Orszak biskupów znajduje się w pasie najniższym programu malarskiego sank-tuarium. Każdy z jego uczestników umieszczony pod łukiem arkady został ujęty
436 J. Klinger, Prawosławne a heterodoksyjne rozumienie Eucharystii, w: Tenże 1983, s. 248-269.
437 J. Meyendorff 1984, s. 266.
Program malarski sanktuarium 109 w całej postaci i zwrócony w trzech czwartych w kierunku ołtarza, do którego po- dąża z wyciągniętymi dłońmi w geście adoracji. Na ścianie południowej i wschod-niej pochód rozwija się nieprzerwanie. Rozpoczyna go anioł w szatach diakona.
Stanowią je biały, nieco krótszy sticharion, spod którego wystaje brązowy podria-snik, oraz orarion na ramieniu luźno spuszczony ku dołowi. Za nim podąża siedmiu hierarchów, dwóch na ścianie wschodniej, pięciu na południowej. Pierwszego z nich wyróżnia biały sakkos, w całości pokryty, jak polistaurion, czarnymi krzyżami wpi- sanymi w brunatne koła. Pozostali noszą białe feloniony na różnobarwnych sticha-rionach. Ich ubiór dopełniają epigonationy lub encheiriony, następnie epitracheliony oraz omoforiony naprzemiennie żółte i błękitne. Mimo znacznych zniszczeń można zauważyć zróżnicowanie rysów twarzy, długości włosów i bród. Przy ostatnim ze świętych dostojników zachował się napis „CN‡ LT„ZÛCB” – Dionizy. Orszak za-myka diakon w zbliżonym do anioła stroju, tylko tu podriaznik jest granatowy. Nad wyciągniętą prawą ręką, w której podtrzymuje koniec orarionu, widać ruską literę
„L” z przesadnie długimi szeryfami438. Jest to zapewne początek słowa dikon. Po drugiej stronie jego głowy Jarosław Giemza dopatrzył się, niewidocznego w nor-malnych warunkach, fragmentu imienia: „CNTAF”439.
Część orszaku po przeciwnej stronie została przerwana dwoma przedstawieniami:
Czuwającego Emanuela i Męża Boleści. Jest więc on tu mniej liczny, a zarówno na ścianie wschodniej, jak i północnej znajdują się po trzy postacie wpisane w pola ograniczone od góry arkadą. Tu również poczet otwiera anioł w stroju diakona, za nim podążają dwaj ojcowie, pierwszy w sakkosie ozdobionym krzyżami, drugi w felonionie. Niestety zniszczenia górnych partii malowideł uniemożliwiają charak-terystykę ich fizjonomii. Na ścianie północnej kolejni trzej dostojnicy w felonionach zwracają się z wyciągniętymi ku ołtarzowi dłońmi. Środkowy z nich został wyróż-niony napisem „CN‡ UHBUJHB” – św. Grzegorz.
Wyodrębniony w ciągu wieków spośród grona innych świętych orszak biskupów, których ranga stopniowo wzrastała jako obrońców prawowitej doktryny prawosław-nej, w XI wieku zaczął być umieszczany w przestrzeni prezbiterialnej440 . W naj-starszych zachowanych przykładach w Panagia Chalkeon w Salonikach, soborach Sofijskich w Kijowie i Ochrydzie ukazani byli oni jeszcze na wprost, ale już od następnego stulecia przewagę zyskują przedstawienia mniej statyczne i reprezen-tacyjne, gdzie hierarchowie, lekko pochyleni i ujęci w trzech czwartych w dwóch
równych orszakach podążają ku wschodowi. Tu na środku ściany apsydalnej naj-438 Ten nietypowy kształt litery był przyczyną wcześniejszego, błędnego rozpoznania tego moty-wu jako artoforionu podtrzymywanego przez diakona; por. A. Gronek 2013, s. 15, il. 11.
