Metodologiczne podstawy badań własnych
2. Organizacja badań – metody, techniki i narzędzia badawcze
W analizach naukowych niezwykle ważną kwestią jest dobór odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych. Z uwagi na badania elementów syste‑
mowych, na które składają się zarówno instytucje, jak i ludzie w instytucjach, konieczne było – o czym już wspomniano – zastosowanie podejścia triangulacyj‑
nego, także w stosunku do wykorzystywanych metod. Dzięki łączeniu różnych podejść w jednym badaniu badacze mogą częściowo pokonać brak dokładności wynikającej z zastosowania tylko jednej metody (Palka, 2006, s. 103; Flick, 2010, s. 58–59). Ważnym składnikiem badań było zatem dobranie odpowiednich technik badawczych.
W pierwszym obszarze, rozpoznając systemowe uwarunkowania kształcenia uczniów zdolnych w Anglii i Polsce, w celu uzyskania danych dotyczących funk‑
cjonowania systemu edukacyjnego na poziomie makrospołecznym, zastosowana została analiza dokumentów. Metoda ta jest systematyczną procedurą badawczą, mającą na celu przegląd i ewaluację dokumentów – zarówno drukowanych, jak i tych elektronicznych lub pozyskanych za pośrednictwem Internetu. Podobnie jak w wypadku innych metod, w badaniach jakościowych analiza dokumentów wymaga poszukiwania i interpretacji danych tak, aby móc wydobyć ich znacze‑
nie, zrozumieć je i rozwinąć wiedzę empiryczną (Corbin, Strauss, 2008, s. 52).
Analizowane (zastane) dokumenty zawierały teksty, które zostały zapisane bez udziału badacza. Dokumenty te były traktowane jako „fakty społeczne”, które są tworzone, wymieniane i wykorzystywane w sposób społecznie zorga‑
nizowany (Coffey, Atkinson, 1996, s. 47) – a które przyniosły wartościowo poznawcze i jednocześnie niezbędne informacje. Dokumenty wykorzystane do analizy miały różny charakter. Były to: programy/agendy, podręczniki, backgro‑
und papers2, książki i broszury, czasopisma, programy wydarzeń, wykresy, gazety (na przykład wycinki i artykuły), komunikaty prasowe, propozycje programowe, formularze wniosków, podsumowania, raporty organizacyjne i instytucjonalne, dane z badań i przeglądów.
Procedura analizy dokumentów polegała na wyszukiwaniu, wyborze i selek‑
cji, ocenie (nadawaniu sensu) i syntezie zawartych w nich informacji. Analiza do‑
kumentów dostarczała informacji: fragmentów, cytatów czy też całych ustępów,
2 Dokumenty, które stanowią pewnego rodzaju „podkład”; nie są jednak głównymi doku‑
mentami, takimi jak wytyczne czy rekomendacje.
które – zgodnie z zaleceniami Glena Bowena – były następnie (ze szczególnym wykorzystaniem analizy treści) porządkowane na poszczególne główne tematy, kategorie i przykłady przypadków (Bowen, 2009, s. 27–28).
W drugim obszarze badań przeprowadzono na grupie nauczycieli badanie surveyowe3 za pomocą kwestionariusza ankiety, która, w myśl literatury meto‑
dologicznej, jest odpowiednią techniką do badania opinii i sądów (Pilch, Bau‑
man, 2001; Rubacha, 2008) i jest często stosowana w badaniach społecznych.
Łączenie ilościowych badań ankietowych z badaniami jakościowymi pozwala na uzyskanie triangulacyjnego collage’u, co według Smolińskiej -Theiss jest „przyj‑
mowanym, a nawet pożądanym rozwiązaniem metodologicznym” (Smolińska‑
-Theiss, 2014, s. 176).
