Przez produkt, w nauce o zarządzaniu, rozumie się najczęściej dobro lub usługę, które zaspokajają potrzeby człowieka (konsumenta). Jest to podejście społeczne czy też ekonomiczne do produktu. W aspekcie marketingowym przez produkt określa się: „wszystko to, co firma może zaoferować rynkowi” [20].
W chwili, gdy produkt przestaje w sposób zadawalający zaspokajać potrzeby dla których został wprowadzony na rynek, a równocześnie dana potrzeba może przez konsumenta być zaspokojona w inny sposób za zbliżoną cenę, rozpoczyna się proces ograniczenia jego sprzedaży i stosowania. Przedział czasu, w którym dobro znajduje na rynku nabywców można określić jako „czas życia produktu”. Natomiast przedział czasu zawarty od chwili podjęcia decyzji o zaspokojeniu danej potrzeby konsumenta poprzez określony produkt do chwili jego likwidacji i utylizacji (produkty materialne) lub wycofania produktu i zakończenia procesów związanych z tym produktem (produkty niematerialne) to w ogólnym ujęciu cykl życia produktu. Jednym z czynników decydujących o długości przedziału czasu obecności produktu na rynku jest stopień satysfakcji konsumenta z danego produktu.
Zarządzanie cyklem życia produktu - założenia metody PLC (ang. Product Life Cykle) Każda faza cyklu życia produktu wymaga prowadzenia różnej strategii marketingowej.
Również metody i narzędzia, w tym narzędzie informatyczne wspomagające pracowników i kadrę zarządzająca przedsiębiorstwa są często dedykowane dla poszczególnych etapów istnienia na rynku produktu. Stosowane są także programy komputerowe, w postaci zbioru powiązanych i zintegrowanych pakietów informatycznych, dedykowanych metodzie cyklu życia produktu i wspomagające działania podejmowane w każdym z wyróżnionych etapów życia produktu.
Najczęściej wyróżnia się cztery podstawowe fazy cyklu życia produktu:
I faza -wprowadzenie - powolny wzrost sprzedaży,
II faza - wzrost - okres szybkiej akceptacji produktu przez rynek,
III faza - dojrzałość - spowolnienie wzrostu sprzedaży i względna stabilizacja poziomu sprzedaży produktu,
IV faza - spadek (schyłek, wycofanie) - znaczny spadek sprzedaży (a także zysków).
Oczywistym jest, że przedsiębiorcy dbają za pomocą różnych środków działania o to, aby obecność na rynku produktu przynoszącego zysk trwała jak najdłużej. Zależy to od wielu czynników. W związku z powyższym cykl życia produktu powinien być poddany analizie, a jej wyniki stanowią podstawę i umożliwiają efektywne zarządzanie produktem oraz marką.
Analiza cyklu życia, między innymi, wspomaga proces uzyskania odpowiedzi na podstawowe dla przedsiębiorstwa pytanie, kiedy zmodyfikować albo wprowadzić na rynek nowy produkt. Ciągłe dążenie do wzrostu konkurencyjności oraz coraz szybsze wprowadzanie nowych produktów na rynek w celu zwiększenia przewagi konkurencyjnej i osiąganych przez przedsiębiorstwo zysków sprawia, że niekiedy (w niektórych kategoriach
produktów coraz częściej) jakaś faza cyklu zostaje pominięta. Producenci obserwują i analizują działalność konkurencji, dążąc przy tym do osiągnięcia sukcesu co związane jest z wprowadzaniem nowych produktów, a także doskonaleniem już istniejących.
Nieustannie wprowadzane innowacje powodują, że skraca się cykl życia produktu, a co za tym idzie jego poszczególne fazy. Dla niektórych kategorii produktów cykl ich życia jest coraz krótszy, szczególnie w branży elektronicznej i przetwarzania informacji. Długość życia produktu zależy od wielu czynników. Uważa się, że obecnie najważniejszymi są moda i stan zaawansowania technologicznego. Najkrócej żyją produkty, na które celowo wykreowano krótkotrwałą modę lub moda taka wytworzyła się samoistnie. Są to tzw. produkty jednosezonowe. Takie produkty cieszą się bardzo dużą popularnością w momencie pojawienia się na rynku. Przy takich produktach ważne jest, aby bardzo dobrze oszacować zapotrzebowanie rynku [20]. Następuje bardzo szybki wzrost wolumenu i wartości sprzedaży, ale po osiągnieciu przez nie we względnie krótkim okresie czasu maksymalnych wartości następuje ich bardzo szybki spadek.
