczak
Yodi. ? &UIĄ/
Hi la 0%
© Copyright by Ewa W ożniak, Ł ódź 2002
W ydaw nictw o Uniwersytetu Ł ódzkiego
2002
W ydanie I. Nakład 115 + 40 egz. Ark. druk. 10,375. Papier kl. III, 8 0 g , 70 x 100
Przyjęto d o W ydaw nictw a U Ł 15.11.2000 r. Zam . 71/3297/2002. Cena zl 2 0
,-D rukarnia Uniwersytetu Ł ódzkiego 90-236 Ł ódź, ul. Pomorska 143
Spis treści
I. W stęp ... 5
1. Informacje o zabytku ... 5
2. P sałterz krakow ski jako przedm iot dotychczasow ych badań ... 7
3. Przedmio* rozprawy i m etoda badań ... 12
II. Charakterystyka słownictwa na przykładzie wybranych kręgów tematycznych ... 16
1. Świat roślin i zwierząt ... ... 16
2. Pokora ... 30
3. Ofiary kultowe ... 40
4. M iejsca obecności Boga ... 46
5. A k t m odlitwy ... 55
III. Operowanie synonimiką (na materiale rzeczowników) ... 63
IV. Frazeologia Psałterza krakowskiego ... 98
1. C zęść analityczna ... 98
2. Część słow nikow a ... 105
V. Zakończenie ...
144
1. P sa łte rz k ra k o w sk i w ob ec polskiej tradycji przekładów psałterzow ych. Archaiczność i innowacyjność tłumaczenia ... 144
2. P sałterz krakow ski a tzw. M odlitw y Wacława ... ... 148
3. Stosunek w obec w zorów czeskich ... 154
W ykaz skrótów ... 159
W ydawnictwa źródłow e ... 159
W ydawnictwa łeksykograficzne ... 159
I. Wstęp
1. Informacje o zabytku
PJałterz albo ko/cielne Jpiewanie Króla Dawida nowo pilnie przełożony z lacińjkiegc ięzika w p o l/k i według Jzczerego tekstu. PraJfowano lata Bożego M . D. X X X II. to trzeci z zachowanych polskich psałterzy, a pierwszy
drukow any w 1532 r. w K rakow ie w oficynie H ieronim a W ietora. Miejsce w ydania oraz nazwisko wydawcy posłużyły do stworzenia dwóch iden tyfikujących zabytek skrótowych jego nazw stosowanych w dotychczasowej literaturze przedmiotu: przez jednych nazywany jest „Psałterzem krakowskim ” 1, przez innych „Psałterzem W ietora” lub „W ietorow ym ” 2.
Z pierwszego wydania w 1532 r. zachowały się do dzisiaj dwa eg zemplarze: jeden znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w K ra kowie (sygn.: BJ cim. 907, BJ vol. 25), drugi był własnością prof. K o n rad a Górskiego i wraz z całą jego biblioteką przekazany został T ow a rzystw u N aukow em u w T o ru n iu 3. D rugie w ydanie po w tó rzo n e bez zm ian4 w 1535 r. przetrw ało również w dwóch egzemplarzach; centralny katalog Z akładu Starych D ruków rejestruje je w Bibliotece Polskiej A k a demii Umiejętności w K rakow ie (sygn.: PA U cim. 621) oraz w Bibliotece Z a k ład u N arodow ego im. O ssolińskich we W rocław iu (sygn.: XVI О 1021)5.
1 Określeniem „krakow ski” „dla krótkości” posługiw ał się A. B r ü c k n e r , P sałterze
p o lsk ie do pol. X V I wieku, „R ozpraw y W ydziału F ilo lo g iczn eg o A k adem ii U m iejętności
w K rakow ie” 1902, 34, s. 274-318.
1 N azw ę „Psałterz W ietora” stosuje S. R o s p o n d, J ęzy k renesansu a Średniowiecza na
podstaw ie literatury psalterzowo-biblijnej, [w:] O drodzenie h> Polsce, t. III, cz. 2, W arszawa I960,
s. 61-181.
3 Pisze o tym 1. P ł u k i s w artykule B iblioteka Konrada G órskiego w zbiorach T ow arzystw a
N aukowego iv Toruniu, [w:] Konrada G órskiego św iat literatury, teatru i ję z y k a , red. W'. Sawrycki
i J. Speina, Toruń 1996, s. 25.
4 A . B r ü c k n e r , P sałterze..., s. 274.
5 Informację o zachowanych egzemplarzach zabytku otrzym ałam z centralnego katalogu Zakładu Starych D ruk ów Biblioteki N arodow ej w W arszawie.
Tekst Psałterza, na którym oparto badania w niniejszej pracy, jest fotokopią egzemplarza Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.
Edycja z 1532 r. wyposażona jest w ułatwiający czytelnikowi korzy stanie z Psałterza RegeJ 1er pfalm ow alb[ó\ iako porzędu idą p ja lm y według
liczby. Regestr zawiera spis ponum erowanych psalmów wraz z polskimi
incipitami oraz num erami stron (zgodnie z zapowiedzią w rozbudow anym tytule: iako porzędu idą p ja lm y według liczby tu naydziefz J podług liczby
liftu , na którym ie ft polożoń). Psałterz zawiera teksty 150 psalm ów oraz
8 kantyków , a ponadto 2 teksty wczesnochrześcijańskie: Te Deum oraz tzw. Symbol św. A tanazego6. Sześć kantyków zostało umieszczonych między psalm am i. Są to:
- P iejń Izaiajza proroka w 12 capitulum; między ps. 37 i 38 (dalej: K I J ; - P iefń Iza ia jza proroka we 30 capitulum\ między ps. 51 i 52 (dalej K I 2); - P iejń I w Krolewjkich KJięgach 2; tzw. kantyk Anny; między ps. 57 i 58 (dalej KA);
- P iejń w Ezodzie w 15 capit.\ tzw. kantyk Mojżesza; między ps. 79 a 80 (dalej KM );
- P iejń Abakuka 3\ tzw. Oracja Habakuka; między ps. 96 i 97 (dalej: O li); - P iejń albo Jpiewanie\ między ps. 108 i 109 (dalej: P);
Po psalm ie 150 i kończącej go doksologii położono inform ację: „Już
tu Jzcześnic dokonał Jie PJałterz, w którym pjalm ow ie jt p ó lto ra jta ”,
po czym dołączono 2. pozostałe kantyki, tj. tzw. K an ty k trzech m ło dzieńców oraz K antyk Zachariasza, a następnie Te Deum oraz Symbol św. A tan azeg o 7. Ja k pisze A. Brückner, jest to ,,ściśle średniowieczny szyk” , który spotykam y także na przykład w czeskim Psałterzu witten-
berskim8.
Z myślą o od biorcy-czytelniku dołączono - obok wspom nianego już
Regestru psalmów ułatwiającego od strony technicznej korzystanie z tekstu
psałterzowego - również tzw. argum enty, czyli krótkie kom entarze w pro wadzające w treść psalmu. Jedynie siedem pierwszych psalmów pozbawionych jest „argum entacji” i posiada w tytule tylko informację wskazującą na autora wypowiedzi: Psalm Dawidów albo Psalm króla Dawida. W przekładach polskich tradycja poprzedzania właściwego tekstu psalm u krótkim
wprowa-6 „Sym bolum Athanasianum - pisze M . G ębarow icz - jest w ytw orem wczesnego średnio wiecza zachodnioeuropejskiego, weszło zaś d o liturgii ambrozjańskicj w VII lub w VIII w., następnie d o liturgii rzymskiej jako część olTicium niedzielnego i w św ięto Świętej Trójcy oraz egzorcyzm ów ” ; w psałterzach Sym bol św. A tan azego pojaw ia się w epoce karolińskiej, najczęściej występuje w końcow ej części po kantykach i hym nach, por. M . G ę b a r o w i c z ,
P sa łterz flo ria ń sk i i je g o geneza, W rocław 1965, s. 170-171.