439 J. Giemza 2013, schemat dołączony do artykułu.
440 Ch. Walter 1992, s. 194-203.
il. 35
il. 36
il. 35
il. 37
Program malarski sanktuarium
110
częściej znajduje się ołtarz, na którym od końca wieku XII (Kurbinowo, 1191) na patenie umieszczano wyobrażenie Dzieciątka, a od XIV – martwego Chrystusa441. Dobór biskupów nie był ściśle określony, a zależał od zwyczajów lokalnych. Jednak najczęściej orszak otwierali dwaj wielcy ojcowie Kościoła i twórcy liturgii, z jednej strony Jan Chryzostom, z drugiej zaś Bazyli Wielki442. Bezpośrednio za nimi lub nieco dalej umieszczani byli Grzegorz z Nazjanzu, Atanazy i Cyryl Aleksandryjski oraz Mikołaj z Miry.
Nie ma podstaw, by wątpić, że orszak biskupów w Posadzie Rybotyckiej otwierają dwaj liturgiści. Ściśle przestrzegane w obrazowaniu cechy fizjonomii zwykle po-zwalają bezbłędnie rozpoznać ich wśród innych hierarchów Kościoła wschodniego.
Jana Chryzostoma wyróżnia ascetyczna twarz, z zapadniętymi policzkami i wysokim czołem. I choć Hermeneia zaleca malować go jako młodego mężczyznę z krótką bro-dą443, a i w Podlinniku Stroganowa widnieje jako młody człowiek, ale z kędzierzawą czupryną i gęstą krótką brodą444, to we wcześniejszych dziełach przedstawiany jest również jako łysiejący wychudły mężczyzna z krótką siwą i szpiczastą brodą445. Bazyli Wielki, który zmarł w wieku pięćdziesięciu lat, nie jest ukazywany jako sta-rzec, a jego pociągłą, ale nieszczupłą twarz okalają czarne włosy i długa szpiczasta broda446. Tak więc mimo że w prezbiterium cerkwi w Posadzie twarz jednego z nich, tego na lewo, została całkowicie zniszczona, właśnie w nim należy widzieć Jana Chryzostoma, drugi bowiem, po przeciwnej stronie, o twarzy pełnej, z ciemnymi gęstymi włosami i długą szpiczastą brodą to niewątpliwie Bazyli z Cezarei. W takim rozpoznaniu utwierdza także, odczytana przez Jarosława Giemzę, ale niedostrze-galna w normalnych warunkach, inskrypcja przy głowie biskupa na prawo: „CN‡
DFCBKÛ”447.
Choć w najstarszych sanktuaryjnych przedstawieniach ojców Kościoła w kijow-skim i ochrydzkim soborze Sofijskim obaj ci święci mężowie ubrani są w zwykły felonion, to już od następnego stulecia Jan Chryzostom z reguły nosi jego specjalny typ – w całości pokryty krzyżami, czyli polistaurion. Tak wcześnie tą szatą oble-kani bywają także Epifaniusz z Cypru, Grzegorzowie z Nazjanzu i z Nyssy, Bazyli
441 Ch. Walter 1992, s. 223.
442 S. E. J. Gerstler 1999, s. 22; ale zdarzają się również odstępstwa od tej reguły, jak np. w cerkwi we wsi Berende, gdzie orszak biskupów otwierają Atanazy Aleksandryjski i Grzegorz z Nazjanzu, a wielcy liturgiści podążają za nimi (Е. Ђакалова 1976, il. 7, 8).
