Ofiary przestępstw

1. Kompensata dla ofiar przestępstw

Na podstawie badanych spraw Rzecznik podjął działania dotyczące informowania pokrzywdzonych przestępstwem o możliwości ubiegania się o przyznanie kompensaty.

W toku rozpatrywania spraw ustalono, że wzory pouczeń dla pokrzywdzonych stosowa-ne przez prokuraturę zawierały informacje o możliwości ubiegania się przez osoby po-krzywdzone przestępstwem o przyznanie kompensaty na podstawie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw¹⁵¹, natomiast wzory pouczeń stosowane w jednostkach Policji mogły nie zawierać takich informacji. Wzór pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego, znajdujący się w załączniku do rozporzą-dzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 maja 2014 r., nie zawiera informacji dotyczących prawa pokrzywdzonego do domagania się kompensaty na podstawie ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw. W ocenie Rzecznika brak informacji o możliwościach wynikających dla ofiar niektórych przestępstw z treści ustawy o państwowej kompensacie może stanowić utrudnienie dla osób, które mogłyby ubiegać się o kompensatę w egzekwowaniu tego uprawnienia. Rzecznik zwrócił się¹⁵² do Ministra Spra-wiedliwości o rozważenie potrzeby uzupełnienia wzoru druku pouczenia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym o informacje dotyczące możliwości ubiegania się o przyznanie

150 Ustawa z 5 sierpnia 2015 r. (Dz.U., poz. 1255).

151 Ustawa z 7 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 169, poz. 1415).

152 II.519.3016.2014 z 30 marca 2015 r.

kompensaty na podstawie przepisów ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw oraz poinformowanie o zajętym stanowisku.

Minister zapewnił¹⁵³, że dobro osób pokrzywdzonych przestępstwem jest jednym z prio-rytetów i niezmiennym celem podejmowanych przez niego działań. W dniu 20 lutego 2015 r. została przyjęta ustawa o zmianie ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw, która m.in. rozszerzyła zakres pisemnego pouczenia pokrzywdzonego o przysługujących mu prawach i ciążących na nim obowiązkach. Nowelizacja przewiduje również przekaza-nie pokrzywdzonemu informacji o możliwości uzyskania państwowej kompensaty, co sta-nowi realizację postulatu Rzecznika. W związku ze zmianą zakresu upoważnienia usta-wowego, w resorcie sprawiedliwości prowadzone są prace nad nowym rozporządzeniem w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, obejmującym także uprawnienie do ubiegania się o państwową kompensatę.

Obecnie w pouczeniu o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępo-waniu karnym znajduje się zapis o możliwości ubiegania się o państwową kompensatę na zasadach określonych w ustawie o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw, co zostało uregulowane na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym¹⁵⁴.

2. Konieczność dostosowania wzoru formularzy „Niebieska karta”

do obowiązujących przepisów

Rzecznik, podejmując działania na rzecz praw osób pokrzywdzonych przestępstwa-mi, w tym przemocą w rodzinie, zwrócił uwagę na wzór formularza „Pouczenie dla osób dotkniętych przemocą w rodzinie” stosowany w procedurze „Niebieskie Karty”. Formu-larz stanowi załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie procedury „Nie-bieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”¹⁵⁵, wydanego na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie¹⁵⁶. Wzór formularza nie jest dostosowa-ny do obecnie obowiązujących regulacji Kodeksu karnego. Rzecznik skierował¹⁵⁷ pismo do Ministra Pracy i Polityki Społecznej o udzielenie informacji, czy w resorcie zostały podjęte (i ewentualnie, kiedy zostaną zakończone) prace mające na celu dostosowanie wzoru formularza „Niebieska Karta” do unormowań Kodeksu karnego.

Minister potwierdził¹⁵⁸, że w związku ze zmianami wprowadzonymi do Kodeksu kar-nego, musi ulec zmianie formularz „Niebieska Karta – B”. Zmiany powinny być dokonane równolegle ze zmianami przepisów do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, nad którymi obecnie pracuje Zespół Monitorujący do spraw Przeciwdziałania Przemocy

153 Pismo z 7 kwietnia 2015 r.

154 Rozporządzenie z 3 czerwca 2015 r. (Dz.U. 2015 r, poz. 848).

155 Rozporządzenie z 13 września 2011 r. (Dz.U. Nr 209, poz. 1245).

156 Ustawa z 29 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 180, poz. 1493, z późn. zm.).

157 II.518.6.2014 z 14 maja 2015 r.

158 Pismo z 10 czerwca 2015 r.

w Rodzinie, będący organem opiniodawczo-doradczym ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Proces legislacyjny w omawianym zakresie miał rozpocząć się jeszcze w 2015 r.