Metoda PLC (ang. Product Life Cykle) czyli cykl życia produktu jest szeroko stosowaną techniką analizy kolejnych stadiów rynkowego rozwoju konkretnego wyrobu [19].
Podstawowe założenia [19, 27, 59]:
każdy produkt ma ograniczoną żywotność,
poziom sprzedaży danego produktu przechodzi przez różne fazy,
w różny sposób kształtuje się zysk z danego produktu,
przedsiębiorstwo powinno wybierać różne strategie w poszczególnych etapach cyklu życia produktu.
Istnieje więc konieczność monitorowania przez przedsiębiorstwa nowych rozwiązań technicznych i technologicznych w obszarze swojego działania, prowadzenia prac nad nowymi produktami, inwestowania w nowe technologie oraz wprowadzania nowych produktów na rynek. Oczywiście zakres tego typu działań zależy od specyfiki przedsiębiorstwa, charakteru jego działalności, wielkości, złożoności struktury organizacyjnej, itp. Stąd nakłady środków kierowanych w organizacjach na różne fazy cyklu życia produktu zależy także od ich specyfiki, fazy rozwoju, pozycji rynkowej, itd.
Metody i techniki stosowane w zarządzaniu wykorzystujące teorię cyklu życia produktu oparte są między innymi na następujących przesłankach:
produkt podlega procesom starzenia się, które następuje w wyniku naturalnych procesów rynkowych, postępu technologicznego lub działań konkurencji,
wzrost efektowności ekonomicznej przedsiębiorstwa (zwiększanie zysku) związane jest z całkowitym wykorzystaniem zasobów,
utrzymanie się na rynku przedsiębiorstwa oraz jego rozwój możliwy jest dzięki ciągłej modernizacji produktu oraz wprowadzania na rynek nowych rozwiązań i innowacyjnych produktów.
Jednym z wyróżników faz cyklu życia produktu są istotne zmiany wartości i (lub) wolumenu sprzedaży. Dla każdego produktu można wyznaczyć krzywą, która przedstawia zależność przychodów i zysku ze sprzedaży analizowanego produktu od czasu. Analiza przebiegu tak wyznaczonej krzywej pozwala zidentyfikować poszczególne fazy i oszacować długość przedziałów czasu przypisanych do poszczególnych faz. Należy zwrócić uwagę na najczęściej nieostre granice pomiędzy poszczególnymi fazami i trudności w ustalaniu jednoznacznych kryteriów wyznaczających początki i końce analizowanych przedziałów czasu. Istnieją produkty dla których, niektóre z wyróżnionych faz nie występują.
Odnosząc się do długości trwania cyklu życia produktu należy odnieść się do podmiotu, którego ten cykl dotyczy. Można zauważyć, iż wraz z rozwojem cywilizacyjnym, społecznym, ekonomiczny, technicznym i technologicznym długość cyklu życia produktu skraca się. W różny sposób odnosi się to do kolejnych faz cyklu. Obecnie konsumenci są
coraz bardziej nastawieni na innowacje, łatwiej i szybciej uczą się korzystać i obsługiwać zaawansowane technicznie produkty oraz łatwiej akceptują wdrażane nowe technologie.
Często też zastosowane w produktach rozwiązania zwalniają konsumenta z konieczności uczenia się obsługiwania urządzeń tzw. powszechnego użytku. Stosowane rozwiązania są
„przyjazne” dla użytkownika. Czas trwania poszczególnych faz życia produktu jest różny.
Czasami, dla pewnych rodzajów produktów, wydłużone są fazy dojrzałości i spadku, dla innych można zaobserwować wydłużoną fazę wzrostu, a przy tym znacznie skróconą fazę spadku (np. urządzenia elektroniczne). Czynnikami wpływającymi na długość kolejnych faz, a co za tym idzie całego cyklu życia oraz kształt krzywej wolumenu sprzedaży i uzyskiwanych zysków są m.in. [12, 57]:
► rodzaj i możliwość zróżnicowania produktu,
► zmiany wiążące się z modą, gustem i wyborem nabywców,
► postęp technologiczny,
► rodzaje rynków i segmentów (pojawianie się nowych, znikanie starych),
► relacja kosztów produkcji i sprzedaży.