W trzecim obszarze badań – przyjąwszy, że zachowania ludzkie powinny być badane i rozumiane z perspektywy osób, których dotyczą, oraz jako cel wyzna‑
czywszy ustalenie historii doświadczeń uczniów zdolnych w ramach funkcjono‑
wania w systemie edukacyjnym – zastosowano metodę badania ustnych opinii i doświadczeń mających za zadanie ujawnić historię doświadczeń danej osoby lub grupy w ich dynamicznym rozwoju (Szmidt, 2006, s. 347). Pomimo częstej krytyki tej metody, wyrażanej przez przedstawicieli nurtów związanych z para‑
dygmatem pozytywistycznym, znajduje ona coraz szersze zastosowanie w bada‑
niach empirycznych i jest wykorzystywana w różnych – czasami uznawanych za sporne – dziedzinach naukowych, takich jak literatura, historia, socjologia, antropologia, polityka społeczna, edukacja, pedagogika, a także w badaniach fe‑
ministycznych i badaniach nad mniejszościami (Merrill, West, 2009, s. 1–16).
W tym kontekście wykorzystano indywidualny, częściowo ustrukturalizowany wywiad pogłębiony, prowadzony w oparciu o przygotowane ogólne dyspozycje, w trakcie którego „próbowano zrozumieć świat z punktu widzenia podmiotów badań, aby rozwinąć sens przeżyć ludzi, aby odkryć ich świat przeżywany przed naukowym wyjaśnieniem” (Kvale, 2004, s. 13).
Grupę badaną w Polsce stanowili studenci Uniwersytetu Śląskiego oraz Uni‑
wersytetu Marii Curie -Skłodowskiej w Lublinie, którzy zostali przyjęci na stu‑
dia, korzystając z uprawnień olimpijczyka w roku akademickim 2013/2014 oraz 2014/2015, natomiast w Anglii byli to studenci Uniwersytetu Oxford z dwóch college’ów: Oriel College oraz Pembroke College.
W prowadzonych eksploracjach przyjęto dwie podstawowe zasady:
– zasadę otwartości, czyli rezygnację ze stawiania hipotez wstępnych (o czym już wspomniano);
– zasadę komunikatywności, w myśl której gromadzone dane empiryczne wy‑
wodzą się bezpośrednio z procesów nadawania znaczeń, co wymaga nawiąza‑
nia komunikacji z podmiotem badania, w taki sposób, aby nie naruszać jego własnych reguł komunikacyjnych (ibidem, s. 46).
3 Pojęcie zaczerpnięte z terminologii badaczy krajów zachodnich. W Polsce najczęściej rozu‑
miane jako sondaż przeprowadzany za pomocą kwestionariusza ankiety.
Przyjęcie procedury badawczej opartej na triangulacji podejścia badawczego oraz metod badawczych skłania – w zależności od poszczególnych etapów analiz – do różnorakich sposobów doboru próby badawczej. Ze względu na zróżnicowanie terenu badań były one prowadzone na przestrzeni trzech lat, to jest od lutego 2013 roku do lutego 2016 roku.
Dokumenty zostały dobrane tak, aby dostarczyły niezbędnych informacji o systemach, instytucjach oświatowych oraz zachodzących w nich procesach czy zjawiskach odnoszących się do kształcenia uczniów zdolnych. Wykorzystano dokumenty urzędowe, regulacyjne i cyfrowe, które pełniły w badaniu rolę po‑
znawczą. Analiza dokumentów została przeprowadzona pod kątem przyjętych problemów badawczych; odniesiono się do danych zawartych w raporcie oraz dostępnych publikacjach i ustawach prawnych (zob. część druga, rozdział II).
W badaniach przeprowadzonych metodą sondażową z wykorzystaniem techniki ankiety wśród nauczycieli pracujących w angielskich i polskich szko‑
łach zastosowano celowo -losowy dobór próby, gdzie istotna była próba n > 200, określana „dużą”. Dobór celowy wiązał się z faktem uznania nauczycieli pra‑
cujących w Anglii (Oxford4, hrabstwo Oxfordshire5) oraz Polsce (województwo śląskie) za populację generalną. Kwestionariusz ankiety składał się z 29 pytań oraz metryczki. Zostały w nim zamieszczone pytania zamknięte (które stano‑
wiły większość), pytania półotwarte (skategoryzowane) oraz pytania otwarte (nieskategoryzowane) (zob. załączniki 1, 2). W związku z tym, że kwestionariusz ankiety został stworzony w języku polskim, a następnie przetłumaczony na język angielski, postanowiono przeprowadzić badania pilotażowe na próbie 10 respon‑
dentów z Anglii. Taka metoda testowania narzędzia badawczego pozwala usunąć jego wady i błędy zanim jeszcze zostanie użyte na docelowej próbie badawczej.