3. Wykorzystanie Protokołu Stambulskiego przez lekarzy

Rzecznik wystąpił¹⁵⁹ do Ministra Zdrowia, Prezesa Naczelnej Rady Lekarskiej oraz Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z prośbą o uwzględnienie wytycznych zawar-tych w tzw. Protokole Stambulskim w programie studiów medycznych oraz szkoleniach z zakresu doskonalenia zawodowego lekarzy i personelu medycznego zatrudnionego w zakładach karnych i aresztach śledczych. Prawo międzynarodowe zobowiązuje Polskę do podejmowania skutecznych działań mających na celu zapobieganie torturom i innym formom okrutnego, nieludzkiego i poniżającego traktowania. Dotyczy to zarówno ujaw-nienia takich sytuacji, ustalenia winnych i doprowadzenia do ich ukarania lub zapewujaw-nienia ofiarom zadośćuczynienia. W wielu przypadkach efektywność takiego dochodzenia jest uzależniona od udzielenia odpowiedniego wsparcia przez ekspertów posiadających wiedzę z zakresu medycyny. To bowiem od działania lekarzy może zależeć pozyskanie bezpośred-nich dowodów świadczących o zastosowaniu tortur. W 2000 roku na tę kwestię zwróciła uwagę Organizacja Narodów Zjednoczonych. Opracowano wówczas tzw. Protokół Stam-bulski, w którym przedstawiono metody skutecznego badania i dokumentowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Doku-ment opisuje m.in. metodologię prowadzenia badania medycznego i psychologicznego domniemanych ofiar tortur. Zdaniem Rzecznika wdrażanie zasad opisanych w Protokole Stambulskim do pracy ekspertów medycyny sądowej, lekarzy, psychologów i psychiatrów przyczyni się do skuteczniejszego ścigania sprawców tortur oraz do pełniejszego respek-towania praw ofiar przemocy.

Minister Zdrowia poinformował¹⁶⁰, że resort podejmuje działania o charakterze eduka-cyjnym dla wszystkich pracowników ochrony zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem lekarzy oraz pielęgniarek i położnych. Problematyka przemocy poruszana jest w toku stu-diów na kierunku lekarskim i lekarsko-dentystycznym, a także w trakcie szkolenia spe-cjalizacyjnego. Działania na rzecz przeciwdziałania przemocy podejmowane przez resort zdrowia w obowiązujących ramach prawnych są stale monitorowane i oceniane przez uprawnione podmioty krajowe i międzynarodowe.

Wobec ogólnej odpowiedzi Ministra Zdrowia, Rzecznik zwrócił się do Ministra ponow-nie¹⁶¹, z prośbą o włączenie do programów studiów medycznych, w szerszym niż dotych-czas zakresie, treści zawartych w Protokole Stambulskim, w celu zaznajomienia przyszłych lekarzy oraz innych pracowników ochrony zdrowia z rekomendowanymi w tym doku-mencie procedurami i wytycznymi, stosowanymi przy wykrywaniu i dokumentowaniu przypadków tortur i innego złego traktowania.

159 II.402.1.2015/ IX.402.1.2015 z 27 października 2015 r.

160 Pismo z 10 grudnia 2015 r.

161 Pismo z 20 stycznia 2016 r.

Prezes Naczelnej Rady Lekarskiej poinformował¹⁶² że zamysł pogłębienia programu szkoleń zawodowych dla lekarzy o zawarte w Protokole Stambulskim metody wykrywania i dokumentowania przypadków tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżają-cego traktowania, zasługuje na poparcie ze strony samorządu lekarskiego. Z tego względu Prezes NRL zwrócił się do Komisji ds. Kształcenia, Ośrodka Doskonalenia Zawodowego oraz Izb Okręgowych o wprowadzenie do programu szkoleń stosownych zmian.

