Osoba uprawniona w świetle Konwencji CMR i przepisów

krajowych

Na gruncie przepisów Konwencji CMR przyjmuje się, że roszczenia odszko-dowawcze z tytułu utraty towaru przy-sługują tzw. osobie uprawnionej, co z kolei wiąże się z przymiotem czyn-nej legitymacji procesowej w ewentu-alnym procesie odszkodowawczym. Wskazuje na to m.in. treść przepisu art. 20 ust. 1 Konwencji CMR, zgodnie z którym osoba uprawniona może, bez dalszych dowodów, uważać towar za zaginiony, jeżeli nie został on wyda-ny w ciągu trzydziestu dni po upływie umówionego terminu, a jeżeli termi-nu nie umówiono, w ciągu sześćdzie-sięciu dni po przyjęciu towaru przez przewoźnika. Z kolei ust. 2 zd. dru-gie tego przepisu stanowi, że osoba uprawniona, otrzymując odszkodowa-nie za zaginiony towar, może pisem-nie zażądać, aby w razie odnalezienia towaru w ciągu roku po wypłacie od-szkodowania zawiadomiono ją o tym niezwłocznie. Podobnie w przepisie art. 27 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji

ceniodawca przewozu” i „nadawca” zachodzi stosunek przemienności.

22 Por.: M. Stec, Umowa przewozu w transporcie

CMR mówi się o osobie uprawnionej do żądania odsetek od kwoty odszko-dowania.

Ponieważ przepisy Konwencji CMR nie definiują pojęcia osoby uprawnionej, w judykaturze powstała wątpliwość, kto posiada ów przymiot w świetle omawianych przepisów, a w rezultacie komu przysługuje czynna legitymacja procesowa w ewentualnym procesie odszkodowawczym za utratę (bądź zniszczenie lub pogorszenie) przewo-żonego towaru.

Wydaje się, że aktualnie w polskim orzecznictwie konkurują ze sobą dwa nurty. Pierwszy został oparty aksjo-logicznie o cywilistyczną koncepcję wystąpienia uszczerbku w majątku poszkodowanego. Z kolei drugi nurt cechuje się wysokim formalizmem prawnym – jako przejaw współczes-nego pozytywizmu prawwspółczes-nego – który w swej konsekwencji przyjmuje, że przepisy Konwencji CMR tworzą in-dywidualne zasady odszkodowawcze, w których okoliczność poniesienia szkody jest irrelewantna, gdyż istota uprawnień odszkodowawczych jest skorelowana wyłącznie z prawem do rozporządzania towarem23.

Stosownie do pierwszego stanowiska za osobę uprawnioną należy uznawać osobę poszkodowaną, tj. taką, u której

23 Nurt ten jest w szczególności aprobowany przez Krzysztofa Wesołowskiego. Por.: K. Wesołowski,

Dochodzenie roszczeń według CMR. Gdańskie

Studia Prawnicze, 1999, nr 2, s. 449-468 oraz

Legitymacja do dochodzenia roszczeń z tytułu szkód w towarze, [w:] Umowa międzynarodowego przewozu drogowego towarów na podstawie CMR, Lex, 2013.

wystąpił uszczerbek majątkowy w wy-niku zdarzenia szkodowego. Pogląd ten został przedstawiony m.in. w wy-roku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 12 listopada 1996 r. (I ACr 673/96), w którym wywiedziono, że Konwencja

CMR normując zasady odpowiedzialno-ści przewoźnika za przesyłkę, nie okre-śla, kto jest legitymowany do docho-dzenia odszkodowania – nadawca czy odbiorca. Decydują o tym ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej, a więc m.in. zasada, że uprawnionym do uzyskania odszkodowania jest ten, kto poniósł szkodę podlegającą na-prawieniu. Szkoda oznacza uszczerbek majątkowy – zmniejszenie aktywów, zwiększenie pasywów24. Powyższy po-gląd podzielił również Sąd Okrę-gowy w Szczecinie, który w wyroku z 14 grudnia 2012 r. (VIII Ga 385/12) podkreślił, że Konwencja CMR i ustawa

