Synteza – podmiot uprawniony w schematach międzynarodowego

oszustwa dystrybucyjnego

Mając na uwadze sposoby działania sprawców analizowanego czynu za-bronionego, konstrukcję podmioto-wą przewozu międzynarodowego, jak i przyjmowane w judykaturze koncep-cje określania podmiotu uprawnione-go na gruncie przepisów Konwencji CMR, trzeba też mieć na względzie, że wybór konkretnej koncepcji (doty-czącej przymiotu osoby uprawnionej w strukturze przewozowej) będzie bezpośrednio determinować nie tylko podstawę prawną roszczeń odszkodo-wawczych, ale też samą czynną legi-tymację procesową w procesie cywil-nym.

Wydaje się przy tym, że w aspekcie czynnej legitymacji procesowej naj-mniej problematyczna jest pierwsza koncepcja, według której legityma-cja ta będzie przysługiwać temu, u kogo wskutek przestępczych działań stwierdzono zwiększenie pasywów lub pomniejszenie aktywów. W pierw-szym schemacie oszustwa dystrybu-cyjnego będzie to zawsze producent dóbr materialnych, gdyż w wyniku

36 Lex nr 172824.

utraty towarów żaden inny podmiot nie może stwierdzić uszczerbku ma-jątkowego. Ewentualne skorzystanie w tym schemacie przez producenta towarów z usług spedytorskich będzie irrelewantne dla posiadania atrybutu osoby uprawnionej, gdyż spedytor co do zasady nie może stwierdzić w swo-im majątku szkody (jako że przewo-żony towar nie stanowi jego własno-ści)37. Jednocześnie w rozumieniu tej koncepcji bez znaczenia jest również okoliczność, komu przysługiwało pra-wo do rozporządzania towarem, tj. nadawcy czy odbiorcy.

Sytuacja komplikuje się, jeśli powyż-szą koncepcje odnieść do drugiego schematu oszustwa, gdzie przymiot osoby uprawnionej będzie w istocie uzależniony od terminu płatności za dostarczany/sprzedawany towar (określenie, czy płatność nastąpiła z góry czy z dołu, będzie z kolei bezpo-średnio determinować status poszko-dowanego). Jeżeli zapłata nastąpiła z góry, to odbiorca będzie podmiotem poszkodowanym oraz osobą upraw-nioną w świetle przepisów konwencji CMR, gdyż to u niego nastąpiła

szko-37 Niemniej szkoda może nastąpić np. wskutek nie-uzyskania zapłaty za wykonane usługi spedytorskie.

da wskutek nieotrzymania umownego ekwiwalentu (towaru), który został opłacony. Natomiast gdy płatność miała nastąpić z dołu (tj. po odbio-rze towarów), to producent będzie podmiotem poszkodowanym i w myśl przepisów Konwencji CMR osobą uprawnioną do odszkodowania. Rów-nież w tym przypadku bez znaczenia będzie okoliczność, komu przysługi-wało prawo do rozporządzania towa-rem, jak i ewentualne skorzystanie z usług spedytorskich.

Z kolei druga koncepcja – zgodnie z którą przymiot osoby uprawnionej przysługuje podmiotowi, któremu w strukturze przewozowej przysłu-giwało prawo do rozporządzania to-warem – chociaż ma zarówno uza-sadnienie na gruncie przepisów, jak i aprobatę Sądu Najwyższego, wydaje się w niektórych stanach faktycz-nych niezasadna oraz pozbawiona wewnętrznej spójności, gdyż całko-wicie wypacza aksjologiczną istotę odpowiedzialności odszkodowawczej,

jak i pozbawia podmiot poszkodo-wany czynnej legitymacji procesowej w ewentualnym procesie odszkodo-wawczym (narażając go tym samym na oddalenie powództwa).

Powyższe może zaistnieć zarówno w przypadku pierwszego, jak i drugie-go schematu oszustwa dystrybucyj-nego.

W pierwszym schemacie wskazana niezgodność cywilnoprawna może nastąpić w sytuacji, gdy zleceniodaw-cą przewozu będzie rzekomy odbior-ca (tj. sprawodbior-ca czynu zabronionego), bądź gdy producent towarów zleci wy-konanie przewozu i w trybie przepisu art. 12 ust. 3 Konwencji CMR przekaże uprawnienie do rozporządzania to-warem rzekomemu odbiorcy. W tym stanie rzeczy, z uwagi na prawo do rozporządzania towarem – stosownie do poglądów Sądu Najwyższego oraz w świetle Konwencji CMR – to spraw-cy omawianego czynu zabronionego (jako odbiorcy) będą osobami upraw-nionymi do zgłoszenia roszczeń od-szkodowawczych, a nie producent to-warów, u którego nastąpiło faktyczne pomniejszenie aktywów.

