The most basic universal form of narrative may be the product not of the poetic muse, but of ordinary conversation.
Ochs, 1997: 185
Rozmowa, której naturalnym składnikiem są opowiadania, jest efektem współprodukowania. Podstawowym przejawem owego współprodukowania jest czynna postawa obu stron dialogu w każ‑
dym momencie jego trwania (Topolińska, 1978: 51–56; Warchala, 1991: 38). Jako składniki i efekty rozmów potoczne opowiadania niejako dziedziczą pewne cechy dialogu, będącego wszak główną formą ukształtowania tekstów mówionych. Potoczne narracje są zatem zwykle tekstami dynamicznie tworzonymi, naznaczonymi piętnem charakterystycznej wymiany ról nadawczo ‑odbiorczych pomiędzy uczestnikami rozmów.
Fundamentalnym czynnikiem kształtowania wszelkich wypo‑
wiedzi dialogowych jest asymetria wiedzy między nadawcą a od‑
biorcą. Lingwistyka posługuje się abstrakcyjnym pojęciem wiedza o świecie jako jednym z warunków porozumiewania się. William Labov wyodrębnił zdarzenia A, czyli zdarzenia, o których wie A, lecz nie wie B, zdarzenia B, czyli zdarzenia znane B, a nie znane A, oraz zdarzenia AB, które stanowią wspólną wiedzę uczestników aktu komunikacji. Nadawca uzupełnia wypowiedzi o te elementy, które należą do jego wiedzy i w ten sposób likwiduje asymetrię wiedzy między sobą a odbiorcą (Labov, 1983: 283–307). Wypo‑
wiedź inicjalna w wymianie wprowadza stan asymetrii wiedzy
1. Opowiadanie jako składnik rozmowy 38
przez otwarcie tematu, a reakcja interlokutora ma niwelować ową asymetrię przez wypełnienie ramy tematycznej (Warchala, 1991:
19–22). Ze względu na sposób powiązania inicjacji z reakcją w ob‑
rębie wymiany wyróżnia się cztery rodzaje reakcji:
a) reakcje uzupełnienia, które występują w rozmowie najczę‑
ściej po pytaniach o dopełnienie,
b) reakcje rozstrzygnięcia, funkcjonujące jako potwierdzenie lub zaprzeczenie treści informacji zawartej w inicjacji,
c) reakcje zestawienia, w których interlokutor zestawia wcześ‑
niejszą wypowiedź partnera rozmowy z sądami o przedmiotach i stanach rzeczy należącymi do jego świata,
d) reakcje rozwinięcia, które przyjmują kształt dłuższych wy‑
powiedzi narracyjnych lub opisowych (Warchala, 1991: 86–95).
W odpowiedzi na pytanie lub prośbę interlokutora lub nawet bez takiego wprowadzenia jeden z uczestników rozmowy przej‑
muje rolę dominującą nad pozostałymi jej uczestnikami (Głowiń‑
ski, Kostkiewiczowa, Okopień ‑Sławińska, Sławiński, 1998: 98–99).
Gdy obejmuje rolę narratora, typowa dla rozmowy wymienność ról nadawczo ‑odbiorczych zostaje czasowo zawieszona, a w tym czasie pozostali partnerzy komunikacji rezygnują z własnych aktów językowych (Labocha, 1990: 61). Nie zawsze jednak tak się dzieje. Dominująca rola narratora w tworzeniu tekstu opowiada‑
nia potocznego nie wyklucza tego, że słuchacz może je również współtworzyć. Narracja potoczna rzadko bywa monologiem wy‑
głaszanym dla biernego słuchacza, a w opowiadaniu stanowią‑
cym część rozmowy może nastąpić i często następuje wymiana ról (Głowiński, 1973: 107). Słuchacz reaguje na wypowiedź narratora za pośrednictwem mimiki lub wtrąceń o charakterze werbalnym, będących sygnałami fatycznymi lub akceptującymi (Pisarkowa, 1975: 29–30). Prawdziwe opowiadania w rozmowie mają zawsze charakter interakcyjny, nie stanowią wypowiedzi nadawcy do milczącego lub niereagującego odbiorcy, co podkreślają badacze tych form w kręgu anglosaskim i niemieckim (Norrick, 2007:
127, 136–137; Quasthoff, 1980). Opowiadanie w rozmowie zwykle powstaje jako tekst współtworzony przez rozmówców, lecz przy dominującej roli narratora, a aktywność słuchacza zależy zarów‑
1. Opowiadanie jako składnik rozmowy 39 no od symetrii, jak i od asymetrii wiedzy między rozmówcami, choć wpływ na współtworzenie opowiadania mają również czyn‑
niki kulturowe. W tzw. zachodnim kręgu kulturowym zarówno w rozmowie, jak i podczas słuchania opowiadań oczekiwane są potwierdzenia odbioru, pytania do narratora, narrator dopuszcza możliwość przerywania, pytania, dopowiadania, mile widziane bywa także wspólne opowiadanie przez dwu lub więcej narra‑
torów, w niektórych społeczeństwach natomiast (jak np. wśród mieszkańców Alaski czy w społecznościach Nowej Gwinei) jakie‑
kolwiek przerywanie opowiadającemu nie jest przyjęte, a bywa nawet uznawane za zachowanie niedopuszczalne (Blum ‑Kulka, 1993: 365–368).