Prawo przewozowe nie tworzą jakiegoś autonomicznego porządku prawnego, który wyczerpująco reguluje wszystkie kwestie sporne. Żadna z tych regulacji (ani Konwencja CMR ani ustawa Prawo przewozowe) nie zawiera wyłączenia za-sad ogólnych przyjętych w polskim pra-wie cywilnym w przypadku powstania szkody. Zatem w przypadku niepełnych uregulowań szczególnych znajdują za-stosowanie przepisy zarówno dotyczące kontraktu jak i deliktu, co oznacza, że z roszczeniem odszkodowawczym może wystąpić osoba poszkodowana25, zaś gdyby pozwanym odmówić legitymacji

do żądania odszkodowania na zasa-dach ogólnych to zostaliby oni zupełnie pozbawieni prawa do skutecznego na-prawienia szkody […]. Ani Konwencja

24 Lex nr 30187.

CMR ani ustawa Prawo przewozowe nie zawierają wyłączenia w zakresie stoso-wania przepisów Kodeksu cywilnego26. Chociaż z aksjologicznego punktu wi-dzenia powyższy nurt należy uznać za słuszny oraz zasadny, to z uwagi na samą regulację prawną Konwencji CMR i przepisów pr. przew. jest on trudny do zaakceptowania. W tym zakresie trze-ba podnieść, że przepisy Konwencji CMR (jak i pr. przew.) w istotny sposób modyfikują ogólne reguły odpowie-dzialności cywilnoprawnej. Ustana-wiają one poszczególne domniemania ułatwiające dochodzenie roszczeń27, akcentują zasadę winy domniemanej (bądź ryzyka)28 i regulują zawieszanie biegu terminów przedawnienia rosz-czeń wskutek wniesienia reklamacji29. Warto również podkreślić, że przepi-sy Konwencji CMR ustanawiają górną granicę odpowiedzialności przewoź-ników, gdyż odszkodowanie nie może przekraczać 8,33 jednostki

rozrachun-26 Lex nr 1714799.

27 W tym m.in. przepis art. 20 ust. 1 Konwencji CMR, zgodnie z którym osoba uprawniona może, bez dalszych dowodów, uważać towar za zaginiony, jeżeli nie został on wydany w ciągu trzydziestu dni po upływie umówionego terminu, a jeżeli terminu nie umówiono, w ciągu sześćdziesięciu dni po przyjęciu towaru przez przewoźnika.

28 Co wynika ze sformułowania przesłanek eg-zoneracyjnych przewoźnika. Por.: R. Walczak,

Międzynarodowy przewóz drogowy towarów,

s. 65-70.

29 Przyjmuje się, że reklamacja pisemna zawiesza bieg terminu przedawnienia aż do dnia, w którym przewoźnik pisemnie ustosunkuje się do niej. Stąd też w praktyce międzynarodowego przewozu towarów zdarzają się stany faktyczne, w których bieg terminu przedawnienia został zawieszony na kilka lat, gdyż przewoźnik nie udzielił stosownej odpowiedzi. Dla reklamacji znaczenie ma treść pisma, a nie jego nazwa (por.: wyrok SN z 5 grudnia 2003 r., IV CK 264/02, Lex nr 172824).

kowej30 za 1 kilogram brakującej wagi brutto. Jednakże w trybie przepisu art. 24 Konwencji CMR strony umo-wy przewozu mogą poumo-wyższą grani-cę zmienić. Za umówioną dodatkową opłatą nadawca może zadeklarować w liście przewozowym wartość towaru, która zastępuje ww. granicę.

Ponieważ przepisy pr. przew. stosuje się subsydiarnie do przepisów Kon-wencji CMR, trzeba też przywołać treść przepisu art. 90 pr. przew. Wskazuje on wprost, że przepisy k.c. mają zastoso-wanie wyłącznie w sprawach, które nie są regulowane przez ustawę przewozo-wą. Jako że reguły odszkodowawcze są w prawie przewozowym w pełni usys-tematyzowane pod kątem czynnej legi-tymacji procesowej, odsyłanie do ogól-nych zasad (wynikających z przepisów k.c.) zdaje się błędne i nieprawidłowe. Drugi pogląd – korelujący osobę uprawnioną z prawem do rozpo-rządzania przesyłką – jest w dużym stopniu akceptowany przez doktrynę prawa przewozowego. W tym zakresie podnosi się, że takie ujęcie pozwala nie

tylko na wysnucie wniosków co do istnie-nia i zakresu, nieuregulowanych wprost, uprawnień nadawcy do dochodzenia roszczeń, zakresu roszczeń odbiorcy, ale również, co do wzajemnej relacji pomię-dzy uprawnieniami tych osób31. Wydaje się, że powyższy nurt stanowi

pewne-30 Zgodnie z kursem SDR, tj. specjalnym prawem ciągnienia, który jest międzynarodową jednostką rozrachunkową, mającą charakter pieniądza bezgotówkowego.

