Województwo dolnośląskie cechuje znaczne zróżnicowane pod względem warunków naturalnych (jakości gleb, warunków klimatycznych czy struktura użytkowania gruntów). Klimat województwa dolnośląskiego ze względu na najdłuższemu okres wegetacji i łagodne zimy jest bardziej korzystny dla produkcji rolniczej, co daje szerokie możliwości uprawy wielu gatunków roślin uprawnych. Województwo dolnośląskie charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem jakości UR, w związku z czym istnieją potencjalne możliwości rozwoju produkcji roślinnej.
Według wyników Powszechnego Spisu Rolnego (PSR 2010) w województwie dolnośląskim istniało 107,3 tys.
gospodarstw rolnych, w tym 63,5 tys. gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych. Podobnie jak w kraju, dominują gospodarstwa sektora prywatnego, w tym gospodarstwa indywidualne, które stanowiły 99,5%
ogółu gospodarstw rolnych. Liczba gospodarstw indywidualnych wynosiła 106,8 tys., w tym powyżej 1 ha użytków rolnych - 62,9 tys. Gospodarstwa rolne sektora publicznego to zaledwie 0,1% gospodarstw ogółem.
W odniesieniu do struktury obszarowej gospodarstw rolnych na przestrzeni lat 2002-2010 obserwuje się korzystny kierunek przemian - zauważalne są procesy koncentracji produkcji rolniczej. W porównaniu z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego 2002 liczba gospodarstw rolnych zmniejszyła się o 24,1%, natomiast gospodarstw powyżej 1 ha UR zmalała o 23,9%, a działek rolnych o powierzchni do 1 ha UR - o 24,3%. Największy spadek (o 44,7%) dotyczył przede wszystkim gospodarstw w grupie obszarowej 1-2 ha UR, odwrotna sytuacja dotyczyła liczby gospodarstw największych o powierzchni UR powyżej 50 ha (wzrost o 30,6%). Podobne tendencje wystąpiły w gospodarstwach indywidualnych.
Podobnie jak w 2002 r., najwięcej gospodarstw rolnych odnotowano w województwach: małopolskim - 12,4%
ogółu gospodarstw w kraju, mazowieckim - 12,2%, podkarpackim - 11,5% i lubelskim - 11,3%. Województwo dolnośląskie należy do województw o niedużej ilości gospodarstw rolnych i zajmuje 9. lokatę z udziałem 4,7%
Tabl 1. Liczba gospodarstw rolnych
Gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych
Lata Ogółem powyżej 1 ha
do 1 ha
razem 1-2 2-3 3-5 5-10 10-15 15-20 20-50 50
i więcej
2002... 141,3 58,0 83,3 25,6
OGĆ
2010.... 75,9 75,7 76,1 55,3
2002=100
77,7 | 86,9 82,0 81,1 85.3 97,4 130,6
2002... 140,8 58,0 82,8
w tym
Zachodzące procesy przemian strukturalnych mają swoje odzwierciedlenie w strukturze gospodarstw rolnych, która w analizowanym okresie uległa pewnej poprawie, tj. udział gospodarstw najmniejszych w ogólnej liczbie gospodarstw (o powierzchni UR>1 ha) zmniejszył się do 40,9% w 2010 r. (z 41,2% w 2002 r ), a zwiększył się udział gospodarstw największych (odsetek gospodarstw o powierzchni UR> 20ha zwiększył się z 4,9% w 2002 r. do 7,2%
w 2010 r., w tym gospodarstw >50 ha z 1,3% do 2,6%) choć nadal pozostaje on niewielki.
Zarówno w województwie, jak i w Polsce obserwuje się systematyczny spadek liczby gospodarstw rolnych, przy jednoczesnym wzroście ich przeciętnego obszaru, a co za tym idzie - wzrost liczby gospodarstw rolnych w większych grupach obszarowych. Ogólnemu obniżeniu liczby gospodarstw indywidualnych powyżej 1 ha towarzyszył przyrost ich liczby w grupach obszarowych najmniejszej i największej. Zauważa się wzrost powierzchni areału obu skrajnych grup obszarowych.