443 The ‘Painter’s Manual’…, s. 54; pol. przekł.: Dionizjusz z Furny, s. 195.
444 F.Ch. Kelley 1999, s. 205.
445 O. Demus 1960, s. 84-119.
446 A. Chatzinikolaou, Basil, w: RBK 2, k. 1041-1048; H. Maguire 1996, s. 25.
447 J. Giemza 2013, schemat dołączony do artykułu.
Program malarski sanktuarium 111 Wielki i Atanazy Aleksandryjski, jak np. w cerkwi św. Pantalejmona w Nerezi448. Jednak w Posadzie Rybotyckiej dwaj wskazani hierarchowie nie noszą polistaurionu, a ozdobiony krzyżami sakkos, podobnie jak Chrystus w Komunii apostołów umiesz-czonej powyżej. Od wieku XIV ubiorem tym bywał wyróżniany przede wszystkim Jan Chryzostom, choć zdarzało się, że tak ukazywani byli również i inni biskupi449. Najstarsze ruskie przedstawienia tego wielkiego hierarchy odzianego w sakkos ozdo- biony w krzyże w kołach pochodzą z XV wieku, np. na ikonach z rzędu Deesis z cer-kwi Podwyższenia Krzyża Świętego w Drohobyczu450 oraz ze Striłki koło Starego Sambora, z Jawory koło Turki, z Ilnika451 . Obaj liturgiści w tak ozdobionych sak-kosach występują niekiedy w malowidłach z 1. poł. wieku XVI na ścianach cerkwi mołdawskich, dla przykładu w Sądzie Ostatecznym w Worońcu452.
Kim są biskupi podążający bezpośrednio po twórcach liturgii, nie wiadomo na pewno. Według częstej praktyki malarskiej jednym z nich mógłby być Grzegorz Teolog, tak jak w cerkwi św. Pantalejmona w Nerezi453 , w cerkwi-kostnicy Baczkow-skiego monasteru454, też często w Kastorii (Hagios Anargyros, Panagia Koubelidiki, Taxiarches, Hagios Athanasios)455, w św. Nikity w Czuczer456 , Sopoćanach, Studeni-cy, St. Savior in Chora (Kariye Müzesi) w Stambule. Zaliczany do najważniejszych hierarchów Kościoła i wielkich Ojców Kapadockich, od wieku XI wspominany jest 30 stycznia, wraz z Janem Chryzostomem i Bazylim Wielkim. To wpłynęło na wzrost liczby ich wspólnych przedstawień, gdzie zwykle ukazywany jest on jako łysiejący starzec z gęstą, szeroko rozłożoną, jakby kwadratową brodą. Tak też zale-ca go ukazywać Hermeneia457, a w Podlinniku Storganowa jego broda wydłuża się i zaokrągla458.
Jednak najprawdopodobniej w Posadzie Rybotyckiej ani za Janem Chryzosto-mem, ani za Bazylim z Cezarei nie stoi Grzegorz Teolog. Biskup na prawo ma pełną ciemną fryzurę i niewielką brodę, a zatem wygląd jego odbiega od ustalonej iko-nografii Grzegorza. Górne partie ciała biskupa na lewo zostały zniszczone, jednak
448 I. Sinkevič 2000; por. też Ch. Walter 1992, s. 30.
449 Ch. Walter 1992, s. 32.
450 Krajoznawcze Muzeum w Drohobyczu, nr inw. i-191; L. Miliaeva 1996, nr 92; Патріарх Димитрій (Ярема) 2005, il. 526.
451 Wszystkie z 2. poł. wieku XV w Muzeum Narodowym we Lwowie; Патріарх Димитрій (Ярема) 2005, 513, 558, 564).
452 A. Ogden 2001, s. 193.
453 I. Sinkevič 2000.
454 Е. Бакалова 1973, s. 217.