31 K. Wesołowski, Legitymacja do dochodzenia

roszczeń z tytułu szkód w towarze, [w:] Umowa międzynarodowego przewozu drogowego towarów na podstawie CMR, Lex, 2013.

go rodzaju współczesny przejaw pozy-tywizmu prawnego, co znalazło wyraz w wypowiedzi Sądu Najwyższego, że

na gruncie Konwencji CMR prawo do dochodzenia roszczeń odszkodowaw-czych wynikających z umowy przewozu jest niezależne od prawa do towaru czy od faktu poniesienia szkody; przysługuje ono osobie uprawnionej32. Przesądza to o formalizmie tejże koncepcji.

W zakresie tego nurtu istotna jest re-gulacja krajowa, która stosownie do art. 1 ust. 3 w zw. z art. 75 ust. 3 pkt 2 lit. b pr. przew. wskazuje, że przepisy ustawy stosuje się do przewozów dzynarodowych, jeżeli umowa mię-dzynarodowa nie stanowi inaczej, zaś roszczenia przeciwko przewoźnikowi z tytułu umowy przewozu przesyłek towarowych przysługują nadawcy lub odbiorcy w zależności od tego, które-mu z nich przysługuje prawo rozpo-rządzania przesyłką. Ponieważ prze-pisy Konwencji CMR nie ustanawiają wprost, kto jest osobą uprawnioną w strukturze przewozowej, stąd też na tle krajowych przepisów – które mają subsydiarne zastosowanie – należy wywieść, że jest to podmiot, któremu przysługuje prawo do rozporządzania przesyłką.

Z powyższego zatem wynika, że rosz-czenia odszkodowawcze przysługują uprawnionemu do rozporządzania przesyłką, zgodnie z prawem uregulo-wanym w Konwencji CMR w przepisie art. 12 ust. 1 oraz 3 i innych. W myśl podanych przepisów nadawca ma pra-wo rozporządzać towarem, a w

szcze-32 Por.: wyrok SN z 3 września 2003 r., II CKN 415/01 (Lex nr 83410).

gólności zażądać od przewoźnika wstrzymania przewozu, zmiany miej-sca przewidzianego dla wydania to-waru albo też wydania go odbiorcy innemu niż wskazany w liście przewo-zowym. Prawo do rozporządzania to-warem należy jednak do odbiorcy już od chwili wystawienia listu przewo-zowego, jeśli nadawca uczynił o tym wzmiankę w liście przewozowym. W aspekcie prawa do rozporządzania towarem w literaturze przedmiotu podnosi się, że wymienione upraw-nienia mają charakter otwarty, gdyż

zmiany umowy przewozu mogą doty-czyć innych kwestii, np. zmiany ter-minu przewozu, trasy przewozu itp. Instrukcje wydawane przez nadawcę mogą dotyczyć jednocześnie kilku kwe-stii (np. zmiany i miejsca przeznaczenia i odbiorcy), mogą prowadzić do zmiany kraju miejsca rozładunku, jak również nakazywać powrotny transport do na-dawcy33. Co ciekawe, w swojej istocie prawo do rozporządzenia przesyłką stanowi swoisty wyjątek od generalnej zasady pacta sunt servanda34.

Ważna jest tym przy regulacja z prze-pisu art. 12 ust. 5 lit. a i b Konwencji CMR, określająca warunki prawa roz-porządzenia towarem. I tak: nadawca (albo odbiorca w niektórych przypad-kach wskazanych w przepisach Kon-wencji CMR), który chce wykonać to

33 D. Dąbrowski, K. Wesołowski, Załącznik Art. 12, [w:] Konwencja o umowie międzynarodowego

przewozu drogowego towarów (CMR). Komen-tarz, Lex, 2015.