1 D la porównania: w Psałterzu floriańskim Sym bol św. A tanazego został w staw iony w tekst psalmu 118, a po 150 psalm ach dołączon o 5 kantyków : Izajasza, Ezechiela, A nny, M ojżesza oraz Habakuka.
dzcnicm w jego treść rozpoczyna się od Psałterza puławskiego9. „A rgum enty” w tym zabytku podkreślają mesjanistyczny sens psalmów, bezwyjątkowo odnoszą ich treść do rzeczywistości nowotestam entowej - Chrystusa i jego K ościoła10. „A rgum enty” Psałterza krakowskiego nie są podobne do „ a r gumentów” puławskich: m ają one prawie zawsze charakter starotestamentowy, odnoszą treść psalmu do osoby D aw ida i różnych okoliczności jego życia, np.: Ten psalm uczynił Dawid, kiedy uciekał od oblicza Saula króla w jaskinią (arg. 56), Ten psalm z drugimi piąciąnaście naśladującymi uczynił Dawid
i przykazał, aby wszytcy, którzy chcieliby wnidź do kościoła mówiliby je zaw żdy (arg. 119). Zaledwie kilka razy „ a rg u m en t” podnosi treści
mesjanistyczne, m a charakter figuratywny, np.: Ten psalm slożyl Dawid
wysławiając jim wcielenie Syna Bożego (arg. 44). A. B rückner, pisząc
o Psałterzu krakowskim, wspom ina, iż taką „argum entację wyłącznie hi storyczną o Dawidzie” spotkał w psałterzach niemieckich, m. in. w bliżej przez niego nie określonym „druku augsburskim ” , pochodzącym praw dopodobnie z ok. 1489 r .11
2. Psałterz krakow ski jako przedmiot dotychczasowych badań
N a początku naszego wieku Psałterzem krakowskim zainteresował się A. Briickner. Badacz ten poświęcił interesującemu nas zabytkowi kilkadziesiąt stron w swoim opracow aniu polskiego piśmiennictwa psałterzowego ist niejącego do poł. XVI w .12 Brückner dowodził, że Psałterz krakow ski
- wbrew informacji tytułowej - jest jedynie jedną z redakcji pierwotnego
XlII-wiecznego pratekstu, który stanowił źródło także dla tłumaczy psałterzy floriańskiego i puławskiego. „Tytuł wydania - podsumowywał Brückner - kłam ie bezczelnie, nic „now o pilnie przełożony” , lecz „now o pilnie przepisany” brzmieć by powinien” 13. Pracę redaktora — bo nie tłum acza - tekstu tak opisywał Brückner: „A utor, czyli redaktor tekstu tego, który
9 Szerzej o „argum entach” w polskich przekładach psałterza piszę w artukule P sałterzow e
..argum enty" W ujka na tle porów naw czym , [w:] Ludzie i idee. Pułtuskie Kolegium Jezuickie, red.
J. Z. U ch ań sk i, W arszaw a-Pułtusk (bez roku wydania), s. 93-100.
10 Tradycja odnoszenia treści psalm ów d o rzeczywistości now otestam entow ej jest bardzo daw na. Pierwszym jej sygnałem jest znajdujący się, zarów no w W ulgacie, jak i w Septuagincie „ ty tu ł” psalm u 65, k tóry brzmi: „P ieśń psalm u Z m artw ych w stania P a ń sk ieg o ” , por. J. F r a n k o w s k i , E gzegeza współczesna. Uwagi do poszczególnych psalm ów , [w:] P sałterz
D awidów: w przekładzie ks. Jakuba W ujka z 1594 roku, W arszawa 1993, s. 279-280.
11 A . B r ü c k n e r , P sałterze..., s. 276. Por. także i d e m , L iteratura religijna >v Polsce
średniowiecznej, t. II, Pism o św. i apokryfy, W arszawa 1903, s. 19-20.
12 A . B r ü c k n e r , P sałterze..., s. 274-318. 13 Ibidem, s. 292.
dla krótkości krakowskim nazywamy, m iał przed sobą tekst floriańsko- puławski; z W ulgatą w ręce przechodził go starannie, dopasowywał pilnie szyku słów, trzymał się, gdzie mógł, niewolniczo nawet, konstrukcji łacińskich [...]; zastępował przestarzałe słowa i formy nowszymi” 14. Brückner przedstawił
Psałterz krakow ski na tle porównawczym. Zestawianie interesującego nas
zabytku z tekstam i psałterzy floriańskiego i puławskiego doprow adziło badacza do przytoczonego ju ż wniosku dotyczącego stosow anej przez a u to ra krakow skiego m etody pracy przekładowo-redakcyjnej („m iał przed sobą tekst floriańsko-puławski [...]; zastępował przestarzałe słowa i form y nowszym i”). Psałterz krakowski więc - zdaniem Brücknera - „odbiega i od puławskiego, i od floriańskiego” , pochodzi bowiem „z wzoru czy odm ianki trzeciej łączącej w sobie cechy obu psałterzy” 15. Brückner zauważył również daleko idące zbieżności zachodzące między „psalm am i krakow skim i” i nie którym i fragm entam i psalmów z pierwszej, „m aryjnej” części tzw. M odlitw
Wacława, zabytku rękopiśmiennego pochodzącego z lat 1470-1480. K o n
sekwencją stwierdzonych podobieństw był wniosek o XV-wiecznym p o chodzeniu tekstu wydrukowanego u W ietora w 1532 r .16 Nie odnotow ał natom iast badacz „osobliwszego związku” między psalmami z Psałterza
krakowskiego i z Wigilii za umarłe ludzie, rękopiśmiennego zabytku z początku
XVI w .17 Ten brak „osobliwszych związków” dotyczy również fragm entów psalm ów pokutnych pochodzących z W ietorowego druku z lat 1530-1532, psalmów z Tarczy duchownej (druk U nglcra z roku 1533) oraz z rękopiś m iennego Szczytu dusznego1B. Akcentuje Brückner rozbieżności zachodzące między Psałterzem krakowskim i Żołtarzem W róbla. Nie stwierdził zatem badacz nigdzie między porównywanym i tekstami takich podobieństw, jakie istnieją między fragmentami psalmu 118 w Psałterzu krakowskim i Modlitwach
Wacława, co potwierdziło jego zdaniem tezę o wydrukowaniu przez W ietora
w 1532 r. rękopiśmiennego przekładu psałterza z XV w., którego fragm enty przetrw ały także w Modlitwach Wacława.
A utora redakcji przekładu wydrukowanego w 1532 r. proponuje Brückner szukać „w uniwersytecie” lub „między bernardynam i” . Zdaniem Brücknera celowo zachował on anonim owość, m ając świadomość, iż jest tylko red ak torem , a nie tłumaczem w pełnym tego słowa znaczeniu19.
D okonane przez Brücknera na progu naszego wieku konstatacje ukształ tow ały - obecny do dziś w literaturze przedm iotu - obraz Psałterza
krakowskiego jak o zabytku m ało interesującego, nie wnoszącego nic nowego
14 Ibidem, s. 307. 15 Ibidem, s. 276. 16 Ibidem, s. 292-298. 17 Ibidem, s. 304-306. >“ Ibidem, s. 308-316. 19 Ibidem, s. 376.
do tradycji przekładów psałterzowych20. Ustalenia Briicknera stały się też podstaw ą dla umieszczanych w najróżniejszych opracow aniach syntetycznych i encyklopedycznych wzmianek o krakowskim zabytku21.
Jako jedyny d o tej pory Brückner dokonał całościowego językowego oglądu Psałterza krakowskiego, form ułując wnioski dotyczące jego czasowej lokalizacji, stosunku wobec źródłowego tekstu łacińskiego oraz innych przekładów - nie tylko całego psałterza, ale także pojedynczych psalmów obecnych w wybranych zabytkach rękopiśmiennych i drukow anych XV i początku XVI w. Nigdy później przekład krakow ski nie stał się obiektem osobnych badań. Stosunkowo rzadko też Psałterz nasz czyniono przed m iotem ekscerpcji przy okazji innych badań językowo-stylistycznych. M a teriał leksykalny, zwłaszcza w zakresie rzeczowników, wykorzystał S. Re- czek, form ułując Uwagi o staropolskim języ k u literackim od Średniowiecza do
renesansu (na podstawie przekładów psałterza)22. Badacz uznaje zabytek
krakow ski za tekst przejściowy, stojący na granicy średniowiecza i renesan su 23. Pisze Reczek o „wzruszającym pietyzmie W ietorowego przekładu” , który zachowuje nieraz starszy wyraz obok nowszego. Statystyczne ujęcie m ateriału rzeczownikowego w czterech kolejnych przekładach psałterza (floriańskim, puławskim, W ietora, W róbla) doprowadziło Reczka do wnios ku o czasowej bliskości Psałterza krakowskiego i Żołtarza W róbla24, co odpow iada datom w ydania obu zabytków : krakow ski - 1532, Ż ołta rz - 1539.