Pojęcie cyklu życia produktu i związane z nim techniki i metodologia są wykorzystywane w działach marketingu, między innymi do wyjaśnienia dynamiki sprzedaży produktu i zachowania rynku. Stanowi ono narzędzie planowania, kontroli i prognozowania.
Jako narzędzie planowania pozwala określić wyzwania marketingowe oraz sformułować zasadnicze strategie marketingowe. Kontrola umożliwia zmierzenie efektów rozwoju produktu na podstawie porównania z podobnymi w przeszłości. Prognozowanie jest możliwe pomimo zmiennych kształtów krzywych na podstawie tendencji krzywych na poszczególnych etapach [12, 57, 59].
Metoda PLC ma wielu krytyków. Zastrzeżenia i krytyczna ocena tej metody najczęściej dotyczą następujących obszarów [10, 12, 57, 59]:
Nie można jednoznacznie wyznaczyć, w którym miejscu na krzywej znajduje się obecnie dany produkt. Nie wiadomo kiedy pojawi się następna faza oraz jak długo będzie trwała. Nieznany jest maksymalny poziom sprzedaży. Długość trwania kolejnych faz nie jest jednakowa dla różnych produktów, co znacznie utrudnia prognozowanie z wykorzystaniem cyklu życia.
Rozwój produktu nie zawsze przebiega zgodnie z czteroetapowym cyklem. W niektórych sektorach rynku produkt z wprowadzenia przechodzi od razu do schyłku, albo powraca po okresie spadku do wcześniejszej z faz cyklu.
Wytwórcy mają wpływ na kształt krzywej cyklu życia produktu.
Istota konkurencji rynkowej i podejmowane działania zmierzające do uzyskania przewagi konkurencyjnej na każdym etapie fazy PLC jest inna w zależności od rodzaju produktu i sektorów rynku.
Koncepcja cyklu życia produktu nie bierze pod uwagę wpływu czynników otoczenia (takich jak np.: poziom inflacji, uzyskiwane dochody przez konsumentów, stopa bezrobocia, migrację pracowników i konsumentów) na ewolucję rynków czy produktów. Niektórzy autorzy twierdzą, że przebieg cyklu życia jest raczej konsekwencją, a nie przyczyną decyzji strategicznych podejmowanych przez decydentów organizacji, a tym samym rezultatem przyjętych strategii marketingowych, a nie nieuniknioną tendencją rozwoju poziomu sprzedaży [57].
Komputerowe wspomaganie procesów życia produktu
Stosowanie komputerowego wspomagania realizowanych procesów w przedsiębiorstwach przy istniejącej konkurencji rynkowej i ciągłym dążeniu do zwiększania efektywność działań podejmowanych w poszczególnych fazach cyklu istnienia produktu staje się nieodzowne. Wykorzystanie narzędzi wspomagania komputerowego ułatwia zarówno bieżącą działalność przedsiębiorstwa jak procesy zarządzania produktem w poszczególnych
fazach jego istnienia. Zakres zastosowania narzędzi programistycznych i systemów informatycznych ciągle się zwiększa i dotyczy nie tylko złożonych organizacji ale także średnich, małych i mikro przedsiębiorstw. Oczywistym staje się konieczność dostosowania stosowanych narzędzi do charakteru realizowanej działalności, specyfiki produktu i wytwórcy oraz skali jego działalności i stopnia złożoności struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa.
Jednym z istotnych zagadnień, szczególnie dla firm produkcyjnych, jest możliwość szybkiego dostępu do informacji powstających w poszczególnych jednostkach organizacyjnych oraz o dotyczących realizowanego aktualnie procesu produkcyjnego. Dostęp i analiza informacji o wydarzeniach zachodzących w poszczególnych fazach PLC (np. w fazie wprowadzania produktu na rynek wspomaga procesy ulepszenia i modyfikacji wprowadzanego produktu) jak i dotyczące ogólnego przebiegu cyklu życia danego produktu umożliwia podejmowanie racjonalnych decyzji i działań zmierzających do minimalizacji kosztów, czy poprawy wydajności procesów produkcyjnych.