Omawiana sytuacja prawno-faktycz-na wydaje się niewłaściwa również z tego względu, że przepisy Konwen-cji CMR mają charakter powszechnie obowiązujący, a poszkodowany nie może skorzystać z ogólnych prze-pisów o odpowiedzialności cywil-noprawnej. Nie do zaakceptowania w praworządnym państwie prawa jest stan prawny, w którym poszkodowa-nego pozbawia się legitymacji do wy-stąpienia z żądaniem naprawy ponie-sionego uszczerbku. Nie ma przy tym

znaczenia, że w niektórych sytuacjach przewoźnik mógłby powołać się na przesłanki ekskulpacyjne (bądź egzo-neracyjne). Przykładowo nastąpi to, gdy prawo do rozporządzenia towa-rem przysługiwało odbiorcy (sprawcy czynu zabronionego), a przewoźnik był zobligowany do zmiany miejsca dostawy na jego żądanie.

Dodatkowo w aktualnych realiach społeczno-gospodarczych wydaje się, że nie będzie miała znaczenia oko-liczność uzyskania statusu pokrzyw-dzonego w postępowaniu karnym oraz nałożenia na sprawców czynu zabronionego obowiązku naprawie-nia szkody w trybie przepisu art. 46 §

1 k.k. (co jest możliwe aż do

zamknię-cia przewodu sądowego na rozprawie głównej w postępowaniu karnym).

Najczęściej sprawcy nie dysponują wartościowym majątkiem, co prze-sądza o częściowej (bądź całkowitej) bezskuteczności egzekucji sądo-wej. Stąd też co do zasady podmioty poszkodowane będą żądać napra-wienia szkody w procesach odszko-dowawczych przeciwko przewoźni-kowi umownemu bądź towarzystwu ubezpieczeniowemu, które udzieliło ochrony ubezpieczeniowej o.c.p.d.

(odpowiedzialność cywilnoprawna

przewoźnika drogowego). W konse-kwencji powyższego istotna będzie czynna legitymacja procesowa w pro-cesie odszkodowawczym, a nie status pokrzywdzonego.

Niecelowość tego nurtu może też przejawić się w sytuacji, gdy produ-cent korzystał z usług spedytora, któ-ry zlecił przewóz towaru we własnym imieniu. W takim stanie rzeczy to spe-dytor – jako nadawca w podmiotowej

konstrukcji przewozowej – jest osobą uprawnioną, zaś ewentualna zmiana miejsca doręczenia towarów bez jego zgody (przy założeniu, że uprawnie-nie uprawnie-nie przeszło na odbiorcę) naraża przewoźnika na odpowiedzialność odszkodowawczą. Niemniej ponownie osobą uprawnioną nie będzie produ-cent towarów, lecz spedytor, któremu przysługiwało prawo do rozporządza-nia towarem, co przydaje mu czynną legitymację procesową do wytocze-nia powództwa odszkodowawczego opartego o przepisy konwencji CMR. Co prawda podlega to konwalidacji drogą cesji wierzytelności pomiędzy spedytorem a producentem towaru, niemniej potrzeba dokonania tego ro-dzaju czynności prawnej dla uzyska-nia przez faktycznie poszkodowanego czynnej legitymacji procesowej pro-wadzi do wniosku, że samą konstruk-cję odszkodowawczą omawianego nurtu może cechować pewnego rodza-ju aksjologiczna niespójność, co czyni ją w pewnym zakresie nieprawidłową. Omawiana nieprawidłowość może również wystąpić przy drugim sche-macie międzynarodowego oszustwa dystrybucyjnego, w powiązaniu z ter-minem płatności (zapłaty z góry bądź z dołu), jak i z prawem do rozporzą-dzania towarem. Przy założeniu, że nie korzystano z instytucji przepisu art. 12 ust. 3 Konwencji CMR, wadli-wość cywilnoprawna nastąpi, gdy producent towarów zlecał przewóz towarów, zaś zapłata nastąpiła z góry. W takim przypadku, choć faktycz-nie poszkodowanym będzie odbiorca (gdyż nie uzyskał umownego ekwi-walentu, wynikającego z dokonanej zapłaty), to w świetle Konwencji CMR osobą uprawnioną będzie nadawca, tj.

producent towarów. Analogicznie, gdy odbiorca był zleceniodawcą przewo-zu (co czyni go tym samym nadawcą i podmiotem, któremu przysługuje prawo do rozporządzania towarem), zaś zapłata miała nastąpić po od-biorze towarów (tj. z dołu), szkoda nastąpi nie po stronie odbiorcy, lecz u producenta, który z jednej strony utracił dobra materialne, a z dru-giej nie otrzymał zapłaty. Natomiast w świetle przepisów Konwencji CMR osobą uprawnioną do odszkodowa-nia będzie odbiorca, który nie poniósł uszczerbku majątkowego z tytułu utraty towarów.