Jeśli nadawca i odbiorca nie są jednakowo poinformowani, opo‑
wiadanie ma wyrównać tę różnicę (Gülich, 1984: 253). Wtrące‑
nia słuchacza w tok wypowiedzi narratora mogą mieć charakter pytań, dopowiedzeń, sprecyzowań oraz potwierdzeń. W anali‑
zowanym materiale zaobserwować możemy kilka typów pytań, które przerywają tok opowiadania. Pytania o szczegóły zdarze‑
nia słuchacz zadaje, gdy pragnie poznać cechy osób, miejsce, tło wydarzeń, sens i cel działań bohaterów itd. Widać tu zwykły me‑
chanizm dialogu: pytanie ma inicjować wyjaśnienie lub sprowo‑
kować nadawcę do bardziej szczegółowego opisu zdarzenia i osób biorących w nim udział, np.:
K: i fszeet / ii / ym / chyba to samoobsługa była wzioł kilka tych buteleczek i idzie do kasy / ni ji chce za to y jusz chce za to ‘płacić / a tu podchodzi / do niego / osoba ktura ‘opserwowała
W: pszepraszam to w bułgarii było czy gdzie? […]
TMK 1980/2, s. 132
Tego typu pytania pojawiają się zwykle na początku opowiada‑
nia, w części zwanej orientacją. Często narrator, który chce przeka‑
zać jak najwięcej szczegółów, mówi zbyt długo i zbacza z tematu, zapominając o kontynuowaniu właściwego wątku opowiadania.
Pytania słuchacza o ciąg dalszy mają za zadanie przypomnieć narratorowi o konieczności kontynuowania narracji:
1. Opowiadanie jako składnik rozmowy 40
J: […] jak się zdenerwowałam normalnie / okazało się że Olka też nie ma biletu bo ona / bo ona była na tych feriach i jej mama nie kupiła tego miesięcznego / i / a później już nie było / i my takie wiesz siedzimy / ja byłam taka roztrzęsiona że Jezu
B: no i co (?)
J: mówię że legitymacji zapomniałam i wszystkiego
KW 1996/XII P: a jak Władek z Milejskim poszli na dansing (?)
J: a (!) / e to nie na dansing / to poszli do tego / do tego Klubu P: Samotnych Serc
J: Serc / no / co na Kabatach / Klub Samotnych Serc / tak / to tam jest / Krysia / to są
K: do burdelu znaczy się (?)
J: nie nie nie / o nie / to nie jest burdel K: to co (?)
J: to jest taka instytucja że tam jest / tam chodzą mężczyźni / nie mają żon /
K: i co (?) dowiem się jak poszli do klubu (?)
P: i poszli do tego klubu / tam jakiś wieczorek był taneczny czy coś tam
J: jest jest
K: i tam zarwali jakieś laski tak (?)
P: nie / i tam był wieczorek taneczny i ktoś ich tam film / jakaś kamera była i ktoś ich tam filmował […]
KW 25 ‑08 ‑2001/VII
Jeśli narrator nie poda szczegółów rozwiązania akcji, słuchacz często pyta, jak zakończyła się historia:
P: […] w zasadzie skończyła tego faceta obcinać nie // no i pyta się go no i mówi już / może tak być a on mówi nie to mówi to te boczki to trochę za długie to by trzeba je skrócić // […] i w tym momencie przyjechał jakiś taki klient / […] ten gość wszedł […] // a ona do tego gościa mówi mówi tak / […] to co / strzyżemy te boczki nie / a on mówi nie nie / dobrze jest / dup i poszedł nie […]