SANKCJI NIEWAŻNOŚCI BEZWZGLĘDNEJ A NIEISTNIEJĄCA CZYNNOŚĆ PRAWNA
2. Uwagi ogólne o pojęciu sankcji nieważności bezwzględnej oraz nieważności czynności prawnej
Doktryna tzw. „nieistniejących” czynności prawnych wymaga odniesienia do innych terminów związanych z omawianą problematyką, w szczególności głównych założeń, co do przyjętego rozumienia instytucji sankcji nieważności bezwzględnej. Pełne przedstawienie powyższej problematyki nie jest możliwe
w ramach niniejszego artykułu1. Pozostaje więc jedynie skrótowe przesądzenie
tej kontrowersyjnej kwestii z perspektywy normatywnej (bez szerszego odnie-sienia do pewnych aspektów charakterystyki nieważności w prawie prywatnym, wynikającej z dorobku ogólnej teorii prawa).
Termin nieważność w systematyce sankcji, inaczej mówiąc typów wadli-wych czynności prawnych i oświadczeń woli, jest określeniem wieloznacznym. W ogólnym jedynie ujęciu nieważność w prawie prywatnym może być rozumia-na w kategoriach normatywnych (zdefiniowanych) oraz ontologicznych
(syno-nim braku, nieistnienia)2. Można tutaj przytoczyć wypowiedź T. Zielińskiego,
któ-ry trafnie wyjaśnił, że termin „nieważność” jest abstrakcyjnym wytworem języka
1
Por., zamiast wielu, M. Gutowski, Nieważność czynności prawnej, Warszawa 2006, s. 392 i nast.
2
Por. szerzej, w szczególności w kontekście teorii faktów instytucjonalnych, T. Pietrzy-kowski, Negotium non existens, Rejent 2008, nr 12, s. 113 i nast.
prawniczego, a treścią i funkcją takiej wypowiedzi nie jest opis rzeczywistości. Znaczenie tego terminu to przede wszystkim wskazanie na fakt zaistnienia
bra-ku mocy prawnej – brak doniosłości prawnej danej czynności prawnej.Autor
podkreślał, że uznanie czynności nieważnej, jako czynności nieistniejącej w sensie prawnym, opiera się na fikcyjnym założeniu, że czynność faktycznie dokonana
nie istnieje – „w tym sensie, że pewne zdarzenia nie są przez prawo uznane”.3
W powyższym ujęciu widoczny jest wpływ naturalnego sposobu rozumienia słowa nieważność na dogmatykę prawa prywatnego i jego bliskość znaczenia z
określe-niem „nieistnienie”4.
W przepisach polskiego kodeksu cywilnego nie dodaje się do tego terminu przydawki „bezwzględna”. Niemniej jednak panuje niemal powszechna zgodność poglądów, doznająca tylko niekiedy wyłomów, że każdorazowe użycie w przepi-sie słowa „nieważność” oznacza normę prawną, która powoduje nieważność ipso
iure skutków prawnych, wynikających (por. art. 56 k.c.) ze złożenia oświadczenia
woli lub dokonania czynności prawnej. Czasem prowadzi to do nieporozumień i wyraźnego zawężenia pojęcia nieważności do sankcji nieważności
bezwzględ-nej, co może mieć także doniosłe znaczenie praktyczne.5 Nieważność może być
bowiem rozumiana w podwójny sposób, jako tzw. nieważność bezwzględna lub
konsekwencja zastosowania innych sankcji wadliwej czynności prawnej.6
Powo-duje to również utożsamianie sankcji nieważności bezwzględnej z następstwem jej zastosowania i obowiązywania.
Zważywszy na ten dwoisty charakter nieważności, można również przyjąć m.in. podział na nieważność sensu largo i sensu stricte. Jednocześnie należy zauwa-żyć, że takie rozróżnienie nie jest niczym nowym w nauce. W ramach przykładu można tutaj przywołać podział na nieważność dokonaną i niedokonaną, jaki
3
T. Zieliński, Znaczenie terminu nieważność w języku prawniczym, Krakowskie Studia Prawnicze, 1970, t. III, s. 60–61. Autor także trafnie wskazuje, że głównym założeniem tej odmiany fikcji prawnej jest fakt, że stwierdzenie „czynność prawna nieważna wyznacza regułę postępowania”, wedle której należy czynność traktować jako niebyłą.