Celem pilotażu jest sprawdzenie, jak funkcjonuje dane narzędzie, czy przynosi poszukiwane informacje, czy respondenci rozumieją pytania oraz zadania, jakie się przed nimi stawia (Juszczyk, 2013; Pilch, Bauman, 2010; Rubacha, 2008).
W wyniku pilotażu otrzymano trzy wypełnione ankiety, w których zasygna‑
lizowano problem ze zrozumieniem dwóch pytań badawczych. Pytania skory‑
gowano, wysłano powtórnie do owych respondentów, dla których tym razem pytania okazały się jasne.
Prośba do dyrektorów angielskich szkół o umożliwienie przeprowadzenia badań została rozesłana drogą elektroniczną; wystosowano ją do 40 placówek
4 Populacja Oxfordu to 158 tys., z czego 32 tys. osób to studenci studiujący na dwóch uni‑
wersytetach w pełnym wymiarze godzin (full ‑time). Taka ilość studentów sprawia, że Oxford jest jedynym miastem w Anglii z największą populacją studentów (Oxford City Council 2016, https://
www.oxford.gov.uk/oxfordstats) [dostęp: 17.07.2016].
5 Oxfordshire – hrabstwo ceremonialne i niemetropolitalne w środkowej Anglii, w regionie South East England. Powierzchnia hrabstwa wynosi 2605 km², a liczba ludności – 653 800. Stoli‑
cą i największym miastem, jedynym posiadającym status city, jest Oksford, położony w środko‑
wej części hrabstwa. Innymi większymi miastami na terenie Oxfordshire są Banbury, Abingdon i Bicester.
z Oxfordu. Szkoły wybrano z bazy danych zamieszczonej na stronie internetowej angielskiego Ministerstwa Edukacji6 zgodnie z następującym kluczem: primary school oraz secondary school, w skład których wchodzą publiczne szkoły bez‑
płatne (free school) oraz szkoły prywatne (independed school), w których uczą się jednocześnie chłopcy i dziewczęta. Uzyskanie zgody było bardzo problematyczne, gdyż większość szkół w swoich statutach zawiera klauzulę o niewyrażaniu zgody na prowadzenie badań innych niż te na zlecenie Ministerstwa Edukacji. Ma to na celu ochronę dzieci, jak również nauczycieli przed niepotrzebnym stresem.
W efekcie końcowym udało się uzyskać jedną zgodę ze szkoły w Oxfordzie7, z której otrzymałem 107 zwrotnych ankiet.
W Polsce prośba do dyrektorów szkół o umożliwienie przeprowadzenia badań również została rozesłana drogą elektroniczną; skierowano ją do 25 szkół wybranych z bazy danych zamieszczonej na stronie internetowej: spisszkol.eu.
Zastosowane kryterium wyboru odpowiadało temu angielskiemu. Ostatecznie zgody na przeprowadzenie badań pozyskano od trzech szkół – dwóch z Jaworzna (Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 3 oraz Liceum Ogólnokształcące nr 1) oraz jednej szkoły z Chorzowa (III Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Batorego);
otrzymano 111 ankiet zwrotnych.
Łącznie zebrano 218 wypełnionych kwestionariuszy, które poddano wery‑
fikacji, podczas której zostały one uporządkowane (Walasek ‑Jarosz, 2010, s. 185). Do dalszej analizy dopuszczono 200 kwestionariuszy ankiet, które pod‑
dano kodowaniu, a następnie analizie statystycznej.