Biorąc pod uwagę układ terytorialny najwięcej gospodarstw (według siedziby użytkownika) spisano w powiatach: kłodzkim (7,9% ogółu gospodarstw województwa), wrocławskim (7,0%), we Wrocławiu (5,4%), a także w powiatach: świdnickim i oleśnickim (po 5,2%), najmniej w miastach na prawach powiatu, tj.: Legnicy - 1,0%
i Jeleniej Górze -1,1%.
Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego wyniosła 10,51 ha, a średnia powierzchnia użytków rolnych - 9,09 ha (w kraju odpowiednio 6,94 ha i 6,85 ha). Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w dobrej kulturze wynosiła 11,0 ha i była wyższa od zanotowanej w kraju o 2,0 ha. Pod względem wielkości gospodarstw rolnych województwo dolnośląskie lokowało się na 9. miejscu w kraju.
Rozdrobnienie gospodarstw rolnych na Dolnym Śląsku było mniejsze niż przeciętnie w kraju. Spośród gospodarstw rolnych o powierzchni UR powyżej 1 ha 15,1% składało się z 1 działki, 38,3% gospodarstw z 2 lub 3 działek, a tylko 10,9% gospodarstw miało grunty na 10 lub więcej działkach. W miarę wzrostu powierzchni gospodarstw zwiększała się liczba działek wchodząca w skład gospodarstwa. Spośród gospodarstw rolnych 0 powierzchni użytków rolnych 100 ha i więcej, 70,1% gospodarstw składało się z co najmniej 10 działek, zaledwie 1,5% gospodarstw charakteryzowało się posiadaniem gruntów w ramach 1 działki.
Wśród ogółu (84,0 tys.) gospodarstw prowadzących działalność rolniczą 83,1 tys. użytkowało grunty bez wydzierżawiania osobom trzecim, w tym 71,2 tys. gospodarstw użytkowników gospodarstw rolnych posiadało użytki rolne wyłącznie własne, zaś 14,5 tys. użytkowało wyłącznie UR dzierżawione. Pozostałe gospodarstwa użytkowały grunty wspólnie lub korzystały z nich z innego tytułu.
W przekroju terytorialnym zanotowano znaczne zróżnicowanie pod względem rodzaju własności użytków rolnych, i tak najwięcej gospodarstw rolnych użytkowało grunty z tytułu własności w powiatach: kłodzkim (5,7 tys ), wrocławskim (5,1 tys ), trzebnickim (4,0 tys ), natomiast najmniej takich gospodarstw zanotowano w miastach na prawach powiatu Jeleniej Górze (0,6 tys.) i Legnicy (0,7 tys.) oraz w powiecie jeleniogórskim (1,2 tys ). Najwięcej gospodarstw użytkujących grunty dzierżawione od osób trzecich znajdowało się w powiatach: kłodzkim (1,3 tys ), ząbkowickim i wrocławskim (po 0,9 tys ), z kolei najmniej takich gospodarstw zanotowano w miastach Jelenia Góra 1 Legnica (po 0,1 tys.) oraz powiecie jeleniogórskim (0,2 tys ). Gospodarstwa użytkujące grunty wspólnie lub z innego tytułu znajdowały się głównie w powiatach: oleśnickim (1,0 tys ), świdnickim i kłodzkim (po 0,9 tys ).
Rys. 1. Gospodarstwa rolne oraz powierzchnia użytków rolnych według form własności w 2010 r.
Gospodarstwa rolne użytkujące UR bez wydzierżawionych użytkujących UR boz wydzierżawionych
osobom trzecim - 929,1 tys. ha
grunty dzierżawione grunty użytkowano
‘ od Innych osób - wspólnie lub inno 14 5 tvs. formy użytkowania -
11,5 tys.
grunty własne
-578,6 tys. ha g^rity użytkowane wspólnie lub inne formy użytkowania -
95,3 tys. ha
grunty dzierżawione od innych osób -
255,2 tys. ha
Biorąc pod uwagę powierzchnię UR, to spośród 929,1 tys. ha 62,3% ogółu to grunty własne, 27,5%
użytkowane z tytułu dzierżawy od osób trzecich, a 10,3% to grunty użytkowane wspólnie lub innego tytułu użytkowania. W przekroju terytorialnym, najwięcej użytków rolnych użytkowanych z tytułu własności znajdowało się w powiatach: wrocławskim (41,5 tys. ha), kłodzkim (37,0 tys. ha) oraz świdnickim (31,4 tys. ha) natomiast najmniej zanotowano w powiatach: m. Jelenia Góra (4,4 tys. ha), jeleniogórskim (9,2 tys. ha) oraz kamiennogórskim (10,5 tys.
ha).