M ateriał leksykalny z krakow skiego zabytku w ykorzystuje, ale nie systematycznie, S. Rospond, porów nując język średniowiecza i renesansu w oparciu o literaturę psałterzow o-biblijną. D ow odząc ubóstw a leksy kalnego i szablonowości języka przekładów średniowiecznych, badacz stawia
Psałterz krakow ski w jednym rzędzie z przekładam i floriańskim i p u
ławskim25.
20 „Jako typ pracy nie w nosi nic no w eg o ” - tak kończy krótką wzm iankę o Psałterzu
krakow kim M . K o s s o w s k a , Biblia w jęz y k u polskim , t. I, Poznań 1968, s. 86.
21 Por. G . K o r b u t , Literatura polska. O d począ tk ó w do wojny św iatow ej, t. I, W arszawa 1929, s. 80, 102, 180; Słownik literatury staropolskiej, W roclaw 1990, s. 668; Encyklopedia
katolicka, t. II, s. 410, 411; Encyklopedia ję z y k a polskiego, W rocław 1992, s. 280; Podręczna encyklopedia biblijna, red. E. Dąbrow ski, t. II, Polskie p rzekłady Pism a Św iętego, Poznań 1959,
s. 307; J. Ł o ś , P o czą tk i piśm iennictwa polskiego (przegląd za b ytk ó w język o w ych ), L w ów -W ar- szaw a-K rak ów 1992, s. 154-155.
22 Por. „Kwartalnik O polski" 1955, 1, s. 135-155. Reczek korzystał z tzw. egzem plarza akadem ickiego z 1535 r.
23 Ibidem, s. 143.
24 Reczek tak przeprowadza swoje rozum owanie: przekład puławski usunął w stosunku do floriańskiego 122 rzeczowniki, W ietor - też w stosunku d o floriańskiego 291, W róbel - aż 356, czyli od puław skiego więcej o 234; od W ietora jednak tylko o 55 więcej. „Ta bliskość liczbow a - konstatuje badacz - pokazuje bliskość czasow ą i tekstow ą”, ibidem, s. 150.
M ateriał z Psałterza krakowskiego ekscerpowała B. Szydłowska-Ceglowa do badań staropolskiego nazewnictwa instrum entów muzycznych26.
D o badań słowotwórczych wykorzystała pierwsze pięćdziesiąt psalm ów naszego zabytku E. O strow ska27. Pod względem frekwencji pięciu wybranych formacji z przyrostkiem -ość28 przekład krakowski okazał się bliski przekładom W róbla i Leopolity29. Ostrowska podaje również szereg derywatów z for- m antem -ość, którym i tłum acz krakow ski zastępow ał starsze form acje, najczęściej o innej suflksacji, za jego przykładem zaś podążali późniejsi traslatorzy (dotyczy to takich wyrazów jak: niewinność, obliczność, prawość,
nieprawość, niewiadomość)30. O statnio m ateriał z Psałterza krakowskiego
dla celów słow otw órstw a porównawczego wykorzystały D. Bieńkowska i E. Umińska-1 ytoń, autorki artykułu Warianty sufiksalne w staropolskich
i renesansowych przekładach psałterza31. Dotychczasowe obserwacje Ostrowskiej,
dotyczące wysokiej frekwencji derywatów z suf. -ość w przekładzie krako w skim, w zbogacone zostały uwagami na tem at produktyw ności form acji z form antem -anie, -cnie oraz -nik.
N a przykłady z Psałterza krakowskiego powołuje się W. Kuraszkiewicz, om awiając pochodzenie polskiego języka literackiego w oparciu o m ateriał dialektologii historycznej, ale przytaczany przez niego m ateriał pochodzi jedynie z fragm entów Psałterza zamieszczonych w Wyborze tekstów staro-
polskich Vrtela-W ierczyńskiego32.
„U bocznie” na przykłady z tekstu krakowskiego powołuje się E. O st row ska, om awiając powiązania między Psałterzem z Biblii brzeskiej i Psał
terzem Kochanowskiego33. Pomija natom iast przekład krakowski w badaniach
stylu psałterzowego M. K ossow ska34, nic wykorzystuje go również jako źródła w swoich pracach porównawczych I. Kwilecka35.
W świetle przeprowadzonych przeze mnie badań onom astycznych, p o kazujących stopień adaptacji obcych nazw własnych do polskiego systemu
26 B. S z y d ł o w s k a - C e g l o w a , S taropolskie nazewnictwo instrumentów m uzycznych, W rocław 1977.
21 E. O s t r o w s k a , R zeczow niki z przyrostkiem -ość w X V I wieku, [w:] Odrodzenie
w Polsce, 1 .111, cz. 2, W arszawa 1960, s. 303-503.
28 Niewinność, obliczność, sprawiedliwość, niesprawiedliwość, złość. 29 Ibidem, s. 471.
30 Ibidem, s. 472-480.
31 „Poradnik Językow y” 1994, 5 -6 , s. 41-48.
32 W. K u r a s z k i e w i c z , Pochodzenie polskiego ję z y k a literackiego w św ietle wyników
dialektologii historycznej, W rocław 1953.
33 E. O s t r o w s k a , W alka o piękne słowo psałterzow e, [w:] e a d e m , dziejów ję z y k a polskiego i jeg o piękn a, K raków 1978, s. 290-336.
34 M . K o s s o w s k a , Z dziejów polskiego stylu psałterzow ego, „Język Polski” 1962, 42, s. 135-148, 194-212.
35 I. K w i l e c k a , Średniowieczna Biblia fran cuska a najstarsze zachodnioslowiańskie p rzek ła d y biblijne, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 1979, 18, s. 209-231.
flcksyjnego, Psałterz krakowski jawi się jako jeszcze bardziej zachowawczy i wierny Wulgacie niż przekłady floriański i puławski. Zm iany w zakresie fleksji obcych nazw własnych w porów naniu z translacjam i poprzedzającymi przekład krakowski polegają bowiem na ściślejszym ich dostosow aniu do postaci, w jakiej występowały w łacińskim źródle36.
Językowy obraz Psałterza z 1532 r. w świetle dotychczasowej literatury przedm iotu jest - ja k widać - niepełny i m ało spójny, bo ukształtow any głównie w oparciu o wnioski form ułowane na marginesie innych badań, w których zabytek ten nie był głównym obiektem badawczym, a stanowił jedynie element tła porównawczego lub był jednym z kilku tekstów p o d dawanych ckscerpcji m ateriałowej. Weryfikacji i uzupełnienia w oparciu 0 kom pletny m ateriał językowy wymagają również poczynione u progu naszego wieku konstatacje Briicknera. T raktując Psałterz krakow ski tylko jak o redakcję starszego wzoru, a nie jak o przekład sensu stricte oraz zestawiając tekst krakow ski z jednej strony z psałterzam i floriańskim 1 puławskim (akcentowanie podobieństw), a z drugiej - z Żołtarzem W ró bla (akcentowanie rozbieżności), Bruckner nie uwzględnił opisanych póź niej przez K ossow ską37 i Kwilecką38 technik przekładowych stosowanych w staropolskich przekładach tekstów biblijnych. Scharakteryzow ana przez Briicknera m etoda pracy a u to ra przekładu krakow skiego nie świadczy bynajm niej o celowym ograniczeniu się tylko do przeredagow ania ist niejącego już pratekstu; jest ona wynikiem zastosowania się nieznanego nam pisarza do obowiązujących wówczas tłum aczy tekstów biblijnych zasad wierności myśli, adekwatności stylu i dosłowności, wynikających z przekonania, że - jak akcentował sam św. Hieronim — i porządek słów m oże tutaj „znaczyć” , jest „tajem nicą” 39. Przeciwstawiany przez Briicknera trzem psałterzom - przekładom werbalnym: floriańskiemu, puławskiemu i krakow skiem u - Żołtarz W róbla z 1539 r. reprezentuje po prostu inną technikę przekładową, jest mianowicie przykładem translacji swobodnej, zbliżonej do parafrazy40. Brzmiące u Briicknera niczym zarzut stw ier dzenie, iż tłum acz Psałterza krakowskiego wykorzystywał istniejące prze kłady Księgi psalmów, zbliżając się raz ku wersji floriańskiej, to znów ku puławskiej, świadczy o świadomej pracy nad kształtowaniem stylu prze kładu: celowym doborze słownictwa, uwzględnianiu zmian wynikających z rozwoju leksyki, czuwaniu nad zgodnością tłum aczenia z kanoniczną
36 E. W o ź n i a k , Fleksja nazw własnych u> Psałterzu krakowskim (na tle innych staropolskich
przekładów K sięgi psalm ów), „R ozpraw y Kom isji Językowej Ł T N ” 1994, 39, s. 109-146.