4
Por. także T. Pietrzykowski, Negotium…, s. 118–119. Autor, wyjaśniając znaczenie naruszenia danych reguł dokonywania czynności prawnej (czyli faktu instytucjonalnego), trafnie stwierdza, że ich niedochowanie powoduje, że nie doszło w ogóle do dokonania czyn-ności prawnej.
5
M. Grochowski, Wadliwość umów konsumenckich (w świetle przepisów o nieuczciwych praktykach rynkowych), Państwo i Prawo 2009, nr 7, s. 62, 64. Autor ten trafnie ujmuje – choć wynika to jedynie pośrednio z treści całego omawianego zagadnienia – nieważność w jednolitej konwencji skutku zastosowania (obowiązywania normy prawnej) sankcji nie-ważności względnej lub bezwzględnej.
6
Por. także J. Preussner-Zamorska, Nieważność czynności prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983, s. 11.
zastosował F. C. von Savigny.7 Na gruncie wadliwości aktów prawnych H. Kelsen podobnie przyjmował, że nieważność względna, inaczej tzw. wzruszalność, to tylko
warunkowa nieważność.8
W związku z tym ostatnim zagadnieniem, należy wyjaśnić relację zakre-sów znaczeniowych takich pojęć jak:
• sankcja nieważności bezwzględnej,
• nieważność – efekt zastosowania ww. sankcji.
W celu uniknięcia niejasności można nieważność w tym ostatnim znaczeniu określać np. jako stan nieważności.
Nieważność bezwzględna oraz inne odmiany sankcji (typów, postaci) wadli-wych czynności prawnych (oświadczenia woli) jest jednym z mechanizmów wyklu-czających lub osłabiających skuteczność czynności prawnej. Dla uproszczenia, po-mijając tryb stosowania sankcji nieważności bezwzględnej w prawie polskim, można przyjąć spojrzenie unifikujące wszystkie przyczyny wadliwości oraz ich następstwo, którym jest brak zamierzonych skutków prawnych czynności prawnej – czyli ich tzw. nieważność. Tak rozumiana nieważność jest synonimem bezskuteczności,
nie-istnienia, innymi słowy: fikcji prawnej braku zamierzonych skutków prawnych.9
Patrząc na moment wystąpienia stanu nieważności jako fundamentalną cechę sankcji nieważności bezwzględnej, która polega na wystąpieniu – co do zasady – stanu nieważności ex lege i ab initio, można dojść do wniosku, że rozróż-nienie takie jest nazbyt sztuczne. Z perspektywy normatywnej można przyjąć, że istnieje jednak mocne oparcie dla takiego podejścia, np. ograniczenie terminem prawa do zastosowania sankcji nieważności absolutnej (tzw. dochodzenia nie-ważności) w niektórych systemach prawnych, np. prawie francuskim. W prawie pol-skim taki przypadek przewidziano np. w odniesieniu do testamentu – art. 945 k.c. oraz sprzecznych z ustawą uchwał spółek kapitałowych (art. 252 i 425 k.s.h.). Możliwe jest więc takie skonstruowanie modelu nieważności, że dopiero w dro-dze wytoczenia powództwa doprowadzić można do eliminacji zamierzonych skutków prawnych (tzw. nieważności czynności prawnej).
W tym miejscu można przywołać postulat nauki, gdzie zwraca się uwagę, że mówienie o nieważności ab initio czy też powstałej po unieważnieniu ma sens,
7
Był to tylko jeden podziałów stosowanych przez tego Autora – por. szerzej R. M. Beckmann, Nichtigkeit und Personenschutz. Parteibezogene Einschränkung der Nichtigkeit von Rechtsgeschäften, Tübingen – Mohr Siebeck 1998, s. 57–58.