W trzecim etapie badań, przeprowadzonych wśród studentów w okresie od listopada 2014 roku do stycznia 2016 roku, respondenci zostali dobrani celowo oraz indywidualnie, czyli był to dobór, który w literaturze określany jest mia‑
nem doboru opartego na dostępności badanych (ibidem, 2010, s. 195; Flick, 2010, s. 60). Jednocześnie kierowano się dyrektywami sformułowanymi przez Michaela Pattona (za: ibidem, s. 59–60; Dyrda, 2012, s. 270): starano się dobrać przypadki kluczowe (critical cases), w których badane procesy czy doświadczenia ujawniały się w sposób przejrzysty, oraz obrazowe (sensitive cases), które najlepiej ilustrowały rezultaty badań.
Kryterium kwalifikowania polskich uczniów do kategorii zdolnych było następujące: posiadanie doświadczeń związanych z uczestnictwem w polskiej przestrzeni edukacyjnej – szkoły podstawowej, średniej bądź gimnazjum, bycie laureatem olimpiady oraz dostanie się na studia z pominięciem procedury rekrutacyjnej. Jak podkreślała Dyrda: „kariera edukacyjna ucznia zdolnego po ukończeniu kształcenia ogólnokształcącego – to jest ponadgimnazjalna – jest w dużej mierze uwarunkowana posiadanymi potencjałami zdolności urzeczy‑
wistnionymi w postaci osiągnięć szkolnych na wcześniejszych etapach kształce‑
nia” (ibidem, s. 268).
6 http://www.education.gov.uk/edubase/search.xhtml?clear=true [dostęp: 1.12.2014].
7 Nazwa szkoły nie została podana ze względu na prośbę dyrektora.
W celu pozyskania próby badawczej wystosowano pismo do kierowników Działu Kształcenia Uniwersytetu Śląskiego oraz Uniwersytetu Marii -Skłodowskiej w Lublinie, z prośbą o informacje i dane kontaktowe laureatów i/lub finalistów olimpiad, którzy na tej podstawie zostali przyjęci na studia.
Prośba została rozpatrzona pozytywnie; otrzymano listę 30 studentów I i II roku. Znajdowały się na niej adresy e -mail (gdyż o taką informację poproszono).
Do każdego ze studentów z listy została wysłana wiadomość z prośbą o udział w badaniu, w wyniku czego uzyskano 15 informacji zwrotnych ze zgodą.
W związku z tym przeprowadzono 15 indywidulanych, częściowo ustruktura‑
lizowanych wywiadów pogłębionych, prowadzonych w oparciu o przygotowane ogólne dyspozycje (zob. załącznik 3).
W przypadku studentów Uniwersytetu Oxford, po prześledzeniu procedury rekrutacyjnej8, założono, iż ta sama w sobie ma za zadanie wyłonienie spośród kandydatów na studia osób ponadprzeciętnych. Zgodnie z założeniami Ewy Wa‑
silewskiej do próby trafili ci studenci, którzy w opinii autora dostarczyli opty‑
malnych informacji z punktu widzenia celu badania (Wasilewska, 2008, s. 30).
Kryterium stosowanym przy doborze studentów Uniwersytetu Oksfordzkiego była konieczność posiadania doświadczeń związanych z brytyjskim systemem edukacji na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum lub szkoły średniej oraz bycie laureatem i/lub finalistą olimpiady9. W tym etapie przeprowadzono – podobnie jak w przypadku polskich uczelni – 15 indywidulanych, częściowo ustrukturalizowanych wywiadów pogłębionych, prowadzonych w oparciu o przy- gotowane ogólne dyspozycje (zob. załącznik 4).
Każdy z wywiadów trwał od 30 do 60 minut, same wywiady zaś odbywały się w zależności od wyboru dokonanego przez badanego – najczęściej w parku (jeśli chodzi o Anglię), w klubie studenckim, w stołówce bądź w barze studenckim.
Istotnym elementem realizowanego procesu badawczego było stworzenie ko‑
rzystnej interakcji pomiędzy realizującym projekt badaczem a uczestniczącymi w nim badanymi. Starano się wykreować charakter relacji bezpośredniej; właś‑
ciwy wywiad w każdym przypadku poprzedzony był luźną rozmową badacza z badanym.