31 M . K o s s o w s k a , Z dziejów ..., s. 135.
38 I. K w i l e c k a, O swobodnych średniowiecznych przekładach biblijnych (na p rzyk ła d zie
tłumaczeń francuskich, czeskich i poLikich), „Język Polski” 1978, 58, s. 87-98.
39 M . K o s s o w s k a , Z dziejów ..., s. 135.
wersją łacińską. Weryfikacji dom agają się zatem wnioski Briicknera w świet le późniejszych badań m etod i technik przekładowych stosowanych w tra n s lacjach tekstów biblijnych.
Psałterz krakow ski wymagał systematycznych badań przeprowadzonych
w oparciu o pełny, a nie wybiórczo dobrany i częściowy m ateriał języko wy. Systematyczne zestawianie przekładu krakowskiego z tekstam i floriańs kim i puławskim pozwoliło ustalić zakres i charakter zachodzących tu zależności i wykazać specyfikę, odrębność i swoistość krakowskiego zabyt ku. Problemem w ogóle jeszcze nie podejmowanym jest stosunek przekładu krakowskiego do psałterzy czeskich, które - jak wykazano - były tekstami pomocniczymi, podręcznymi dla tłumaczy floriańskiego i puławskiego41.
3. Przedmiot rozprawy i metoda badań
Przedmiotem naszego opracow ania jest słownictwo i frazeologia Psałterza
krakowskiego. B adania przeprow adzono, dysponując pełnymi indeksam i
wyrazów: łacińsko-polskim i polsko-łacińskim wraz z lokalizaq'ami42. M ateriał ujęto na tle porównawczym. Systematycznie zestawiano dane językowe wyekscerpowane z tekstu krakowskiego z materiałem pochodzącym z czterech innych staropolskich psałterzy — dwóch poprzedzających przekład krakow ski i dwóch późniejszych. Były to:
- Psałterz floriański43 (dalej: FI); - Psałterz puławski44 (dalej: Puł);
- Psałterz z Biblii Leopolity45 (dalej: Leop);
- Psałterz w przekładzie Jakuba Wujka46 (dalej: Wuj);
Przekłady psałterzy dla celów porównawczych wybrano w sposób celowy, stosując jak o kryteria doboru typ translacji, podstawę źródłow ą przekładu oraz środowisko wyznaniowe. Uwzględnienie psałterzy floriańskiego i
puław-M . C y b u l s k i , O roli wzoru czeskiego w kształtow aniu się polskiego słownictwa
psałterzow ego tv X V wieku, „R ozpraw y Kom isji Językowej Ł T N ” 1992, 37, s. 17-31.
Konieczność dysponowania pełnymi słownikami tekstów psałterzy w badaniach językowych podkreślała M. K a m i ń s k a , O różnicach leksykalnych m iędzy Psałterzem floriańskim a Psałterzem
puław skim , „R ozpraw y Komisji Językowej Ł T N " 1995, 40, s. 153-167.
43 P sałterz floriań ski łacińsko-połsko-niemiecki, wyd. R. Ganszyniec, W. Taszycki, S. K ubica, L w ów 1938.
44 P sałterz puław ski, wyd. S. Słoński, Warszawa 1916.
45 Tzw. Biblia L eopolity, wyd. 1561, egzemplarz ze zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej im. J. Piłsudskiego w Łodzi (sygn. X V I/122).
4e P sałterz D aw idów w przekładzie ks. J. Wujka z 1594 r., transkrypcja, słow o wstępne i kom entarz J. Frankowski, Warszawa 1993.
skicgo jak o dwóch pierwszych polskich zachowanych przekładów, a zarazem bezpośrednich „poprzedników ” Psałterza krakowskiego na polu translacji psałterzowo-biblijnych, wydaje się oczywiste i nie wymaga kom entarza. Wszystkie stanowiące „tło” porównawcze teksty są przekładam i, a nie parafrazam i psałterza. Stosując jak o jedno z kryterium wyboru technikę translacji, starano się uniknąć oczywistego - jak się wydaje - m etodycznego błędu niektórych dotychczasow ych badaczy, którzy - ja k na przykład S. R ospond - porów nując przekłady wierne z poetyckim i parafrazam i, formułowali wnioski o przepaści dzielącej język psałterzy średniowiecznych i renesansowych47. Z tego też względu pominięto w badaniach porównawczych będący parafrazą psałterza Żołtarz W róbla48, m im o iż d atą w ydania (1539) jest on najbliższy Psałterzowi krakowskiemu (1532). Uwzględniono natom iast tłumaczenie Księgi psalmów z Biblii Leopolity (1561), o której sądzi się, iż jak o typ przekładu bliska jest translacjom średniowiecznym, a pow stała na drodze modernizacji językowej biblijnych tłumaczeń XV w.49 W ybór Psałterza w przekładzie ks. Jakuba W ujka zyskał dodatkow ą motywację ze względu na znaczenie tej translacji w dziejach biblistyki i kultury polskiej. Wszystkie wybrane dla celów porównawczych psałterze są jednorodne pod względem wyznaniowym (są to przekłady katolickie); dla wszystkich też podstawowym tekstem źródłowym była łacińska W ulgata. W edług wymienionych kryteriów dobrany m ateriał porównawczy może pokazać dokonującą się na przestrzeni dwóch wieków ewolucję przekładów psałterzowych reprezentujących zbliżony typ translacji, powstałych w wyznaniowym środowisku katolickim i będących tłumaczeniami z łacińskiej W ulgaty.
Spośród obfitej czeskiej literatury psałterzowo-biblijnej50 wybrano dla celów porównawczych w tej pracy dwa psałterze: klem entyński51 (dalej: KI) i
podie-47 S. R o s p o n d , J ę zy k ...
4B M. K osso w sk a ocenia Ż o h a rz W róbla ja k o tekst oscylujący m iędzy przekładem a parafrazą, por. e a d e m , Biblia.., s. 113. „[...] przekład jest d o ść sw obod ny, zbliżony do parafrazy” - stwierdza ks. W. S m e г e к a, B iblistyka p olska ( wiek X V I-X V III), [w:] D zieje
teologii katolickiej w Polsce, t. II, cz. 1, Lublin 1975, s. 232.
49 „[...] w drugiej połow ie XV I wieku wydrukowane: N ow y Testam ent (Szarfenbergerowski) z 1556 r. i tzw. Biblia L eopolity z roku 1561, są to właściwie dzieła pow stałe jeszcze w wieku X V , teksty ich tylko zm odernizow ano w wieku X V I” , por. G . K o r b u t , L iteratura polska..., s. 102. Por. także A . B r u c k n e r , L iteratura religijna..., t. II, s. 86.
50 Jak w iadom o, średniowieczna czeska literatura psaherzow o-biblijna jest bez porów nania obfitsza niż polska: zachow ało się bow iem kilkadziesiąt psałterzy czeskich lub ich fragm entów pochodzących sprzed końca X IV wieku, por. V. К y a s, P ropozycja wydania staroczeskich
wzorców staropolskich za b ytk ó w biblijnych, „Spraw ozdania z Prac N aukow ych W ydziału Nauk
Społecznych P A N ” 1958, 3, s. 46-55; I. K w i l e c k a , Średniowieczna Biblia czeska a staropolskie
p rzek ła d y biblijne (za rys p roblem atyki badawczej), „A cta U niversitatis Lodziensis" 1990, F olia
Linguistica, 23, s. 73-82.
bradzki52 (dalej: Pd). Wskazywane one były jak o wzory dla polskich psałterzy przez V. K yasa. Psałterz klem entyński pochodzi z poł. XIV w.; po m oder nizacyjnych przeróbkach wprowadzono go także do Biblii kunsztackiej (ok. 1430). Psałterz podiebradzki z 1396 r. zawiera „nowe opracow anie” wersji wittenbcrskiej psałterza, która uważana jest „za najstarszy i najbardziej wolny przekład z pocz. XIV w .” 53 W ybór dla celów porównawczych tych dwóch psałterzy czeskich m otywowany był w znacznym stopniu ich dostępnością. W arto jednak w tym miejscu dodać, iż m im o systematycznych badań p ro wadzonych przez polskich i czeskich znawców tekstów psałtcrzowo-biblijnych, nie udało się ustalić konkretnego wzoru czeskiego nawet dla zabytku wy kazującego tak silne wpływy czeskie jak Biblia królowej Z o fii (wskazano stosunkow o najbliższy wzor oraz podano w arianty z innych czeskich prze kładów, aby uzasadnić istniejące rozbieżności54). Także ustalone przez V. K yasa czeskie „wzory ’ dla polskich psałterzy m ają charakter „wzorów ideal nych” , utworzonych na drodze kompilacji różnych wersji przekładow ych55. Spodziewamy się zatem także dla Psałterza krakowskiego zależności nie od konkretnego wzoru czeskiego, ale od różnych wersji czeskich. Z konieczności dokonany wybór padł więc na psałterze klementyński i podiebradzki.