8
M. Kamiński, Nieważność decyzji administracyjnej. Studium teoretyczne, Wolters Klu-wer/Zakamycze 2006, s. 90.
9
W przypadku terminu bezskuteczność należy zastrzec, że nie można stosować tych pojęć zamiennie, ponieważ słowo „bezskuteczność” ma poszerzony – można rzecz, norma-tywnie zagwarantowany – zakres znaczeniowy, obejmujący przypadki niezwiązane z wadami.
gdy taka dystynkcja dotyczyć ma ratio legis normy sankcjonowanej, a dokładniej
tam, gdzie mowa jest o kategorii podmiotów chronionych nieważnością.10
Wsparciem dla przyjęcia odrębności sankcji nieważności bezwzględnej od stanu nieważności jest również wzgląd na dorobek ogólnej teorii prawa (w szczegól-ności związany z teorią faktów instytucjonalnych – czynszczegól-ności konwencjonalnych).
W nauce prawa cywilnego sformułowany został trafny pogląd odrzucający
możliwość klasyfikacji czynności prawnej nieważnej jako czynności prawnej11.
Należy równolegle uwzględnić fakt, że przedmiotem normy sankcjonującej tzw. nieważnością bezwzględną są skutki prawne, jakie podmiot zamierza wywołać. Za wyłącznie pewien skrót terminologiczny należy zatem uznać mówienie o nie-ważnych czynnościach prawnych. Nieważność dotyka bowiem zamierzone skut-ki prawne. Czynność prawna w stanie nieważności nie umożliwia realizacji
da-nych zamierzeń w obrocie prawnym.12
Wydaje się, że z powyższych przyczyn widzenia należy mówić o czynności prawnej podlegającej danej normie sankcjonującej, na mocy której następuje eli-minacja częściowa lub całkowita skutków prawnych. Jednak już po zastosowaniu sankcji, można jedynie mówić o stanie nieważności czynności prawnej. Sytuacja prawna uczestników czynności prawnej jest w takim przypadku regulowana przede wszystkim zasadami przywrócenia stanu poprzedniego. Nie wynika ona z czynności prawnej, a ze stanu jej nieważności (rozumianego jako brak
zamierzo-nych skutków prawzamierzo-nych).13 Nieważność czynności prawnej jest w takim ujęciu
10
M. E. Storme, Harmonization of the law on (substantive) validity of contracts (illegality and immorality), [w:] Festschrift für Ulrich Drobnig zum siebzigsten Geburtstag: Zum Siebzig-sten Geburtstag, J. Basedow, U. Drobnig, K. J. Hopt, H. Kötz (red.), Mohr Siebeck 1998, s. 202.
11
Nieważności nie rozpatruje w kategoriach sankcji wadliwej czynności prawnej Z. Ra-dwański. Autor wyjaśnia, że tzw. bezwzględnie nieważne czynności prawne nie należą do klasy czynności prawnych prawa cywilnego i nie powinno się ich rozpatrywać jako odmiany wadliwych czynności prawnych. Autor przyjmuje, że o wadliwych czynnościach prawnych można mówić tylko wtedy, gdy wywołują przynajmniej niepełne skutki prawne – por. sze-rzej Z. Radwański [w:] System prawa prywatnego, Prawo cywilne – część ogólna, t. 2, wyd. 2, red. Z. Radwański, Warszawa 2008, s. 448. Z. Radwański stwierdza, że takie podejście do terminu nieważności jest sprzeczne z jednorodnym pojęciem nieważności, które przyjmuje ogólna teoria czynność konwencjonalnych – Z. Radwański, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 9, C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 338.
12
Należy zasygnalizować ponadto, że samo pojęcie czynności prawnej jest jedynie pew-nym abstrakcyjpew-nym uogólnieniem, które pojawiło się znacznie później niż zagadnienie tzw. nieważności aktów prawnych, tj. różnych ograniczeń ich skutków prawnych.
13
Por. szerzej Z. Radwański, Jeszcze w sprawie bezwzględnie nieważnych czynności praw-nych, Państwo i Prawo 1986, nr 6, s. 95; tenże [w:] System prawa prywatnego..., t. 2, wyd. 2, s. 448. Autor przypomina, że ogólna teoria czynności konwencjonalnych, wypracowana na modelach gier, gdzie zachowania graczy mogą być jedynie uwzględniane, jeżeli odpowiadają
synonimem stanu nieważności, braku lub nieistnienia oraz nie byłaby rozumiana jako sankcja wadliwości, a wynik jej zastosowania (obowiązywania normy sank-cjonującej brakiem zamierzonych skutków prawnych).