455 M. Chatzidakis 1985, s. 25, 30, 86, 95, 108; S. E. J. Gerstler 1999, il. 21.
456 Ch. Walter 1992, il. 60.
457 Dionizjusz z Furny, s. 195.
458 F. Ch. Kelley 1999, s. 205.
Program malarski sanktuarium
112
w miejscu pokrytym teraz przez plaster tynku bezpośrednio pod twarzą jest za mało miejsca, by zmieściła się tam broda tak szeroka, jak dla przykładu na jego przedsta-wieniu w kościele klasztornym Zbawiciela na Chora (Kahriye Camii)459 i Panagii w Myriokephala na Krecie460, ani tak długa, jak na ścianie w cerkwi Matki Boskiej Peribletty w Mistrze461 , ikonie Trzech hierarchów z 1. poł. XVI wieku w Trietia-kowskiej Galerii462 czy w Podlinniku Stroganowa463. Grzegorza z Nazjanzu zatem należy widzieć w postaci biskupa umieszczonego pośrodku na ścianie południowej i wyróżnionego napisem „CN‡ UHBUJHB”. I choć częściej ukazywany jest on jako łysiejący starzec, a tu na zachowanym fragmencie malatury wyraźnie widać włosy na czole, to żaden z innych Grzegorzów nie może poszczycić się tak bujną i sze-roką brodą464. Podobnej długości zarostem obdarzył go Andriej Rublow z Daniłem Czernym na ikonie z rzędu Deesis z cerkwi we Włodzimierzu Wołyńskim465, twórca ikony Zstąpienia do Otchłani z wybranymi świętymi z Ostrowa koło Pskowa466 i tylko nieco krótszą na znanym wyobrażeniu św. Paraskiewy z trzema hierarchami w Trietiakowskiej Galerii467.
Bezpośrednio przed Grzegorzem stoi na czele części orszaku na ścianie północnej Mikołaj z Miry. Jego rozpoznanie ułatwia zgodna z tradycyjną ikonografią fizjo-nomia świętego i dostrzeżony przez Jarosława Giemzę fragment inskrypcji: „CN‡
ZBRJ[K]ÅT”468 . Jest on mężczyzną w średnim wieku, którego łysiejące czoło otacza-ją krótkie siwe włosy, a twarz o regularnych rysach dopełnia od dołu krótka okrągła broda. Wyobrażenie tego legendarnego świętego – czczonego na Wschodzie od wie-ku VI, a na Zachodzie od XI, gdy przeniesiono jego szczątki z Miry do Bari469 – było od samego początku włączane w poczet biskupów umieszczany na ścianach sanktu-arium, o czym świadczą mozaiki w kijowskim soborze Sofijskim470. Jego obecność w orszaku była częsta, ale miejsce zmienne. Dla przykładu, zwykle w cerkwiach
459 B. H. Лазарев 1986, il. 479.
460 I. Spartharakis 1999, pl. 16a, fig. 176.
461 B. H. Лазарев 1986, il. 566.
462 Е. Трубецкой 2006, il. 752.
463 F. Ch. Kelley 1999, s. 205.
464 Z wyjątkiem Grzegorza Palamasa, ale jego wyobrażenia są bardzo rzadkie; por. В.Н. Лазарев 1986, il. 546.
465 В. И. Антонова, Н. Е. Мнева 1963, nr 223, il. 179; Е. Трубецкой 2006, il. 262.
466 В. Н. Лазарев 1983, il. 82; E. Smirnova 2005, il. 75; Е. Трубецкой 2006, il. 502.
467 В. И. Антонова, Н. Е. Мнева 1963, nr 144, il. 97; Л. Большакова, Е. Каменская 1969, il. 40;
В. Н. Лазарев 1983, il. 77; E. Smirnova 2005, il. 74.
468 J. Giemza 2013, schemat dołączony do artykułu.
469 Pełną monografię tego świętego opracowała N. P. Ševčenko 1981.
470 Г. H. Логвин 1971, il. 73; Г. Н. Логвин 2001, s. 214, il. 156.
Program malarski sanktuarium 113 kreteńskich umieszczany był on bezpośrednio za którymś z liturgistów471. W tym miejscu znajduje się także w cerkwi Theotokos tou Arakos w Lagoudera na Cy-prze472, św. Anargyrów w Kastorii473. Ale mógł być też odsunięty na dalsze miejsce.