Uwagi analityczne Powszechny Spis Rolny 2010
Najwięcej gruntów dzierżawionych od osób trzecich znajdowało się w powiatach: wrocławskim (24,2 tys. ha), świdnickim (15,9 tys. ha) i strzelińskim (15,1 tys. ha), natomiast najmniej takich gospodarstw zanotowano w miastach Legnica (0,7 tys. ha) i Jelenia Góra (2,8 tys. ha) oraz w powiecie kamiennogórskim (3,1 tys.). Użytki rolne użytkowane wspólnie lub z innego tytułu znajdowały się głownie w powiatach: oleśnickim (8,9 tys. ha), ząbkowickim (8,3 tys. ha) i jaworskim (6,7 tys. ha).
W 2010 r. spośród 107,3 tys. gospodarstw rolnych - 84,0 tys., tj. 78,3% prowadziło działalność rolniczą, w tym 81,7 tys. (76,1% ogółu gospodarstw) wyłącznie działalność rolniczą, a 2,3 tys. (2,2%) rolniczą i pozarolniczą.
Pozostało gospodarstwa, tj. 23,3 tys. (21,7%) nie prowadziły działalności rolniczej.
Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego prowadzącego działalność rolniczą wynosiła 11,06 ha UR (w kraju 7,95 ha UR) i zajęło 9. lokatę wśród województw. Największe gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą znajdowały się w województwie zachodniopomorskim - 23,83 ha UR.
Tabl. 2. Liczba gospodarstw rolnych według rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej w 2010 r.
Gospodarstwo prowadzące
Ogółem... 107344 83997 81671 2326 23347
Sektor prywatny... 107271 83933 81617 2316 23338
w tym gospodarstwa
106791 83458 81212 2246 23333
indywidualne...
Sektor publiczny... 73 64 54 10 9
Spośród ogółu gospodarstw prowadzących działalność rolniczą najwięcej było w grupach obszarowych 5-10 ha (15,8%), 1-2 ha (15,2%) oraz 3-5 ha (11,4%).
W przekroju terytorialnym, zaznacza się dość duże zróżnicowanie gospodarstw prowadzących działalność rolniczą. Największy udział takich gospodarstw rolnych zanotowano w powiatach: milickim (94,6%), wołowskim (92,5%), złotoryjskim (89,8%) i ząbkowickim (88,6%), natomiast najmniejszy odsetek takich gospodarstw odnotowano w powiatach: m. Wrocław (58,8%), jeleniogórskim (61,1%) oraz zgorzeleckim (61,5%).
W kraju odsetek gospodarstw prowadzących działalność rolniczą wynosił 83,0%. Województwo dolnośląskie zajęło 12. lokatę przed małopolskim - 78,1%, pomorskim - 77,4%, lubuskim - 71,8% i śląskim - 62,9%. Najwięcej gospodarstw prowadzących działalność rolniczą zanotowano w województwie lubelskim - 90,8%.
Według wyników PSR 2010, tylko 993 gospodarstwa rolne (1,2% ogółu gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą) posiadały certyfikat rolnictwa ekologicznego nadany przez jednostkę certyfikującą lub było w trakcie przestawiania na ekologiczne metody produkcji rolniczej (w kraju - 0,9%). Województwo dolnośląskie, na tle innych województw, charakteryzuje się niewielkim odsetkiem takich gospodarstw (5,8%) zajmując 9. miejsce w kraju. Najwięcej gospodarstw ekologicznych znajdowało się w województwach: małopolskim - 11,0%, podkarpackim - 10,9% i pomorskim - 10,6%. Przeciętna powierzchnia gruntów gospodarstwa ekologicznego w województwie dolnośląskim wynosiła 14,4 ha i była wyższa od zanotowanej w kraju o 2,1 ha.