Takie rozróżnienie tylko pozornie jest mniej istotne w przypadku, gdy za-stosowanie sankcji nieważności bezwzględnej i jej fundamentalne następstwo – całkowity brak zamierzonych skutków prawnych – wynika ex lege. Nie jest często możliwe uchwycenie widocznej i praktycznej różnicy pomiędzy sankcją nieważ-ności bezwzględnej a jej następstwem – stanem nieważnieważ-ności, choć zależy to od
np. innych cech tego modelu sankcji – np. wspomniane ograniczenia terminem14.
W przypadku pozostałych odmian wadliwości możliwe jest, że oświadczenie woli (czynność prawna) zachowa swą ważność w następstwie wystąpienia określonych okoliczności, np. upływ czasu przewidzianego do unieważnienia danej czynności
prawnej, wyrażenie zgody (potwierdzenie) dokonane przez osobę trzecią.15 Sens
praktyczny odróżnienia typów wadliwych czynności prawnych – od skutków prawnych zastosowania sankcji wadliwości – można zilustrować również tym, że często jeżeli w przepisie prawnym pojawia się termin nieważność, dopiero w wyniku wykładni rozstrzyga się, czy mamy do czynienia z sankcją nieważności bezwzględnej
czy też z innym przypadkiem wadliwej czynności prawnej.16
regułom gry, posługuje się jednorodnym pojęciem nieważności w przypadku działań nieefek-tywnych i sprzecznych z ustalonymi regułami. Autor przypomina równocześnie, że prawo cywilne posługuje się różnymi pojęciami nieważności, które służą dla określenia różnych ograniczeń efektywności czynności prawnej.
14
Zagadnienie to ma ponadto znaczenie w przypadku, gdy takie instytucje, jak: nie-ważność częściowa, konwersja i konwalidacja uznamy za sposób na wykluczenie zastoso-wania sankcji nieważności bezwzględnej, nie zaś za wyłom od tzw. definitywnego skutku nieważności.
15
Należy doprecyzować, że w pewnych przypadkach skutek nieważności – w znacze-niu brak zamierzonych skutków prawnych – dotyczyć może jedynie określonej grupy pod-miotów, np. bezskuteczność względna.
16
Np. spór dotyczący wykładni normy sankcjonującej ex art. 17 Kodeksu spółek handlo-wych, jako sankcji nieważności bezwzględnej albo bezskuteczności zawieszonej. Sankcję bezskuteczności zawieszonej przyjęto m.in. w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 14 wrze-śnia 2007 r. (III CZP 31/07, publ. OSNC 2008/2/14, Biul. SN 2007/9, Lex 298667) lub w wyroku z dnia 19 stycznia 2007 r., III CSK 360/06, publ. LEX nr 270867, Biuletyn SN 2007, nr 6, s. 13. Unormowanie art. 17 § 1 Kodeksu spółek handlowych uznano za przypa-dek nieważności bezwzględnej w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2005 r., V CK 859/2004, publ. LexPolonica nr 412022. Literatura na tle rozumienia art. 17 Kodeksu spółek handlowych jest dość bogata. Za bezskutecznością zawieszoną opowiada się np. Z. Radwański [w:] System prawa prywatnego..., t. 2, wyd. 2, s. 441–442, R. Pabis, Skutki wadliwości czynno-ści prawnych w świetle art. 17 § 1 i 2 k.s.h., Przegląd Prawa Handlowego 2001/6, s. 20–22. Por. także np. P. Antoszek, Charakter prawny aktu głosowania wspólnika spółki kapitałowej, Prawo Spółek 2005, nr 9, s. 2 i nast. Bliższe przedstawienie poglądów nie jest możliwe. Generalnie
Doniosłość wyróżniania różnych odmian sankcji nieważności można zilu-strować argumentem odwołującym się do art. 2033 Louisiana Civil Code, w którym wyraźnie podkreśla się, że ostatecznym skutkiem zastosowania (obowiązywania) obu sankcji wadliwości (nieważności absolutnej lub relatywnej), jest przede wszystkim przyjęcie fikcji prawnej, że umowa nigdy nie istniała. Sformułowanie tego przepisu pokazuje również, że istota sankcji nieważności bezwzględnej, jako dolegliwości dla podmiotu zamierzającego wywołać skutki prawne, polega przede wszystkim na eliminacji możliwości powstania zamierzonych skutków prawnych.