Ze względu na różnorodność i zakres działań podejmowanych w kolejnych stadiach istnienia produktu narzędzia stosowane do wspomagania analizy i zarządzania cyklem życia mogą obejmować tylko wybrane (przez podmiot stosujący metodę) fazy funkcjonowania produktu.
Programy wykorzystywane do wspomagania działań w kolejnych fazach cyklu życia produktu można podzielić na dwie zasadnicze grupy, tj. programy stosowane w poszczególnych, konkretnych fazach cyklu oraz wspomagające cały cykl.
W celu ilustracji rozważań poniżej przedstawiono główne cechy i funkcje oraz zakres zastosowania wybranych, dwóch (ze względu na charakter opracowania) pakietów programów do wspomagania procesów dotyczących całego cyklu życia produktu.
Programy firm SAP
Pakiety oprogramowania SAP mogą być wykorzystywane zarówno w zarządzaniu finansami, zasobami ludzkimi (ang. human resources HR) jak i w zarządzaniu produkcją, procesami magazynowania i magazynami oraz procesami transportowymi. SAP w zarządzaniu cyklem produktu, inaczej SAP PLM składa się z następujących obszarów funkcjonalnych [46]:
zarządzanie cyklem życia składników,
zarządzanie danymi cyklu życia,
zarządzanie programem i projektem,
współpraca w ramach cyklu życia,
zarządzanie jakością,
ochrona środowiska i przepisy BHP.
System SAP ma rożne możliwości ułatwiające kontrolę nad całym cyklem życia produktu. Dodatkowe funkcje pakietów SAP są zależne od potrzeb, specyfiki, wielkości, profilu działalności oraz stopnia złożoności struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa (organizacji). Programem wspomagającym procesem produkcji dla małych i średnich firm jest SAP Produkcja PPS One. PPS One przedstawiany jest jako elastyczne rozwiązania zwiększające przejrzystość i wydajność. Dzięki oszacowanym kosztom zleceń produkcyjnych i projektów, PPS One umożliwia dostęp do kluczowych danych wspomagających podejmowanie taktycznych i strategicznych decyzji.
Teamcenter firmy Siemens PLM Software [41]
Jednym z narzędzi programistycznych wykorzystywanych w całym cyklu życia produktu jest rozwiązanie Teamcenter. Pakiet zawiera cyfrowe rozwiązania zarządzania zarówno poszczególnymi fazami jak i całym cyklem życia produktu.
Oprogramowanie Teamcenter jest rozbudowanym pakietem zawierającym szereg wzajemnie powiązanych modułów. W modułach zaimplementowano szereg rozbudowanych narzędzi i metod wspomagających zarzadzanie zarówno cyklem życia produktu jak i praktycznie każdą formą działalności przedsiębiorstwa w odniesieniu do produktu.
Oprogramowanie Teamcenter charakteryzuje się możliwością dostosowania poszczególnych pakietów do potrzeb, specyfiki, wielkości, profilu działalności oraz stopnia złożoności struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa (organizacji).
Wg producenta zastosowane w pakiecie rozwiązania wspomagają innowację i poprawiają wydajność, łącząc pracowników z produktem i wiedzą o procesach, której potrzebują, aby skutecznie funkcjonować w zorientowanym globalnie cyklem życia produktu [G48]. Rozwiązania Teamcenter obejmują działania i procesy wykorzystujące standardy, które umożliwiają przedsiębiorstwu [41]:
szybkie wdrożenie rozwiązań związanych z zarządzaniem cyklem życia produktu (ang. Product Lifecycle Management – PLM),
uzyskanie szybkiego zwrotu z inwestycji w PLM,
minimalizację kosztów.
Oprogramowanie Teamcenter obejmuje takie obszary działania przedsiębiorstwa i zagadnienia jak [41]:
► opracowanie i wprowadzenie nowych produktów,
► synchronizacja łańcucha wartości,
► zarządzanie danymi przedsiębiorstwa,
► standaryzacja i ponowne wykorzystanie,
► zarządzanie wiedzą/własnością intelektualną,
► zgodność z przepisami i normami,
► wydajność produkcyjna,
► inżynieria systemowa oraz mechatronika.
Wg producenta obecnie oprogramowanie Teamcenter jest jedynym rozwiązaniem PLM na rynku, które zajmuje się cyklem życia produktu od etapu planowania portfela, poprzez rozwój produktu, produkcję, serwis i konserwację aż do fazy rezygnacji z produktu.