W krajach anglosaskich kodeks etyczny oraz względy bezpieczeństwa zale‑
cają, aby zgodę na badania utrwalić pisemnie (Ciuk, Labusek -Jurczak, 2012, s. 29). Zgodnie z tym zaleceniem zostały przygotowane odpowiednie umowy (zob. załączniki 7, 8), w których badani byli informowani o celu badania, jego procedurze, korzyściach, prywatności i poufności oraz dobrowolności udziału.
Karta informacyjna zawierała również oświadczenia, zgody i podpisy responden‑
8 https://www.ox.ac.uk/admissions/undergraduate/why -oxford/studying -oxford?wssl=1 [do‑
stęp: 17.07.2016].
9 W Anglii – w przeciwieństwie do zasad obowiązujących w Polsce – bycie laureatem lub fi‑
nalistą olimpiady nie upoważnia do ubiegania się o przyjęcie na studia z pominięciem procedury rekrutacyjnej.
tów. Badani informowani byli ponadto o otwartym charakterze wywiadu, moż‑
liwości pogłębienia problemów, które wydają się im szczególne istotne, a także o tym, że w toku wywiadu w żadnym momencie nie są oceniani, a wszystkie opinie, informacje bądź deklaracje, jakie wyrażają, z punktu widzenia założeń badawczych uznawane są za prawidłowe.
W toku realizowanego procesu badawczego na bieżąco – zgodnie z sugestią Matthew B. Milesa i A. Michaela Hubermana – tworzone były tak zwane notatki doraźne, pełniące funkcję pomocniczą w grupowaniu uzyskanych danych, łącze‑
niu ich w szersze kategorie, a także w wyznaczaniu podstaw interpretacyjnych stwierdzanych zjawisk (Miles, Huberman, 2000, s. 77–78). Następujący po przepisaniu treści wywiadów kolejny etap związany był z przeprowadzeniem analizy jakościowej uzyskanego materiału. Zgodnie z założeniami Milesa i Hubermana dane segregowane były w poszczególne kategorie problematyczne (ogólne informacje na temat zdolności, opinie dotyczące aspektów systemu edukacyjnego) i w ich obrębie określane były partykularne, wskazywane przez badanych problemy, konteksty postrzeganej rzeczywistości. Na ich podstawie sformułowane zostały wstępne twierdzenia dotyczące badanego wycinka rzeczy‑
wistości (por. ibidem, s. 79–80).
Ostatni, czwarty etap realizowanego projektu badawczego stanowiło zesta‑
wienie danych uzyskanych w toku badań ze studentami polskimi oraz angiel‑
skimi i dokonanie analizy porównawczej. Proces analizy danych przebiegał dwu‑
etapowo. Po pierwsze dokonano wewnętrznej analizy przypadku, podczas której każdy przypadek został poddany wszechstronnej i wyczerpującej rekonstrukcji (Merriam, 1998, s. 194, za: Dyrda, 2012, s. 392). Po drugie przeprowadzono przekrojową analizę zebranych przypadków, która polegała na poszukiwaniu wiodących problemów tematycznych, jakie wyłaniały się z zebranych narracji.
Przyjęcie takiej procedury wymusiło podjęcie decyzji o niezamieszczaniu peł‑
nych, indywidulanych wypowiedzi poszczególnych osób badanych. Ze względu na ograniczoną przestrzeń prezentacji wyników badań, kategoryzując dane uzy‑
skane podczas wywiadu, starano się wybrać najbardziej obrazowe, wymowne oraz kontrowersyjne przykłady wypowiedzi. Zgodnie z założeniami Uwe Flicka dobór próby rozciągnął się na etap prezentacji wyników badań (Flick, 2010, s. 67). Miało to nie tyle służyć poznaniu i rozumieniu pojedynczego przypadku, ile pozwolić na zrozumienie problematyki kształcenia i funkcjonowania jedno‑
stek zdolnych w określonej przestrzeni edukacyjnej. Każdy badany miał „ułatwić zrozumienie czegoś poza nim samym” (Stake, 1997, s. 122–124).