Celem naszym jest możliwie wszechstronny opis słownictwa i frazeologii
Psałterza krakowskiego. Niewielka część wyników badań nad zabytkiem
była już publikow ana w „Rozpraw ach Komisji Językowej Łódzkiego T o warzystwa N aukow ego” 56. A rtykuły wydane w „R ozpraw ach” stanow ią integralną część opracow ania języka Psałterza krakowskiego, jednak - jako już dostępne w druku — zostały w tej publikacji pominięte.
Jak o tekst tłumaczony Psałterz dom agał się najpierw określenia jego stosunku wobec źródła przekładu, tj. łacińskiej W ulgaty. Zagadnienia z tym związane przedstawiłam w artykule Cechy charakterystyczne polskiego
tłumaczenia Psałterza krakowskiego51. Ustalając stosunek translacji krakow
skiej wobec źródła przekładu, posługiwałam się krytycznym wydaniem W ulgaty58: Biblia sacra. Iuxta vulgatam versionem, wyd. 2, S tuttgart 1975.
52 Ź a lta f Podiebradsky, wyd. A . Patera, Praha 1899. 53 V. K y a s , P ropozycje..., s. 47-48.
l o r . W stęp do. Biblia królow ej Z o fii (Szaroszpatacka) wraz ze staroczeskim przekładem
Biblii, wyd. S. Urbańczyk i V. K yas, cz. 1. W arszawa 1965.
55 I. K w i l e c k a, Średniowieczna Biblia czeska..., s. 77.
E. W o ź n i a k , Cechy charakterystyczne polskiego tłumaczenia P sałterza krakow skiego „R ozpraw y Kom isji Językowej Ł T N ” 1996, 41, s. 77-96; e a d e m , C h arakterystyka ilościowa
słow nictw a P sałterza krakow skiego, „R ozpraw y Kom isji Językowej Ł T N ” 1997, 42 s. 229 -2 5 0
51 Ibidem.
58 Jak w iadom o, d ok on an y w IV w. przekład św. H ieronim a został oficjalnie wydany d op iero pod koniec XVI w. jak o tzw. W ulgata Sykstyńsko-K lem entyńska. D o tego czasu, a więc jeszcze prawie przez cały wiek X V I posługiw ano się różnymi kopiam i i różnymi wydaniam i Ilieronim ow ego przekładu, które odbiegały w wielu m iejscach od późniejszej wersji urzędowej, por. I. K w i l e c k a, W stęp historycznoliteracki, [w:] Brulion przekładu pierw szych
Statystyczny ogląd leksyki zabytku zawiera artykuł Charakterystyka
ilościowa słownictwa Psałterza krakowskiego59. Jego częścią jest lista frek-
wencyjna wyrazów. Uzupełnieniem i rozwinięciem ujęcia liczbowego jest charakterystyka słownictwa wybranych kręgów tematycznych w II rozdziale niniejszej publikacji. W yboru kręgów tematycznych dokonano, kierując się dw om a kryteriam i: z jednej strony staran o się uwzględnić słownictwo tematycznie najbardziej reprezentatywne dla badanego typu tekstu, z drugiej zaś - przedstawić leksykę rodzajowo zróżnicowaną, a więc zarów no nazwy realiów biblijnych, jak i nazwy abstraktów . Omówienie funkcjonow ania synonimiki w Psałterzu zawiera rozdział trzeci. Część dotycząca frazeologii składa się z partii opisowej oraz słownikowej (rozdział czwarty).
Przeprow adzona na podstawie pełnego m ateriału językowego analiza słownictwa i frazeologii Psałterza krakowskiego, dok on ana na tle porów nawczym, pozwoli zweryfikować pochodzące z początku naszego wieku ustalenia A. Brucknera, posłuży do sform ułowania wniosków dotyczących czasowej lokalizacji zabytku, stopnia jego archaiczności i now atorstw a, zarów no w odniesieniu do użytych w tekście środków leksykalnych i fra zeologicznych, ja k i zastosowanej m etody przekładu; celem badań jest także ustalenie ewentualnych zakresów wpływów psałterzy czeskich na zabytek krakowski.
Opracowanie słownictwa i frazeologii Psałterza krakowskiego włącza się w nurt szeroko zakrojonych badań tekstów psałterzowo-biblijnych prow a dzonych w K atedrze Historii Języka Polskiego i Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Łódzkiego60.
trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza ze Z brudzew a, czyli tzw . M am m otrept gnieźnieński. Z rękopisu
opracow ała i wydała I. Kwilecka, W rocław 1971, s. 24. Trudno uslalić, na której wersji W ulgaty opierał się tłumacz Psałterza krakowskiego, tym bardziej, że niepowodzeniem zakończyły się próby ustalenia źródła łacińskiego np. dla Biblii królow ej Z ofii, por. M . K o s s o w s k a ,
Biblia..., s. 76. W ynika stąd konieczność opierania się w badaniach na krytycznym wydaniu
W ulgaty.
39 E. W o ź n i a k , C harakterystyka...
60 Por. np.: M . K a m i ń s k a , P sałterz floriański. M onografia jęz yk o w a , cz. 1: Ortografia.
Fonetyka. Fleksja imion, Ł ódź 1981; cz. 2: Fleksja liczebników, zaim ków , czasowników . Ł ódź
1991; M . C y b u l s k i , J ęzyk piętnastow iecznej części P sałterza floriańskiego. Ortografia, fon etyka, fleksja, Ł ódź 1998; cz. 2: Składnia zdania pojedynczego. Łódź 1993; D . B i e ń k o w s k a , S ty l ję z y k o w y przekładu N owego Testamentu Jakuba Wujka (na m ateriale czterech ewangelii).
II. Charakterystyka słownictwa na przykładzie
wybranych kręgów tematycznych
C harakterystyka ilościowa słownictwa Psałterza krakowskiego1 ukazuje nasz zabytek jako leksykalnie uboższy od pierwszego polskiego przekładu
Księgi psalmów w Psałterzu floriańskim. Przyczyn takiego stanu rzeczy
upatryw ać należy w postępującym porządkow aniu i stabilizow aniu się systemu leksykalnego, a także — praw dopodobnie — w odmiennym p o trak tow aniu przez tłumacza krakowskiego „podręcznego” dla poprzedników tekstu (lub tekstów) czeskiego przekładu psałterza2. W eryfikacja tych hipo tetycznych wniosków możliwa jest w oparciu o badania słownictwa kręgami tematycznymi. W ybór kręgów umotywowany został z jednej strony tem atyką tekstu, z drugiej zaś - chęcią pokazania możliwie różnego rodzaju słownictwa. I tak analiza nazw roślin i zwierząt m a za zadanie przedstawić sposób oddaw ania w Psałterzu krakowskim realiów biblijnych; badanie językowych wykładników pokory pokaże rozwój słownictwa abstrakcyjnego. D o b ór trzech pozostałych kręgów związany jest ściśle z charakterem i tem atyką badanego zabytku jak o tekstu kultow ego. A naliza słow nictwa w tych kręgach umożliwi obserwację ewolucji i specjalizacji niektórych term inów religijnych, jak np. ofiara, obiata, kościół czy cerkiew. Badanie słownictwa m etodą kręgów tematycznych narzuciło niekiedy konieczność uwzględniania również m ateriału frazeologicznego.
1. Świat roślin i zwierząt
Badanie biblijnego nazewnictwa botanicznego i zoologicznego okazuje się z językow ego p unku widzenia niezwykle pożyteczne. Prześledzenie
E. W o ź n i a k , C harakterystyka ilościowa słownictwa P sałterza krakow skiego, „R ozpraw y K om isji Językowej Ł T N ” 1997, 42, s. 229-250.