Nie można przy tym uznać, że ana-lizowaną problematykę całkowicie konwaliduje regulacja przepisu art. 13 ust. 1 zd. pierwsze Konwencji CMR, zgodnie z którą w przypadku stwier-dzenia zaginięcia38 towaru lub jeżeli towar nie przybył po upływie terminu przewidzianego w art. 19 Konwencji CMR, odbiorca może w imieniu wła-snym dochodzić wobec przewoźnika praw wynikających z umowy przewo-zu. Doktryna ww. przepis interpretuje w taki sposób, że nie stwarza się za-sady „kto pierwszy, ten lepszy”, gdyż

roszczenie odbiorcy jest uprzywilejowa-ne w tym sensie, że może być zgłoszouprzywilejowa-ne później niż roszczenie nadawcy, byleby przed wypłatą nadawcy […]. Prawo to wygasa po stronie odbiorcy

dopie-38 Zgodnie z przepisem art. 20 ust. 1 Konwencji CMR osoba uprawniona może, bez dalszych dowodów, uważać towar za zaginiony, jeżeli nie został on wydany w ciągu trzydziestu dni po upływie umówionego terminu, a jeżeli terminu nie umówiono, w ciągu sześćdziesięciu dni po przyjęciu towaru przez przewoźnika.

ro z chwilą wypłaty odszkodowania nadawcy39.

Jeśli faktycznie poszkodowanym bę-dzie odbiorca, któremu nie przysługi-wało prawo rozporządzania towarem, powyższą zasadą można konwali-dować wskazaną nieprawidłowość. Niemniej jeśli faktycznie poszkodo-wanym był nadawca (producent to-warów), któremu przysługiwało prawo rozporządzania towarem – a w konse-kwencji również czynna legitymacja procesowa do wytoczenia powództwa odszkodowawczego – powyższa in-stytucja rodzi ryzyko zaistnienia sta-nu nieprawidłowości, gdyż odbiorca może go pozbawić przysługujących mu uprawnień odszkodowawczych.

4. Podsumowanie

W aktualnej regulacji prawnej istnieje ryzyko, że podmiot faktycznie poszko-dowany przez sprawców omawianego czynu przestępczego zostanie pozba-wiony części instrumentów cywil-noprawno-odszkodowawczych, gdyż w świetle przepisów Konwencji CMR nie będzie mu przysługiwać przymiot osoby uprawnionej.

Prawo do rozporządzania towarem na gruncie Konwencji CMR jest skorelowa-ne z przymiotem osoby uprawnioskorelowa-nej, a zatem powiązane z czynną legityma-cją procesową do wytoczenia ewentu-alnego powództwa odszkodowawczego wobec przewoźnika umownego.

39 Por. K. Wesołowski, [w:] Konwencja o umowie

międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR). Komentarz, red. K. Wesołowski. D. Ambrożuk,

W obu schematach międzynarodo-wego oszustwa dystrybucyjnego naji-stotniejsze jest powiązanie z prawem do rozporządzania towarem. Z jed-nej strony będzie ono determinować status osoby uprawnionej, z drugiej zaś – przy ocenie kwestii, czy zmiana przez przewoźnika docelowego miej-sca dostawy w trakcie przewozu była zgodna z przepisami prawa – decydo-wać o ewentualnej odpowiedzialności odszkodowawczej.