Po wdrożeniu pełnych rozwiązań możliwe jest [41]:
stymulowanie wzrostu dochodów,
skrócenie czasu i ograniczenie kosztów cyklu życia produktu,
udoskonalenie zmian poprzez zrozumienie wpływu, jakie mają na pozostałe elementy cyklu życia produktu,
szybsze wprowadzenie oferty na rynek poprzez zautomatyzowanie wspólnych procesów, które obejmują wiele etapów cyklu życia.
Korzyści z wdrożenia oprogramowania [41]:
zarządzanie cyklem życia produktu od wstępnego planowania do likwidacji produktu,
koordynacja procesów w wielu dziedzinach podczas całego cyklu życia produktu,
dostęp pracowników do prawidłowych informacje w każdym etapie cyklu życia,
zapewnienie bezpiecznego globalnego dostępu do wiedzy o produktach i procesach w dowolnym miejscu i w dowolnym czasie,
integracja wybranych systemów oraz powiązanych danych w systemie PLM, umożliwiająca udział najlepszych dostawców w łańcuchu wartości firmy.
…co mówi, tego nie myśli, a co myśli, tego nie mówi…
LITERATURA
1. Adamkiewicz W., 1983, Badania i ocena niezawodności maszyny w systemie transportowym, WKiŁ, Warszawa.
2. Barringer H.P., 2003, A Life Cycle Cost Summary. International Conference of Maintenance Societies ICOMS, Perth, Australia.
3. Barringer H.P., 2001, How to Justify Equipment Improvements Using Life Cycle Cost and Reliability Principles, Power Machinery and Compression Conference, Galveston, TX, USA, March 2001.
4. Będkowski L., Dąbrowski T., 1996, Trajektoria efektywności bezpieczeństwa użytkowania systemu antropotechnicznego. Informator ITWL Zeszyt 1, Kiekrz.
5. Bobrowski D., 1985, Modele i metody matematyczne teorii niezawodności w przykładach i zadaniach, WNT, Warszawa.
6. Brandowski A., 2006, Bezpieczeństwo obiektu technicznego – pojęcia, XXXIV Zimowa Szkoła Niezawodności, Szczyrk.
7. Buslenko N., Kałasznikow W., Kowalenko I., 1979, Teoria systemów złożonych, PWN, Warszawa.
8. Czajgucki J.Z., Ziemba S., 1991, Utrzymanie ruchu a niezawodność i bezpieczeństwo statku morskiego, Zagadnienia Eksploatacji Maszyn, Zeszyt 4 (88).
9. Denzin N.K. i Lincoln Y.S. (red.), 2009, Metody badań jakościowych, Tom 1 i 2, PWN, Warszawa.
10. Dhalla, N.K., Yuspeh, S., 1976, Forget the product life cycle concept, 'Harvard Business Review'.
11. Gerigk M., 2005, Formalna metoda oceny bezpieczeństwa statków w stanie uszkodzonym na podstawie analizy przyczyn i skutków wypadków, XXXIII Zimowa Szkoła Niezawodności, Szczyrk.
12. Gierszewska G., Romanowska M., 2009, Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Polskie Wyd.
Ekonomiczne, Wyd. IV, Warszawa.
13. Horecki S, 1984, Efektywność ekonomiczna eksploatacji pojazdów samochodowych w przedsiębiorstwie transportowym, WKiŁ, Warszawa.
14. Jaźwiński J., Ważyńka–Fiok K, 1993, Bezpieczeństwo systemów, PWN, Warszawa.
15. Kasprzak J., Kurczewski P., Lewicki R., 2009, Zarządzanie cyklem życia sposobem na wzrost innowacyjności, Inżynieria i Aparatura Chemiczna, Vol. 2.
16. Kłeczek R., Kowal W., Woźniaczka J., 1996, Strategiczne planowanie marketingowe, PWE, Warszawa.
17. Konieczny J., 1975, Sterowanie i zarządzanie eksploatacją systemów technicznych, PWN, Warszawa.
18. Kotler Ph., 2000, Marketing, Rebis, Poznań.
19. Koźmiński A.K., Piotrowski W., 2007, Zarządzanie - Teoria i praktyka, PWN, Warszawa.
20. Kramer T., 2000, Podstawy marketingu, PWE, Warszawa.
21. Kurczewski P., Lewandowska A., 2008, Zasady pro-środowiskowego projektowania obiektów technicznych dla potrzeb zarządzania ich cyklem życia, Wyd. KMB DRUK, Poznań.