Dyrektor Generalny SW odpowiedział¹⁶³, że zagadnienia dotyczące uwrażliwienia funk-cjonariuszy i pracowników cywilnych Służby Więziennej w zakresie przestrzegania praw człowieka oraz zapoznawania ich z aktami prawa międzynarodowego, orzeczeniami ETPC, orzecznictwem krajowym, realizowane są systematycznie na różnych poziomach szkolenia i doskonalenia funkcjonariuszy i pracowników Służby Więziennej. Protokół Stambulski jest zamieszczony na stronie intranetowej Służby Więziennej.

4. Zapewnienie ochrony dzieciom będącym uczestnikami postępowania karnego W wielu swych działaniach Rzecznik podejmował¹⁶⁴ problem potrzeby zapewnienia ochrony dzieciom uczestniczącym w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzo-nych lub świadków. W działaniach tych szczególny nacisk położony był na stworzenie odpowiednich warunków przesłuchań dzieci, w tym unikanie wielokrotnego przesłuchi-wania. Postulaty Rzecznika zostały w dużej mierze zrealizowane w kolejnych nowelizacjach Kodeksu postępowania karnego. Szczególne zasady przesłuchiwania dzieci obowiązują, poza jednym wyjątkiem, tylko do czasu ukończenia przez nie 15 lat. Tymczasem w unor-mowaniach międzynarodowych konsekwentnie wskazuje się, że dzieckiem jest osoba po-niżej 18 roku życia. W ocenie Rzecznika istnieje pilna potrzeba uwzględnienia tej okolicz-ności w przepisach Kodeksu postępowania karnego regulujących zasady przesłuchiwania dzieci. Rzecznik zwrócił się¹⁶⁵ do Ministra Sprawiedliwości o przedstawienie stanowiska.

Minister zapewnił¹⁶⁶, że przedmiotem zainteresowania resortu sprawiedliwości pozo-staje dobro dzieci pokrzywdzonych przestępstwem, także w kontekście ich uprawnień procesowych. Jednocześnie stwierdził, że rozwiązania przewidziane w Kodeksie postępo-wania karnego w pełni odpowiadają standardom prawa unijnego, umożliwiając rejestrację audiowizualną przesłuchania dziecka w wieku od 15 do 18 lat. Co więcej, polskie prawo wyraźnie wykracza poza wymogi dyrektywy unijnej, wprowadzając obowiązkową rejestra-cję audiowizualną przesłuchania dzieci, które nie ukończyły 15 lat.

162 Pismo z 13 listopada 2015 r.

163 Pismo z 27 listopada 2015 r.

164 Informacja RPO za 2009 r., str. 98.

165 II.518.3.2015 z 5 listopada 2015 r.

166 Pismo z 15 grudnia 2015 r.

5. Zawiadamianie ofiar przestępstw o opuszczeniu zakładu psychiatrycznego przez sprawcę

Rzecznik zasygnalizował, że w polskim prawie nie została w pełni dokonana implemen-tacja decyzji ramowej Rady Unii Europejskiej z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym. Decyzją tą został nałożony na kraje członkowskie Unii Eu-ropejskiej obowiązek ustanowienia przepisów zapewniających osobom pokrzywdzonym przestępstwem pomoc i ochronę ich praw, w tym dostęp do ważnych dla nich informacji.

Przepisy Kodeksu karnego wykonawczego oraz Kodeksu postępowania karnego zawierają zasady powiadamiania pokrzywdzonego o opuszczeniu przez sprawcę zakładu karnego lub aresztu śledczego. Nieobjęta ustawowymi regulacjami pozostała natomiast sytuacja osób pokrzywdzonych przez sprawców, wobec których został orzeczony środek zabez-pieczający w postaci umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym. Przepisy nie przewidują przekazywania tej grupie pokrzywdzonych informacji o opuszczeniu przez sprawcę za-kładu psychiatrycznego, mimo iż w tych przypadkach istnieje wysokie prawdopodobień-stwo ponownego popełnienia przez sprawcę czynu zabronionego. Rzecznik zwrócił się¹⁶⁷ do Ministra Sprawiedliwości z wnioskiem o podjęcie inicjatywy legislacyjnej w celu uzu-pełnienia obowiązujących regulacji prawnych w zakresie dostępu osób pokrzywdzonych przestępstwem do istotnych dla nich informacji.