J M . C y b u l s k i , O roli wzoru czeskiego w kształtow aniu się polskiego słow nictw a psałterzow ego w X V wieku, „R ozpraw y K om isji Językowej Ł T N ” 1992, 37, s. 17-31.
sposobu tłum aczenia nazw zwierząt w XVI-wiecznych przekładach Biblii umożliwiło I. Kwileckiej sformułowanie pewnych sugestii dotyczących w ar sztatów pisarskich poszczególnych tłumaczy, źródeł, z których korzystali, przyjętych przez nich m etod translacji3. Podobną m etodą dla scharak teryzowania w arsztatu translatorskiego J. J. W ujka posłużył się E. G ieparda, analizując występujące w Wujkowym Nowym Testamencie nazwy roślin4. O statnio I. Kwilecka uczyniła przedmiotem swoich rozw ażań te realia ze świata zwierzęcego, „które dostały się do języka literackiego poprzez Biblię lub zostały przez nią rozpowszechnione, nie będąc właściwymi odpowiednikami występujących w oryginalnym tekście Biblii desygnatów” 5. A utorka prześledziła historię polskich odpowiedników łacińskich nazw unicornis i rhinoceros,
scorpio oraz locusta. Uwzględnienie przez badaczkę szerokiego tła porów
nawczego dało podstawę do ukazania związków staropolskich tłumaczy z biblistyką zachodnioeuropejską6.
W odniesieniu do Psałterza krakowskiego analiza nazewnictwa botanicznego i zoologicznego pom óc m a w określeniu relacji krakow skiego zabytku wobec chronologicznie wcześniejszych psałterzy floriańskiego i puławskiego, dostarczyć m ateriału umożliwiającego czasowe zlokalizowanie wydanego w 1532 r. (a nic wiadomo, kiedy przetłumaczonego) tekstu, a także ustalić jego stosunek wobec psałterzy czeskich7.
Zebrany m ateriał obejmuje nazwy zwierząt i roślin, które zostały użyte w tekście biblijnym w znaczeniu realnym i przenośnym. D o stanowiącego podstaw ę rozdziału m ateriału włączam również form y przym iotnikow e utworzone od nazw zwierząt i roślin, którym w łacinie odpowiada przydaw ka genetywna, np. catullus leonis - szczenię Iwowe, pulles corvorum - dzieci
krukowe. Dla jasności obrazu wszystkie omawiane przykłady podaję w formie
rzeczownikowej, nawet jeśli w tekście Psałterza dana nazwa występuje tylko jak o przym iotnik. W zgrom adzonym i poddanym analizie m ateriale na wyjątkowych praw ach pojawia się łacińska form a przym iotnikow a eburneus ‘z kości słoniowej’.
3 I. K w i l e c k a , Z e studiów nad staropolskim i przekładam i Biblii. Problem tłumaczenia
realiów biblijnych. 1. Św iat zw ierzęcy iv> S tarym Testamencie, „Studia z F ilologii Polskiej
i Słowiańskiej” 1971, 10, s. 59-89.
4 E. G i e p a r d a , Jan Jakub W ujek N owego Testamentu wierny i s z c z y r y tłumacz, [w:]
Jan Jakub Wujek, tłumacz Biblii na ję z y k poLiki, Ł ódź 1994, s. 123-135.
s 1. K w i l e c k a , N iektóre osobliwości leksykalne pochodzenia biblijnego i ich funkcjonowanie
we współczesnej połszczyin ie, „Prace Slawistyczne” 1992, 99, s. 85.
6 Ibidem, s. 85-107.
7 K onieczność porównywania polskich tekstów biblijnych z czeskimi w zakresie tłum aczenia nazw realiów kilkakrotnie sygnalizowała I. K w i l e c k a , Z e studiów ..., s. 88 oraz e a d e m ,
Średniowieczna Biblia czeska a staropolskie przek ła d y biblijne (za rys p roblem atyki badawczej),
Zebrany m ateriał nasunął najpierw kilka uwag natury ogólnej.
W Wulgacie w Księdze psalmów m am y 50 haseł słownikowych z zakresu nazewnictwa zoologicznego. O dpow iadają im w tekście polskim 53 hasła, a więc o trzy więcej niż w źródle łacińskim. Nie jest jednak tak, że jednem u hasłu słow nika łacińskiego odpow iada jedno hasło słow nika Psałterza
krakowskiego. Zauważyć m ożna — z jednej strony — bogactwo nazw ozna
czających różnego typu zwierzęta domowe, z drugiej zaś — ubóstw o nazw ogólnych, nie będących określeniami rodzajów czy gatunków zoologicznych, takich jak p tak czy zwierzę.
Najwięcej, bo aż 11 różnych odpowiedników, znaleźli tłumacze staropol scy dla oddania łacińskiego iumentumH: bydlę, bydło, cielę, dobytek, klusię,
kobyła, skocię, skot, wardęga, zwierz, zwierzę. W Psałterzu krakowskim
hasłu iumentum odpow iada 5 różnych haseł: bydlę, bydło, dobytek, klusię,
zwierzę. Zabytek z 1532 r. nie wyróżnia się tu bynajmniej bogactwem
określeń na tle psałterzy floriańskiego i puławskiego, które też dla łacińs kiego iumentum m ają po kilka odpowiedników (FI dobytek, kobyła, skot,
wardęga, zwierzę-, Puł cielę, dobytek, skocię, skot, wardęga, zwierzę). A u tor Psałterza krakowskiego od swoich poprzedników przejął tylko dwa tłum a
czenia łacińskiego iumentum: dobytek i zwierzę, natom iast znalazł aż trzy nowe odpowiedniki dla tego łacińskiego hasła: bydlę, bydło9, klusię. C hrak- terystyczne, że tego bogactwa synonimów odpowiadających łacińskiemu
iumentum nie kontynuują już psałterze renesansowe: w Biblii Leopolity oraz
w Psałterzu W ujka odnotowujemy tylko dwa warianty leksykalne - bydlę i bydło.
Więcej niż jeden polski odpowiednik m ają również w psałterzach floriań skim, puławskim i krakowskim łac. pecus (FI Puł skocię, skot, zwierz; K r
bydlę, dobytek, zwierzę) i vitulus (FI Puł K r cielę, cielec).
Analiza psałterzowych nazw zoologicznych pokazuje ubóstwo polszczyzny w zakresie ogólnych nazw stworzeń latających: łacińskie hasła avis, volatilia,
volucres m ają zawsze ten sam polski odpowiednik — ptak, gdy tymczasem,
chociażby w psałterzach czeskich, m ożem y odnotow ać: p ta k, ptactwo,
letadla. Podobnie dla oddania łac. animal, bestia, féru s (fera) używa się
wym iennie tylko dwóch polskich odpow iedników - zwierzę lub zwierz (w psałterzach czeskich ponadto żywieł).
Powtórzmy zatem, że analiza psałterzowego słownictwa zoologicznego wykazuje bogactwo synonimiki w zakresie nazw zwierząt dom owych, gos podarskich. Uboższa jest natom iast polszczyzna psałterzowa — w porów naniu z łaciną - w nazwy ogólne ptak czy zwierzę.
' Słownik łaciny średniowiecznej, red. M . Plezia (V 1117), określa iumentum jak o ‘bydlę juczne, pociągow e, zwłaszcza m łode’.
Procentowo większość nazw zwierząt i roślin tłum aczona jest w Psałterzu
krakowskim tak samo, jak w psałterzach floriańskim i puławskim, a więc leo - lew, equus - koń, cervus - jeleń, oves - owca, passer - wrobi, pisces
- ryby, rana - żaba, cedrus - cedr, frum entum - żyto, herba - ziele, palma - palma, morus - mora10 itp. Tłum acz Psałterza krakowskiego, korzystając niewątpliwie z tekstów floriańskiego i puławskiego, traktow ał je jednak w sposób krytyczny. M ając do wyboru wersje proponow ane przez przekłady floriański i puławski, wybierał jed n ą z nich lub też dawał nowy, „w łasny” odpowiednik łacińskiego hasła. Interesujące wydało się nam prześledzenie m otyw ów zmian dokonywanych przez nieznanego nam tłum acza. Nazwy występujące w późniejszych tłumaczeniach mogły zostać uznane za przestarzałe, archaiczne z punktu widzenia au to ra przekładu krakowskiego. Przyczyną wprowadzenia nowego tłumaczenia łacińskiej nazwy mogło być również znalezienie lepszego, bardziej adekwatnego jej polskiego odpowiednika. Nie m ożna wykluczyć, że au to r przekładu sugerował się czeskimi tłum aczeniam i odpowiednich miejsc psałterza.