34 Por. K. Wesołowski, [w:] Komentarz do przepisów

o umowie przewozu i spedycji. Kodeks cywilny – Prawo przewozowe – CMR, (red.) W. Górski

prawo, powinien przedstawić pierw-szy egzemplarz listu przewozowego, do którego powinny być wpisane nowe instrukcje wydane przewoźnikowi, oraz wynagrodzić przewoźnikowi wszelkie koszty i szkody, jakie pocią-ga za sobą wykonanie tych instrukcji. Równocześnie wykonanie tego prawa powinno być możliwe w chwili, kie-dy instrukcje dotrą do osoby, która powinna je wykonać, i nie powinno przeszkadzać w normalnej eksploata-cji przedsiębiorstwa przewoźnika ani przynosić szkody nadawcom lub od-biorcom innych przesyłek.

W aktualnym stanie technologicznym oraz prawnym wydaje się, że formal-ny wymóg przedstawienia przewoź-nikowi pierwszego egzemplarza listu przewozowego może zostać spełniony również w formie elektronicznej. Po-nieważ samo prawo rozporządzania towarem wymaga od osoby upraw-nionej złożenia oświadczenia woli, w tym zakresie mógłby mieć zasto-sowanie przepis art. 781 § 1 i 2 k.c., zgodnie z którym do zachowania elek-tronicznej formy czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci elektronicznej i opatrzenie go kwalifikowanym podpisem elektro-nicznym. Oświadczenie woli złożone w formie elektronicznej jest równo-ważne z oświadczeniem woli złożo-nym w formie pisemnej.

Natomiast sama koncepcja skorelowa-nia osoby uprawnionej z prawem do rozporządzania towarem znajduje od-zwierciedlenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przykładowo w wyroku z 3 września 2003 r. (II CKN 415/01) wywiedziono, że postanowienia

Kon-wencji CMR nie określają w sposób

wyczerpujący, kto jest uprawniony do dochodzenia roszczeń odszkodowaw-czych wobec przewoźnika. Z jej art. 13 ust. 1 wynika jedynie, że jeżeli stwier-dzono zaginięcie towaru lub jeżeli towar nie przybył po upływie terminu przewi-dzianego w artykule 19, odbiorca może w imieniu własnym dochodzić wobec przewoźnika praw wynikających z umo-wy przewozu. Regulacja ta nie umo-wyłącza sięgnięcia do przepisów krajowych nor-mujących umowę przewozu, a konkret-nie do przepisów ustawy z dnia 15 li-stopada 1984 r. – Prawo przewozowe, które mają subsydiarne zastosowanie do przewozów międzynarodowych, jeże-li umowa międzynarodowa nie stanowi inaczej, a strony – jak w rozstrzyganej sprawie – nie dokonały wyboru prawa (zob. art. 1 ust. 3 pr. przew. w związku z art. 27 § 1 pkt 2 p.p.m.). Zgodnie z art. 75 ust. 3 pkt 2 lit. b pr. przew., roszcze-nia przeciwko przewoźnikowi z tytułu utraty, ubytku czy uszkodzenia prze-syłki przysługują nadawcy lub odbiorcy zależnie od tego, któremu z nich przy-sługuje prawo rozporządzania przesył-ką. O tym, kto ma prawo rozporządzać przesyłką („towarem” – według przepi-sów Konwencji CMR) rozstrzyga art. 12 Konwencji CMR35.

W tożsamym tonie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 5 grudnia 2003 r. (IV CK 264/02), stanowiąc, że

konwencja nie definiuje pojęcia „osoby uprawnionej” do dochodzenia roszczeń przeciwko przewoźnikowi. Może być nią odbiorca albo nadawca ładunku, ale także inna osoba, na którą w drodze czynności prawnej przeszło

nie do dochodzenia takiego roszczenia. Kwestie te reguluje zatem prawo krajo-we36. Z powyższego orzeczenia dodat-kowo wynika, że roszczenia odszkodo-wawcze osoby uprawnionej mogą być przeniesione na osobę trzecią w dro-dze czynności prawnej, w tym m.in. wskutek cesji wierzytelności.

3.3. Synteza – podmiot uprawniony