Hierarcha ostatni w orszaku na ścianie południowej, stąpający tuż przed diako-nem, to zapewne Dionizy Areopagita. Wskazuje na to zachowana inskrypcja „CN‡
LT„ZÛCB”. Nawrócony przez świętego Pawła, został pierwszym biskupem Aten, a późniejsza zachodnia tradycja utożsamiała go również z apostołem Galów i pierw- szym biskupem Paryża. Jednak o jego znaczeniu w Kościele powszechnym zadecy-dowało przypisanie mu autorstwa dzieł teologiczno-mistycznych, które uznane za prawowierne, wywarły wielki wpływ na średniowiecznych pisarzy religijnych, tak Wschodu, jak i Zachodu474. Sztuka tych kultur nie wykształciła jednak stałej formuły ukazywania tego świętego. W Synaksarionie Konstantynopolitańskim opisany jest jako mężczyzna „średniego wzrostu, wychudzony, z bladą i ziemistą skórą, płaskim nosem, ściągniętymi brwiami, o głębokich oczach zawsze zatopionych w myślach, dużych uszach, bujnych siwych włosach, z umiarkowanym zagłębieniem górnej wargi, potarganą brodą, z niewielkim brzuchem i długimi chudymi palcami”475 . Bia-ło-czarny rysunek w Podlinniku Stroganowa dopełniono lakonicznym opisem, dzięki któremu wiadomo, że gęste włosy i potargana u dołu broda świętego są siwe476. Dionizy z Furny zaleca ukazywać go jako „starca kędzierzawego, o włosach długich i rozdwojonej brodzie”477, a w Podlinniku Bolszakowa dokładniej opisano sposób ułożenia jego siwych i kręconych włosów: „jak u św. Klemansa”, u którego z kolei
„układają się u dołu poniżej uszu jak u św. Jerzego”478. W Posadzie Rybotyckiej jest on młodym mężczyzną o ciemnych włosach i ze średniej długości brodą, podobnie jak w starej katedrze w Veroi479 czy na miniaturze w Psałterzu Chludowa (fol. 45)480. Rozpoznanie pozostałych biskupów przysparza więcej trudności i musi pozostać raczej hipotetyczne. Zastanawia zwłaszcza młody mężczyzna z niewielkim zaro-stem kroczący za Bazylim Wielkim. Jarosław Giemza koło jego głowy dostrzega litery „CG”, przez co identyfikuje go jako św. Spirydona481. Ale ten święty biskup
471 I. Spartharakis 1999, s. 11, 49, 77, 88, 103, 162, 181, 238; S. E. J. Gerstler 1999, il. 22.
472 A. Stylianou, J. Stylianou 1985.
473 M. Chatzidakis 1985, s. 25.
474 T. Stępień 1997, 9-13; F.L. Cross 2003, t. 1, s. 519-520.
475 A. Kazhdan, N. P. Ševčenko 1991, s. 629; tam dalsza literatura.
476 F. Ch. Kelley 1999, s. 35-36.
477 Dionizjusz z Furny, s. 195.
478 G. Melnick 1995, s. 62, 86.
479 S. E. J. Gerstler 1999, s. 170, il. 30.
480 М. В. Щепкина1977, 45.
481 J. Giemza 2013, schemat dołączony do artykułu.
Program malarski sanktuarium
114
w reprezentacyjnych przedstawieniach bywa ukazywany jako starzec, z długą białą i szpiczastą brodą oraz z charakterystyczną czapką na głowie, która nawiązuje do jego pasterskiej przeszłości482 . Tak zalecają go ukazywać znane podręczniki malar-skie: Stroganowa, Bolszakowa i Dionizego z Furny483, tak też go przedstawiono np.
w Orszaku biskupów w sanktuarium w Humorze, Probocie, Mołdawicy. Dlaczego zatem w Posadzie Rybotyckiej miano by go ukazać w sposób zupełnie odmienny?