Spośród 2,3 tys. gospodarstw prowadzących działalność inną niż rolnicza 99,9% stanowiły gospodarstwa indywidualne, przede wszystkim zajmujące się agroturystyką (26,2%). Ze względu na walory przyrodnicze taka forma turystyki najczęściej występowała w powiecie kłodzkim (26,9%). Kolejną dziedziną, którą zajmowali się rolnicy nieprowadzący działalności rolniczej była akwakultura przede wszystkim w powiatach oleśnickim i oławskim (21 i 20 gospodarstw).
Rys. 2. Gospodarstwa indywidualne prowadzące działalność inną niż rolnicza w 2010 r.
przetwarzanie surowego drewna w gospodarstwie
przetwórstwo produktów
rolnicze praco kontraktowe
Gospodarstw prowadzących produkcję rolniczą wyłącznic na samozaopatrzcnie było 18087, czyli 22,4%
gospodarstw rolnych w województwie i wykazywały tendencję malejącą (w 2002 r. odsetek ten wynosił 24,8%).
Gospodarstwa zaliczone do tej grupy charakteryzowały się małą powierzchnią i tak w grupie obszarowej 1-2 ha (było ich 20,4%), 2-3 ha (10,7%), 3-5 ha (10,0%). Biorąc pod uwagę lokalizację to najwięcej takich gospodarstw znajdowało się w powiecie kłodzkim - 1606 (8,5%), następnie we wrocławskim - 1119 (5,9%), bolesławieckim - 1075 (5,7%) oraz lubańskim - 1005 (5,3%).
Zjawisko przejmowania gospodarstw rolnych przez osoby młode, aktywne, o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych sprzyja korzystnym zmianom strukturalnym w rolnictwie i prowadzi do wzrostu konkurencyjności sektora rolnego, a renty strukturalne zapewniają źródła dochodów osobom rezygnującym z prowadzenia towarowej produkcji rolnej. Mechanizm ten ma na celu poprawę struktury agrarnej kraju, przyśpieszenie procesu wymiany pokoleniowej wśród osób prowadzących gospodarstwa rolne, a także poprawę rentowności i konkurencyjności gospodarstw rolnych. Z danych PSR wynika, że w województwie dolnośląskim jedynie 7,1 tys. gospodarstw zostanie przekazanych następcom do 2013 r., z czego 70,8% gospodarstw zostanie przejętych przez osoby z rodziny właściciela/użytkownika. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie przestrzenne, to największy odsetek gospodarstw zostanie przekazany w powiecie strzelińskim (17,1% ogółu gospodarstw prowadzących działalność rolniczą), a następnie w trzebnickim (11,9%) oraz legnickim (9,6%).
Bardzo sporadycznie beneficjentami zostają osoby niespokrownione z osobą prowadzącą owe gospodarstwo (4,3% gospodarstw).
Najwyższy odsetek użytkowników dokonujących przekazania gospodarstwa następcy odnotowano grupach obszarowych: 5-10 ha UR - 21,4%, 10-15 ha DR - 12,1% oraz 3-5 ha DR - 10,8%, a najniższy w grupie obszarowej 50 ha i więcej - 2,4%.
W zdecydowanej większości gospodarstw (94,6%) osobą kierującą gospodarstwem był jego użytkownik.
Zaledwie 0,9% ogółu użytkowników gospodarstw zatrudniało do kierowania gospodarstwem osoby spoza swojego gospodarstwa domowego.
W przekroju terytorialnym najwięcej gospodarstw kierowanych przez zatrudnione osoby spoza gospodarstwa domowego użytkownika było w powiatach: m. Jelenia Góra 2,2%, dzierżoniowskim - 1,8%, m. Wrocław - 1,5%
i m. Legnica -1,2%.
Znaczna większość osób kierujących gospodarstwami rolnymi (66,4%) posiadało ponad 10-letnie doświadczenie w prowadzeniu gospodarstwa, w tym 36,8% stanowiły osoby prowadzące gospodarstwa 21 lat i więcej. Dla porównania w kraju udziały te wynosiły odpowiednio 68,9% oraz 36,3%.