Mając na względzie interes producen-tów towarów oraz przedstawione ryzy-ko prawne w zakresie czynnej legity-macji procesowej, postulować należy, by w razie ustalenia zapłaty z dołu (po odbiorze towarów) to producent był podmiotem, który zleca przewóz to-waru. W takim przypadku będzie mu przysługiwać prawo do rozporządzania przesyłką, skorelowane z przymiotem osoby uprawnionej, co zabezpieczy jego ogólnie pojęty interes prawny i faktyczny. Dodatkowo producent nie powinien wyrażać zgody na przejście tego prawa na rzecz odbiorcy (w trybie przepisu art. 12 ust. 3 Konwencji CMR). Powyższy wniosek wynika z faktu, że – w przypadku pierwszego sche-matu przestępstwa dystrybucyjne-go – producent towarów będzie mógł przeciwdziałać zmianie docelowego miejsca dostawy, zaś w razie zmiany bez jego zgody będzie mógł żądać za-płaty odszkodowania od przewoźnika ponoszącego odpowiedzialność cywil-noprawną. Jeśli producent postanowi skorzystać z usług spedytorskich, spe-dytor winien zlecić przewóz w imieniu producenta bądź (przy zleceniu prze-wozu we własnym imieniu spedytora) zobowiązać się do zawarcia w

stosow-nym terminie umowy cesji wierzytel-ności, tj. przeniesienia na producenta wszelkich tytułów prawnych związa-nych z przymiotem osoby uprawnionej, które wynikają z przepisów Konwencji CMR. Nadto w wypadku skorzystania z usług spedytorskich spedytor nie po-winien przenosić na odbiorcę praw do rozporządzania towarem.

Wydaje się również, że przy płatno-ści z góry za wykupiony towar zle-ceniodawcą przewozu powinien być faktyczny odbiorca, gdyż będzie to rzutować na przyznanie mu statu-su nadawcy, a w konsekwencji oso-by uprawnionej do odszkodowania w świetle przepisów Konwencji CMR – z uwagi na przysługujące mu prawo do rozporządzania towarem.

Powyższe rozważania pokazują, że koncepcja podmiotu uprawnionego na gruncie Konwencji CMR (w myśl której jest to podmiot, któremu przysługuje prawo do rozporządzania towarem) co do zasady porządkuje oraz systematy-zuje samą strukturę podmiotową prze-wozu, precyzując tym samym, komu przysługuje czynna legitymacja pro-cesowa w zakresie ewentualnych rosz-czeń odszkodowawczych na gruncie przepisów CMR. Niemniej w niektó-rych stanach faktycznych i prawnych – tj. przy ziszczeniu się omawianych schematów oszustwa dystrybucyjnego – wskazany nurt może być niewłaściwy wobec podmiotów faktycznie poszko-dowanych, gdyż z uwagi na swój for-malizm prawny (czy regulacje przepisu art. 13 ust. 1 Konwencji CMR) może je pozbawić czynnej legitymacji proceso-wej w procesie odszkodowawczym.

BIBLIOGRAFIA:

Adamus R., Konwencja CMR w orzecznictwie sądów polskich, „Glosa” 2010, nr 2.

Dąbrowski D., Wesołowski K., Załącznik Art. 12, [w:] Konwencja o umowie międzynarodowego

przewozu drogowego towarów (CMR). Komentarz, Lex.

Górski W., Wesołowski K., Komentarz do przepisów o umowie przewozu i spedycji, Kodeks

cywil-ny – Prawo przewozowe – CMR, Gdańsk 2006.

Habryn E., Windykacja należności z umowy międzynarodowego przewozu towarów, Publikacje Elektroniczne ABC.

Jastrzębski J., Dyferencyjna metoda ustalania szkody w sprawach reprywatyzacyjnych – krytyczne

uwagi na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, „Przegląd Sądowy” 2016, nr 3.

Kaliński M., Moment powstania szkody a treść roszczenia odszkodowawczego, „Glosa” 2015, nr 3. Kolarski A., Prawo przewozowe. Komentarz, Warszawa 2002.

Stec M., Umowa przewozu w transporcie towarowym, Kraków 2005. Szanciło T., Prawo przewozowe, Komentarz, Warszawa 2008.

Walczak R., Międzynarodowy przewóz drogowy towarów, Warszawa 2006.

Wesołowski K., Dochodzenie roszczeń według CMR, Gdańskie Studia Prawnicze, Gdańsk 1999. Wesołowski K., Legitymacja do dochodzenia roszczeń z tytułu szkód w towarze, [w:] Umowa

międzynarodowego przewozu drogowego towarów na podstawie CMR, Lex.

Wesołowski K., Ambrożuk D., Dąbrowski D., Konwencja o umowie międzynarodowego przewozu

drogowego towarów (CMR). Komentarz, Warszawa 2015.

Włodarska K., Klauzule dotyczące podmiotów umowy przewozu, [w:] Umowa drogowego

prze-wozu towarów, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2005.

Zielinko I., Bezpośredniość jako element definicji pokrzywdzonego w procesie karnym, „Przegląd Sądowy” 2014, nr 3.