Spośród hierarchów umieszczanych w scenie Orszaku biskupów autor Herme-nei zaleca jako „młodzieńca o skąpej brodzie” ukazywać Grzegorza Wielkiego, na Wschodzie obdarzanego przydomkiem Dwojesłow (Dialogos)484. W takim razie, czy właśnie ten święty mógł znajdować się na tak zaszczytnym miejscu, zaraz za Bazylim Wielkim?485 Z jednej strony należy podkreślić, że był on znany jako wielki propagator monastycyzmu. Sam z własnych funduszy założył siedem klasztorów, po czym wstąpił do jednego z nich, decydując się na niezwykle surowe warunki życia.
W cerkwi monasterskiej taka postawa mogła być godna wyróżnienia. Z drugiej zaś strony, właśnie jemu od XVI wieku, w wyniku błędnego tłumaczenia na słowiański synaksarionu, przypisywano autorstwo Liturgii Uprzednio Poświęconych Darów486. Zatem jego obecność jako trzeciego z liturgistów w bezpośrednim sąsiedztwie Ba-zylego Wielkiego byłaby uzasadniona. Jednak na potwierdzenie tej hipotezy brak wystarczających dowodów.
Innym częstym uczestnikiem procesji jest Atanazy Wielki. Biskup aleksandryj-ski, ojciec i doktor Kościoła stał się symbolem walki z arianizmem, a jego rangę podkreśla częste miejsce w czołówce orszaku. I tak dla przykładu w cerkwiach kre-teńskich nierzadko umieszczany jest on tuż za Bazylim Wielkim487. Bezpośrednio za jednym bądź drugim liturgistą znalazł się on także na ścianach cerkwi Cyryla Aleksandryjskiego w Kijowie488 , Matki Boskiej w Studenicy, św. Mikołaja Orfano-sa w Salonikach489, Mołdawicy490, Kastorii (Panagia Mavriotissa, Taxiarchów)491. Jest on ukazywany zwykle jako łysiejący starzec z szeroką brodą492, niekiedy nieco
482 A. Kazan, N. P. Ševčenko 1991, s. 1940; tam szczegółowa literatura.
483 G. Melnick 1995, s. 92; F. Ch. Kelley 1999, s. 114-115; Dionizjusz z Furny, s. 195
484 Dionizjusz z Furny, s. 195
485 Christopher Walter uważa nawet, że Grzegorz Wielki nigdy nie był umieszczany w orszakach świętych biskupów na ścianie sanktuarium; Tenże 1992, s. 238.
486 H. Paprocki 2003, s. 221; tam dalsza literatura.
487 I. Spartharakis 1999, s. 11, 77, 88, 162, 181, 238.
488 І. Марголіна, В. Ульяновський 2005, s. 100-101.
489 S. E. J. Gerstler 1999, tabl. II, il. 56.
490 P. Henry 1984, il. XXI.
491 M. Chatzidakis 1985, s. 68, 95.
492 B. Baldwin, A. Kazhdan, N. Peterson Ševčenko 1991, s. 217-218.
Program malarski sanktuarium 115 krótszą, jak we wspomnianej cerkwi kijowskiej493 , albo dłuższą, jak w Hagios Atha-nasios w Kastorii494, często złożoną z grubych loków. O łysej głowie i rozłożystej brodzie wspomina przy opisie tego świętego także Dionizy z Furny495 , a w Podlinni-ku Stroganowa nad wysokim czołem zarysowują się drobne włosy, niższe zaś części twarzy giną w bujnym zaroście strzyżonym w dole na półokrągło496. W posadzkiej cerkwi do tego opisu pasuje jedynie biskup umieszczony jako drugi na ścianie po-łudniowej sanktuarium. Tu zwraca uwagę przede wszystkim kształt jego średniej długości brody, gęstej, półokrągłej, gdzie na ciemnym tle podmalówki widoczne są wyraźnie grube jasne pukle.
Atanazemu zwykle towarzyszy Cyryl Aleksandryjski, ojciec i doktor Kościoła.