Minister podzielił¹⁶⁸ stanowisko Rzecznika i poinformował, że w resorcie sprawiedliwo-ści prowadzone są prace legislacyjne przewidujące m.in. nowelizację unormowań Kodeksu karnego wykonawczego. W ramach tych prac zaplanowane zostało wprowadzenie regulacji nakazującej zawiadamianie, na wniosek pokrzywdzonego, o uchyleniu lub zmianie środ-ka zabezpieczającego w postaci umieszczenia sprawcy w zakładzie psychiatrycznym oraz o opuszczeniu przez sprawcę tego zakładu.

6. Całodobowy telefon dla ofiar przemocy

W wystąpieniu skierowanym do Prezesa Rady Ministrów Rzecznik wskazał na potrzebę podjęcia działań mających na celu zwiększenie ochrony osób doświadczających przemocy domowej lub nią zagrożonych, poprzez jak najszybsze uruchomienie ogólnokrajowego, całodobowego, bezpłatnego telefonu zaufania dla ofiar wszystkich form przemocy, z za-chowaniem poufności lub anonimowości osób dzwoniących. Utworzenie telefonu zaufa-nia zostało przewidziane w Krajowym Programie Przeciwdziałazaufa-nia Przemocy w Rodzinie na lata 2014-2020, jednak przeznaczona na ten cel kwota ma być wydatkowana dopiero w 2017 roku. Odpowiedzialne za realizację zadania Ministerstwo Zdrowia, wspólnie z Pań-stwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, deklaruje gotowość urucho-mienia takiego telefonu już od 2016 roku. Pilne uruchomienie całodobowej, ogólnopol-skiej linii telefonicznej dla ofiar przemocy należy uznać za priorytetowe, ponieważ obecnie przyjęte rozwiązania są niewystarczające. Obowiązek taki wynika również z ratyfikowanej

167 IX.517.9.2015 z 24 listopada 2015 r.

168 Pismo z 2 grudnia 2015 r.

przez Polskę Konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Rzecznik zwrócił się¹⁶⁹ do Prezesa Rady Ministrów z prośbą o prze-znaczenie przez Radę Ministrów dodatkowych środków na ten cel w 2016 roku.

W odpowiedzi Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oświadczył¹⁷⁰, że nie widzi możliwości uruchomienia telefonu w roku 2016.

7. Izolacja sprawcy od ofiary przemocy

Rzecznik zwrócił uwagę na kwestię dostosowania polskiego ustawodawstwa dotyczące-go izolacji sprawcy przemocy od ofiary do wymogów ratyfikowanej przez Polskę Konwen-cji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

Zgodnie z postanowieniami Konwencji państwa powinny przyjąć konieczne środki umoż-liwiające właściwym władzom nakazanie sprawcy przemocy domowej, w sytuacjach bez-pośredniego zagrożenia, opuszczenia miejsca zamieszkania ofiary lub osoby zagrożonej, na odpowiedni okres oraz zakazania sprawcy wchodzenia do lokalu zajmowanego przez ofiarę lub osobę zagrożoną lub kontaktowania się z nią. Obowiązujące ustawodawstwo przewiduje szereg środków umożliwiających izolację sprawcy przemocy domowej od ofia-ry, jednak nie są one wystarczające i wymagają odpowiedniego uzupełnienia. Rzecznik zwrócił się¹⁷¹ do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej o przekazanie informacji, czy Zespół monitorujący do spraw Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przygotowuje propozycje zmian przepisów, umożliwiające odpowiednim organom nakazanie sprawcom przemocy domowej opuszczenie miejsca zamieszkania ofiary w trybie uwzględniającym standardy ochrony praw człowieka wynikające z Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

W odpowiedzi Minister wskazał¹⁷², że planowane jest m.in. wprowadzenie mechani-zmów prawnych do ustawy o Policji mających na celu szybką i skuteczną izolację sprawców przemocy przed wszczęciem postępowania karnego, tak aby osoba doznająca przemocy w rodzinie mogła czuć się bezpiecznie. Ponadto Minister zapowiedział przygotowanie no-welizacji ustawy o przemocy w rodzinie mającej na celu podniesienie efektywności środ-ków prewencyjnych, a także zwiększenie ochrony ofiar przemocy domowej.

169 XI.816.1.2015 z 10 grudnia 2015 r.

170 Pismo z 7 stycznia 2016 r.

171 XI.518.47.2015 z 10 grudnia 2015 r.

172 Pismo z 5 stycznia 2016 r.