W miarę wzrostu powierzchni gospodarstw zmniejszała się liczba gospodarstw prowadzonych przez kierujących o najkrótszym stażu pracy, tj. do 1 roku i 2-5 lat. W gospodarstwach o powierzchni 50 ha i więcej najdłuższy staż w kierowaniu gospodarstwem (21 lat i więcej) posiadało 38,2% osób. Największy odsetek osób kierujących z ponad dziesięcioletnim stażem w prowadzeniu gospodarstwa odnotowano w grupie obszarowej UR do 1 ha włącznie i 5-10 ha i wynosił odpowiednio: 27,3% i 16,7%.
Uwagi analityczne Powszechny Spis Rolny 201Ö
Tabl. 3. Struktura gospodarstw rolnych według stażu kierowania gospodarstwem i grup obszarowych użytków rolnych w 2010 r.
Grupy obszarowe użytków rolnych
Gospodarstwa prowadzone przez kierującego
ogółem do 1 roku 2-5 6-10 11-15 16-20 21 lat
i więcej
Ogółem... 100,0 2,1 12,9 18,7 14,9 14,6 36,8
do 1 ha włącznie... 100,0 3,1 14,6 17,6 13,7 11,6 39,4
powyżej 1 ha... 100,0 1,7 12,2 19,1 15,4 15,8 35,8
1-2... 100,0 2,2 13,9 23,3 16,0 14,8 29,9
2-3... 100,0 1,9 13,4 22,4 15,3 15,7 31,2
3-5... 100,0 1,6 13,2 20,6 16,3 15,8 32,4
5-10... 100,0 1,4 11,1 17,2 15,0 16,6 38,6
10-15... 100,0 1,2 11,3 15,2 14,2 15,5 42,6
15-20... 100,0 1,8 11,5 15,1 12,4 15,4 43,9
20-50... 100,0 1,2 10,3 13,9 14,8 16,2 43,6
50 ha i więcej... 100,0 1,4 9,2 16,0 18,1 17,1 38,2
Wyniki spisu wykazały, że 36,2 tys. osób, tj. 43,1% ogółu osób kierujących gospodarstwem rolnym z prowadzoną działalnością rolniczą dysponowało wykształceniem rolniczym lub ukończyło kurs rolniczy (w kraju odsetek ten wynosił 41,0%). Z tej liczby 9,4% osób posiadało wykształcenie średnie zawodowe, 8,4%
zasadnicze zawodowe, a tylko 2,3% ukończyło studia wyższe. Najwięcej (22,7%) kierujących charakteryzowało się najwyższym poziomem wykształcenia rolniczego i ukończyło kurs rolniczy. Ponad połowa (56,9%) osób zajmujących się zarządzaniem w gospodarstwie w ogóle nie posiadała wykształcenia rolniczego, jednak udział tych osób w ogólnej liczbie osób kierujących zmniejszał się z 71,0% w grupie obszarowej UR do 1 ha do 28,2% w grupie obszarowej 50 ha i więcej.
Tabl. 4 Struktura gospodarstw rolnych według poziomu wykształcenia rolniczego osoby kierującej gospodarstwem i grup obszarowych użytków rolnych w 2010 r.
Grupy obszarowe użytków rolnych
Gospodarstwa, w których kierujący posiada wykształcenie rolnicze (w %)
ogółem wyższe policealne średnie
zawodowe
10-15... 100,0 2,6 0,3 13,1 14,1 29,1 40,8
15-20... 100,0 3,7 0,8 15,5 15,5 29,4 35,1
20-50... 100,0 4,3 0,5 18,5 17,1 27,1 32,5
50 ha i więcej... 100,0 13,3 1,0 23,8 12,8 21,0 28,2
W przekroju terytorialnym najwyższy odsetek gospodarstw prowadzonych przez osoby kierujące bez wykształcenia rolniczego odnotowano w powiatach: lubańskim - 69,5%, m. Legnica - 69,1%, wałbrzyskim - 68,4%
oraz m. Jelenia Góra - 68,0%. Natomiast najwyższym odsetkiem gospodarstw, w których osoba kierująca legitymowała się wyższym wykształceniem rolniczym charakteryzowały się miasta na prawach powiatu: Wrocław - 8,1%, Legnica - 5,3% i Jelenia Góra - 5,1%.