Choć żyli w innym czasie, zbliżyła ich wspólna godność patriarsza oraz obrona or-todoksji przed heretykami, w wypadku Cyryla – Nestoriuszem, co w konsekwencji tradycja Kościoła uczciła wspólnym świętem – 18 stycznia. W kijowskiej cerkwi pod wezwaniem Cyryla wśród scen z jego żywota kilkakrotnie pojawia się on razem ze swoim poprzednikiem na aleksandryjskim biskupim stolcu497. Znane są również ikony z wizerunkami obu dostojników, jak w Ermitażu z końca wieku XIV498 i w Ru-skim Muzeum w Petersburgu z przełomu wieków XV i XVI499, również z innymi świętymi, np. Leontynem Rostowskim500 czy Ignacym z Antiochii501, obie z końca wieku XV. W orszaku biskupim we wnętrzach sanktuarium często występują blisko czy wręcz obok siebie chociażby w Mołdawicy, Worońcu502 . Wszędzie Cyryl uka-zany jest jako mężczyzna w średnim wieku, z długą ciemną brodą ze szpiczastym rozdwojonym końcem oraz z charakterystyczną okrągłą lub stożkowatą czapką po-krytą krzyżami. Podobnie zaleca go przedstawiać Dionizy z Furny, jedynie broda według jego wskazówek powinna być szpakowata503 . Według Podlinnika Bolsza-kowa przypomina on Bazylego z Cezarei504. Wiedząc, że nieodłącznym atrybutem,
493 W scenie Cyryl naucza cesarza; І. Марголіна, В. Ульяновський 2005, il. na okładce, też s. 128.
494 Na ścianie południowej w polu wydzielonym architektoniczną ramą w kształcie arkady;
M. Chatzidakis 1985, s. 109.
495 Dionizjusz z Furny, s. 195.
496 F.Ch. Kelley 1999, s. 192-193.
497 W scenach Cyryl naucza cesarza, Cyryl wypowiada prawdy wiary, Cyryl wykłada na Soborze;
І. Марголіна, В. Ульяновський 2005, s. 128-130.
498 Nr inw. I-327; Sinai–Byzantium..., s. 157, nr B 131; Byzantium. Faith and Power…, nr 118.
499 Nr inw. 2068; D. Likhachov, V. Laurina, V. Pushkariov 1983, nr 134.
500 Nr inw. 10922, Nowogrodzkie Muzeum; D. Likhachov, V. Laurina, V. Pushkariov 1983, nr 112;
Е. Трубецкой 2006, il. 733.
501 A. Tradigo 2006, s. 302.
502 P. Henry 1984, tabl. X, XXI.
503 Dionizjusz z Furny, s. 195.
504 G. Melnick 1995, s. 107.
Program malarski sanktuarium
116
a więc i znakiem rozpoznawczym tego świętego jest czapeczka, a żaden z biskupów w cerkwi w Posadzie jej nie ma, można zatem przypuszczać, że znajdowała się ona w niezachowanych partiach malowidła. Cyrylem Aleksandryjskim mógł być więc biskup umieszczony na ścianie południowej bezpośrednio za Atanazym, z głową zniszczoną w całości, bądź kolejny, u którego zachowała się długa szpiczasta broda.
Za tym drugim mogłaby przemawiać inskrypcja, w której zachowanych szczątkach na prawo od głowy kapłana można odczytać litery „F” i „B”, być może ze słowa
„FKBRCFZLHMBCRFUJ”?
Reasumując, spośród dwunastu biskupów w Orszaku biskupów pewnie rozpo-znać można jedynie Jana Chryzostoma, Bazylego Wielkiego, Grzegorza z Nazjanzu i Dionizego Areopagitę, Mikołaja z Miry. Identyfikacja kolejnych, a więc Grzegorza Wielkiego, Atanazego i Cyryla Aleksandryjskich, choć uzasadniona, musi pozostać w sferze hipotez, a ostatniej czwórki – niemożliwa505.