Zw raca uwagę przede wszystkim fakt, że nazwy zwierząt egzotycznych są tłum aczone w zabytku krakowskim identycznie ja k we wcześniejszych psałterzach, a więc łac. basiliscus to bazyliszek (90,13), locusta11 - kobyłka (77,51; 104,33; 108,22), unicornus12 - jednorożec (21,22; 28,6; 77,75; 91,10),
cynomia - psia mucha (77,50; 104,30; we FI także mucha 104,30, a w Puł mucha wielika - 104,30), draco - sm ok13 (73,14; 73,15; 90,13; 103,28; 148,7).
Przekładanie nazw realiów obcych w naszej szerokości geograficznej sprawiało tłumaczom duże trudności. Widać, że autor przekładu krakowskiego nie szukał nowych odpowiedników dla łacińskich nazw typu locusta czy
unicornus, ale przejął po prostu ich tradycyjne tłumaczenia.
U kład m ateriału w rozdziale jest następujący:
W pierwszej części omawiam nazwy zwierząt, które występują w psał terzach floriańskim i puławskim, a nic zostały wprowadzone przez tłum acza krakow skiego.W drugiej części analizuję nazwy, których nie m a w dwóch wcześniejszych psałterzach, a pojawiają się w Psałterzu krakowskim.
M ateriał obejmujący nazwy roślin jest zdecydowanie mniej obszerny - tych nazw jest w słownictwie psałterzowym niewiele, a poza tym w od niesieniu do polskich przekładów psałterza nie wykazują one tak dużego zróżnicow ania jak nazwy zwierząt. Tylko jedna nazwa botaniczna takie zróżnicowanie wykazuje i tę omawiam w trzeciej części rozdziału.
10 I. K w i l e c k a , Z e studiów...
11 O problem ach zw iązanych z tłum aczeniem tej nazw y pisze I. K w i l e c k a , por. i b i d e m , s. 82-8 3 oraz e a d e m , N iektóre osobliwości leksykalne..., s. 101-106.
12 Ibidem, s. 87-92.
13 E tym ologię tej nazwy wyjaśnia E. S ł u s z k i e w i c z , Sm ok, „Język Polski" 1958, 38, s. 211-214.
Źródła X IV - i XV-wicczne
Źródła X V I-wieczne
polskie czeskie
Vlg FI Pul KI Pd Kr L eop Wuj lokal.
iumentum wardęga wardęga dobytek sk o t bydło bydło bydło 77,53
iumentum sk o t wardęga dobytek sk o t bydlę bydlę bydło 103,15
iumentum wardęga wardęga sk o t do b ytek dobytek bydło bydło 106,38
77,53: et tradidit grandini iumenta eorum. 106,38: et iumenta eorum non minoravit. 103,15: producens faenum iumcntis.
Jak to w ynika z zestaw ienia, d w u k ro tn ie w Psałterzu flo ria ń skim , a trzykrotnie w Psałterzu puławskim został użyty wyraz wardęga na ozna czenie łac. iumentum. Sstp X 42 podaje łącznie 7 kontekstów , w których pojaw ia się to hasło, przy czym 5 z nich to wspomniane tu użycia w psał terzach floriańskim i puławskim. Dwa pozostałe pochodzą z Biblii królowej
Zofii. „N ie m a więc żadnej pewności - pisze badający dzieje wardęgi
K . N itsch14 - czy nasz wyraz był kiedy w powszechnym użyciu”, skoro jest poświadczony w XIV i XV w. tylko w tekstach biblijnych. Zapożyczona z niemieckiego wardęga (SEB 602) nie przyjęła się na gruncie polskim, podobnie jak wardężeń ‘drobna klasa czynszownicza’ inne pokrew ne, które tylko w XV w. utrzym ały się na M azow szu15. Tłumacz Psałterza krakows
kiego m usiał więc tę nazwę zastąpić inną, zrozum iałą dla współczesnego mu
czytelnika.
Źródła X IV- i XV-wieczne
Źródła X V I-w ieczne
polskie czeskie
Vlg FI Puł KI Pd Kr L eop Wuj lokal.
taurus juniec juniec b y k b yk byk b yk b yk 21,12
taurus byk b yk b y k b yk byk wół w ół 49,14
taurus juniec juniec b y k b yk byk b y k b y k 67,33
21,12: tauri pingues obsederunt me.
49,14: numquid manducaho carnes taurorum. 67,33: congregatio taurorum in vaciis populorum.
14 К . N i t s c h , Wardęga, [w:] Studia z historii polskiego słownictwa, Kraków 1948, s. 168-171. 15 Ibidem, s. 171.
Łacińskiemu taurus w psałterzach floriańskim i puławskim odpow iadają dw a polskie hasła: juniec oraz byk. Zaznaczyć trzeba, że nic są to wyrazy jednoznaczne, bo juniec znaczy tyle co ‘m łody byk, m łody w ół16, m łody byczek, który skończył ro k ’17. Nazwa juniec nie występuje w Psałterzu
krakowskim, który m a w miejscu lac. taurus zawsze byk. Żywot juńca nie
był wprawdzie tak krótki jak wardęgi (SEB stwierdza jego występowanie w przedziale od XIV do XVIII wieku), ale na podstawie m ateriału słow nikowego wywnioskować m ożna o raczej rzadkim - poza wiekiem XV - jego występowaniu. W Sstp III 203 juniec notow any jest dziewięciokrotnie, zaś w SIXVI IX 532 zaledwie trzykrotnie Jeśli porów nam y to z ilością zachowanego i wyekscerpowanego do obu słowników m ateriału, to stwier dzimy, że w XVI w. juniec pojawiał się zupełnie sporadycznie. M ógł więc zostać przez tłum acza krakowskiego zaniechany jako wyraz rzadki, a m oże i już niezrozumiały. Psałterz krakowski wykazuje tutaj zbieżność z psałterzami czeskimi, które w analogicznych kontekstach również tłum aczą łac. taurus jak o byk.
Źródła X IV - i XV-wiecznc
Źródła XVI-wieczne
polskie czeskie
Vlg FI Puł KI Pd Kr Leop Wuj lokal.
bos sk o t skot wol wol wól wól wól 8,7
iumentum kobyla skocię ja lo w a ta skuot klusif bydlę bydlę 72,22
iumentum sk o t skot jalow ata sk o t bydło bydło bydło 77,53
iumentum skot wardęga dobytek skot bydlę bydlę bydło 103,15
8,7: omnia subiecisti suh pedibus eius oves et boves universels.
72,22: ut iumentum fa cu s sum apud te. 77,53: et tradidit grandini iumenta eorum. 103,15: producens faenum iumentis.
Nie m a w Psałterzu krakowskim nazwy skot, podczas gdy psałterze floriański i puławski tłum aczą przez skot łac. bos oraz iumentum. Sstp VIII 248-249 odnotow uje hasło skot w znaczeniu ‘bydło rogate, zwierzęta, pecudes, anim alia’ aż 59 razy, co - biorąc pod uwagę stosunkow o niewielką liczbę tekstów, które mogły zostać poddane ekscerpcji - jest liczbą znaczącą. Ze względu na brak końcowych tomów Słownika polszczyzny X V I w. nie mogłam określić frekwencji wyrazu skot w polszczyźnie XVI-wiecznej. Pod
16 Sstp III 203. 17 SIXVI IX 532.
hasłem bydło SLXVI III 81-84 podaje skot jak o jeden z synonimów wyrazu hasłowego. Skot nie pojawia się w renesansowych przekładach psałterza: nie m a go w Biblii Leopolity i w Psałterzu W ujka, a także u XVI-wiecznego leksykografa M ączyńskiego, który tłumaczy łac. bos przez wół, a iumentum
- opisowo - „dobre bydlątko robotne jako koń albo osieł” .
Źródła X IV - i XV-wieczne
Źródła XVI-wieczne
polskie czeskie
Vlg FI Puł KI Pd Kr Leop Wuj lokal.
coturnix ciecierza ciecierza konturnyks jerza b ek ja rzą b przepiórka przepiórka 104,39
104,39: pelierunt e t venit coturnix.
Inaczej niż tłumacze psałterzy floriańskiego i puławskiego oddaje tłum acz krakowski łac. coturnix. W Sstp I 289 wyraz ciecierza (cieciorza) w znaczeniu
coturnix odnotow any jest - poza FI i Puł - jeszcze w Biblii królowej Zofli.