22. Kurczewski P., 2010, Rola zarządzania cyklem życia w rozwoju obiektów technicznych i technologii.
Inżynieria i Aparatura Chemiczna 5/2010, 49(41).
23. Kurczewski P, 2009, Life Cycle Management as a concept for industrial application, Scientific Problems of Machines Operation and Maintenance 2 (158).
24. Landowski B., 2000, Model eksploatacji pewnej klasy obiektów technicznych, Zeszyty Naukowe Nr 229, Mechanika 48, Wydawnictwa Uczelniane ATR w Bydgoszczy, Bydgoszcz.
25. Landowski B., Woropay M., Neubauer A., 2004, Sterowanie niezawodnością w systemach transportowych, Biblioteka Problemów Eksploatacji, ITE, Radom.
26. Lewandowska A., Kłos Z., Kurczewski P., Lewicki R., 2009, Ekoprojektowanie na przykładzie sprzętu chłodniczego, Cz. I, Cele i procedura, Inżynieria i Aparatura Chemiczna, Vol. 2.
27. Łuczak M., 2003, Strategie w działalności przedsiębiorstwa, Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa.
28. Małek T., 1986, Zarządzanie eksploatacją systemów technicznych, PWN, Warszawa.
29. Materiały firmy Isograph Ltd, http://www.isograph-software.com (dostęp: 03.07.2012).
30. Materiały firmy 4TECH systemy informatyczne - http://www.4tech.com.pl (dostęp: 15.10.2011).
31. Materiały firmy Aiut, www.aiut.com.pl (dostęp: 27.10.2011).
32. Materiały firmy API Maintenance Systems A/S, www.apipro.com (dostęp: 16.11.2011).
33. Materiały firmy FBD, www.sur.pl, http://sur.pl (dostęp: 02.12.2011).
34. Materiały firmy IBM, www.ibm.com (dostęp: 15.10.2011).
35. Materiały firmy Item Software, http://www.itemsoft.com (dostęp: 27.10.2011).
36. Materiały firmy Komtech Sp. z o.o., www2.komtech.pl (dostęp: 18.10.2011).
37. Materiały firmy Maximo, www.maximo.pl (dostęp: 27.10.2011).
38. Materiały firmy Neuron, www.neuron.com.pl (dostęp: 23.03.2012).
39. Materiały firmy Relex Software Corporation, http://www.relex.com (dostęp: 27.10.2011).
40. Materiały firmy ReliaSoft, http://www.reliasoft.com (dostęp: 27.10.2011).
41. Materiały firmy Siemens, http://www.camdivision.pl/pdf_strona/Teamcenter.pdf, (dostęp: 23.03.2012).
42. Materiały firmy SoftSols Group, www.getagility.pl (dostęp: 20.10.2011).
43. Materiały firmy SoftwareStudio, http://www.softwarestudio.com.pl (dostęp: 27.10.2011).
44. Materiały firmy Space, www.3dspace.pl, (dostęp: 23.03.2012).
45. Materiały firmy TETA S.A. - www.teta.com.pl (dostęp: 17.10.2011).
46. Materiały firmy Visa Com, http://www.visacom.pl/services/przemys-i-produkcja/sap-produkcja-pps-one.html, (dostęp: 23.03.2012).
47. Michalski R., 1996, Problemy bezpieczeństwa eksploatacji maszyn rolniczych, Materiały VI Sympozjum Bezpieczeństwa Systemów, Informator ITWL Zeszyt 2, Kiekrz.
48. Mine H., Osaki S., 1977, Markowskije processy priniatija reszenij, Science, Moscow.
49. Piasecki S., 1972 Optymalizacja systemów obsługi technicznej. WNT, Warszawa.
50. Praca zbiorowa pod redakcją J. Migdalskiego, 1982, Poradnik niezawodności. Podstawy matematyczne, Wydawnictwo Przemysłu Maszynowego WEMA, Warszawa.
51. Praca zbiorowa pod redakcją M. Woropaya, 1996 Podstawy racjonalnej eksploatacji maszyn. Instytut Technologii Eksploatacji, Bydgoszcz-Radom.
52. Selech J., Kurczewski P., 2010, Metoda szacowania kosztu cyklu życia (LCC) i jej zastosowanie w dziedzinie budowy i eksploatacji obiektów technicznych, Inżynieria i Aparatura Chemiczna, Vol. 5.
53. Sienkiewicz P., 1997 Teoria efektywności systemów, Wydawnictwo PAN-Ossolineum, Warszawa.
54. Sienkiewicz P., 2006, Teoria i inżynieria bezpieczeństwa systemów, XXXIV ZSN, Szczyrk.
55. Silverman D., 2008, Interpretacja danych jakościowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
56. Smalko Z., 2007, Relacje między pojęciami bezpieczności i bezpieczeństwa w układach technicznych, Materiały Sympozjum Bezpieczeństwa w Transporcie Morskim, Gdynia.
57. Sojkin B, 2003, Zarządzanie Produktem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A., Warszawa.
58. Sołowiew A.D., 1983, Analityczne metody w teorii niezawodności, WNT, Warszawa.
59. Sosnowska A., 2003, Zarządzanie nowym produktem, Oficyna Wydawnicza SGH, Wyd. II, Warszawa.
60. Szkoda J., 1980, Gospodarka remontowa i eksploatacyjna maszyn i urządzeń w przemyśle. Materiały Konferencyjne, Częstochowa.
61. Szopa T., 1990, Metody jakościowych i ilościowych działań na rzecz bezpieczeństwa człowiek – obiekt techniczny, Zagadnienia Eksploatacji Maszyn, Zeszyt 4 (84).
62. Szopa T., 2009, Niezawodność i bezpieczeństwo, Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa.
63. Szopa T., 2002, Wybrane problemy nauki o bezpieczeństwie, ZEM, PAN, Zeszyt 1(129).
64. Szpytko J., 2004, Kształtowanie bezpieczeństwa w systemach operator - środek transportu, Transport przemysłowy - maszyny i urządzenia, Transport Przemysłowy nr 4/2004.
65. Ważyńska–Fiok K, Jaźwiński J., 1990, Niezawodność systemów technicznych, PWN, Warszawa.
66. Weidema, Bo., 2001, LCM – A synthesis of modern management theories, LCM 2001, 1st International conference on Life Cycle Management, 27 – 29 August, Copenhagen.
67. Wicher J., 1975, Problemy identyfikacji systemów technicznych ze szczególnym uwzględnieniem układów mechanicznych, PAN, Warszawa.
68. Wolniak R., Zastosowanie metody FMEA w przedsiębiorstwach – teoria i praktyka, http://keraunos6.republika.pl/FMEA1.pdf (dostęp 12.10.2011).
69. Woropay M., Grabski F., Landowski B., 2004, Semi-Markowski model procesów eksploatacji pojazdów w systemie transportu miejskiego, Wydawnictwo PTNM, Archiwum Motoryzacji, Vol. 7, Nr 3.
70. Woropay M., Jazdon A., 1984, Podstawy eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych, Wydawnictwa Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz.
71. Woropay M., Knopik L., Landowski B., 1998, Analiza wyników badań modelu procesu eksploatacji maszyn, Materiały IX Konferencji Naukowej nt.: „Problemy w konstrukcji i eksploatacji maszyn hutniczych i ceramicznych”, Kraków 14 15 maja.
72. Woropay M., Knopik L., Landowski B., 2001, Modelowanie procesów eksploatacji w systemie transportowym, Biblioteka Problemów Eksploatacji. Instytut Technologii Eksploatacji, Bydgoszcz-Radom.
73. Woropay M., Knopik L., Landowski B., 1998, Trójstanowy model procesu eksploatacji, Wydawnictwa Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej, Zeszyty Naukowe Nr 212, Mechanika 42, Bydgoszcz.
74. Woropay M., Landowski B., 1998, Analiza symulacyjna procesu eksploatacji w systemie komunikacji miejskiej, Zeszyty Naukowe ATR nr 212, Mechanika 42, Bydgoszcz.
74. Woropay M., Landowski B., 1998, Analiza symulacyjna procesu eksploatacji w systemie komunikacji miejskiej, Zeszyty Naukowe ATR nr 212, Mechanika 42, Bydgoszcz.