Poza znaczeniem coturnix wyraz ten występował w staropolszczyźnie także w znaczeniu ‘samica cietrzewia’ (Sstp I 289). I tylko w tym znaczeniu w dwóch przykładach notowany jest przez SłXVI III 443-444. Z m ateriału słownikowego wynika zatem, że wyraz ciecierza (cieciorza) w znaczeniu ‘coturnix’ m iał w polszczyźnie krótki żywot, w tym znaczeniu poświadczony został jedynie w trzech średniowiecznych tekstach biblijnych (FI Puł BZ). Nie pow tarza za FI i Puł owego ciecierza tłumacz krakowski. Daje on nowe tłumaczenie jarząb. Jako odpowiednik łac. coturnix pojawia się w polszczyźnie także przepiórka. Przepiórkę m am y w Biblii Leopolity i w Psałterzu W ujka, a także w XV- i XVI-wiecznych źródłach leksykograficznych: u S tańki1" i M ączyńskiego. Ale i wprowadzone przez tłum acza krakowskiego nazwa
jarząb pojawia się na przykład w słowniku polsko-łacińskim Bartłomieja
z Bydgoszczy19. Sstp III 469 podaje z końca XV w. glosę Coturnix kvropatwa
vel yarząb.
W ydają się więc nazwy przepiórka i jarząb (albo jarząbek)20 równorzędne jak o tłum aczenia łac. coturnix21.
18 Antibolomenon Jana Slanki (1472) to najobszerniejsze średniowieczne źródło zawierające
533 polskie nazwy botaniczne, por. K. H a n d k e , P olskie nazewnictwo botaniczne oczam i
język o zn a w cy, [w:] H istoria leków naturalnych, t. IV, W arszawa 1993, s. 12. Por. także J. S t r u t y ń s k i , Polskie nazw y pta k ó w krajowych, W rocław 1972, s. 58.
10 Por. SłX V l IX 265; J. S t r u t y ń s k i , Polskie nazwy, s. 58.
20 Por. M . B i e l s k i , Kronika, 1564 r.: „A tak wyszedł wiatr od pana i przygnał w ielkość ptak ów (zow ią je C otu m ices, drudzy Iarząbki)” , s. 40. Jarząbek również w Psałterzu podie-
bradzkim .
21 W edług Słownika łaciny średniowiecznej II 1386 coturnix to naturalna nazw a takich ptak ów jak: przepiórka, jarząbek, kuropatwa, cietrzew, odm iana drozda.
Źródła X IV - i XV-wieczne
Źródła X V I-w ieczne
polskie czeskie
Vlg FI Puł KI Pb Kr Leop Wuj lokal.
corvus gawron gawron wrana hawran kruk kruk kru k22 146,10
146,10: et dat iumentis es cam ipsorum et pulUs corvorum in vocantibus eum.
Łac. corvus psałterze floriański i puławski tłumaczą przez gawron. Psałterz
krakowski m a w tym miejscu kruk. W ornitologii oba ptaki, tj. gawrona
i kruka, zalicza się do rodzaju corvus. Reprezentują one natom iast inne gatunki: gawron to według późniejszej nomenklatury Linneusza corvus frugile-
gus, zaś kruk to corvus corax23. Nazwa rodzajowa corvus nie m a polskiego
odpowiednika, polskie są natomiast nazwy gatunków - gawron, kruk, wrona2*. M ożna na tej podstawie uznać, że każde z tłumaczeń łac. corvus, tj. gawron,
kruk, wrona, są równorzędne. W staropolszczyźnie, a współcześnie także
w gwarach, często dochodzi do pom ieszania tych nazw, i tak gawronem nazywa się kruka lub wronę, krukiem lub wroną gaw rona25.
W edług M. Cybulskiego gawron w Fl BC należy do wyrazów, których użycie zostało spowodowane wzorowaniem się na czeskich tłum aczeniach, spośród których hawran m ają Psałterz podiebradzki oraz Biblie bosko wieka i litomierzycko-trzebońska26. Sstp II 387 notuje 6 razy hasło gawron, gawrono- zaś kruk zaledwie 2 razy (Sstp III 407). W SłXVI VII 224 kruk (110) m a nad gawronem (14) wręcz miażdżącą przewagę. Kruk jest odpowiednikiem łac.
corvus u Murmeliusza27 i Mączyńskiego. Oddanie łac. corvorum przymiotnikiem krukowy łączy więc Psałterz krakow ski z tłumaczeniami XVI-wiecznymi.
Źródła X IV- i XV-wieczne
Źródła X V I-wieczne
polskie czeskie
Vlg FI Puł KI Pb Kr Leop Wuj lokal.
vermis czyrw czyrw czyrw czyrw chrobak robaczek robak 21,6
21,6: ego autem sum vermis et non homo.
22 BL i PW mają tutaj jednow yrazow ą nazwę m łodych ptaków - kru częta, pod czas gdy
Pozostałe psałterze polskie i czeskie, literalnie tłumaczące łac. puttes corvorum, wprow adzają określenia dwuwyrazowe: dzieci krukowe czy dzieci gawronowe.
23 Por. SES I 263, II 171.
24 J. S t r u t y ń s k i , P olskie nazw y..., s. 137.
25 Ibidem, s. 107-108. O dialektalnym mieszaniu rzadkiego dziś kruka z pospolitem o połow ę mniejszym gawronem por. J. Z a r ę b a , O p o trzeb ie studiów pom ocniczych dla
dialektologii, „Język Polski” 1955, 35, s. 57.
26 M . C y b u l s k i , B ohem izm y leksykalne..., s. 59. 21 Podaję za J. S t r u t y ń s k i m , Polskie nazw y..., s. 12.
0 0
Najstarsze psałterze polskie i czeskie tłum aczą łac. vermis przez czyrw. A u to r przekładu krakowskiego posłużył się dla oddania łac. vermis wyra zem chrobak. R obak (dawniej chrobak) jest wyrazem starym o charakterze dźwiękonaśladowczym, powstałym według K . Nitscha w południowej Pol sce ок. X w.28 W yraz ten okazał się bardzo ekspansywny, skutecznie wypierając starszego, prasłowiańskiego czerwia29. Ale w XVI w. ów czyrw był jeszcze wyrazem żywotnym, w SłXVI IV 138-139 odnotow anym 42 razy (przykłady m. in. z Biblii Leopolity, Biblii Budnego, Postylli Reja), na pew no więc zrozum iałym dla współczesnego tłum aczowi krakow skiem u czytelnika. Ciekawe, że M ączyński daje tylko jeden odpowiednik łac. vermis - robak.
Dlaczego więc robak, a nie czyrw w Psałterzu krakow skim i Nie bez znaczenia m oże być tu fakt, że w staropolszczyźnie robak m iał szerszy zakres niż czyrw, oznaczał mianowicie małe zwierzę, owada i jego gąsiennice, a także zwierzęta pełzające30. W Biblii królowej Z o fli na przykład robak oddaje nie tylko łac. vermis, ale także reptile i serpens, a w Rozmyślaniu
0 żywocie Pana Jezusa łac. bestiis terrae we fragmencie Apokalipsy zostaje
przetłum aczone na robak ziemski. Istotne może być to, że w omawianym fragmencie psałterza robak pojawia się w znaczeniu przenośnym: A ja jestem
chrobak, a nie człowiek... (21,6). Podmiot-człowick pogardzany i wyśmiewany,
porów nując się do robaka, chce zobrazow ać swoje poniżenie i nędzę, 1 wywołać Bożą interwencję:
A ja jestem chrobak, a nie człowiek, ganiebność ludska i odrzucenie luda.
W szytcy, widząc mie, pośmiewali sie se mnie, mówili wargami i chwiali głową: Nadzieję miał w Panie, niechaj wybawi ji, niechaj zbawionego uczyni ji, iże chce jego
K r 21, 6-8
Być m oże tłum acz Psałterza krakowskiego uznał, że wyraz robak, m ający szersze niż czyrw znaczenie, oddający nie tylko łac. vermis, ale także reptile i serpens, trafniej obrazuje sytuację człowieka w poniżeniu i nędzy. Niewy kluczone, że wyraz robak wyspecjalizował się w takim właśnie znaczeniu
28 K . N i t s c h , R obak (i gadzina), [w:] Studia z historii polskiego słow nictw a..., s. 129. P oczątk ow o chrobak był uw ażany za bohem izm . Stwierdzono jednak, że w zabytkach czeskich pojaw ił się on stosun kow o p óźno (por. M . B a s a j , J. S i a t k o w s k i , P rzegląd w yrazów
uważanych iv literaturze naukowej za bohem izm y, „R ozpraw y Kom isji Językowej Ł T N ” 1965,
11, s. 81), co potw ierdza hipotezę N itscha o jego południow opolskim pochodzeniu. 20 Por. SES I 119.
