Schematy międzynarodowego oszustwa dystrybucyjnego

2.1. Schemat 1: przestępca jako rzekomy odbiorca towarów

Pierwszy schemat oszustwa polega na tym, że przestępcy stają się rzekomy-mi odbiorcarzekomy-mi towarów w łańcuchu przewozowym. Omawiany sposób działania przestępców sprowadza się w dużej mierze do wprowadzenia w błąd nadawcy towarów, jak również przewoźnika dokonującego przewozu. Główną cechą charakterystyczną jest pierwotna inicjatywa sprawców, któ-rzy – jako rzekomi przedstawiciele sieci handlowej, o odpowiedniej re-nomie na rynku – nawiązują kontakt e-mailowy z zagranicznym producen-tem różnego rodzaju dóbr material-nych, celem rozpoczęcia współpracy dystrybucyjnej (sprzedaży towarów producenta w dobrze notowanej sie-ci handlowej). Wybór zagranicznego podmiotu nie jest przypadkowy, gdyż ewentualne bariery językowe, praw-ne czy nawet kulturowe mogą mieć obstrukcyjny wpływ na prawidłową i rzetelną weryfikację przedstawionej dokumentacji handlowej. Sama oferta nabycia towarów jest atrakcyjna dla producenta (ze względu na ilość zama-wianych dóbr, wysoką cenę jednostko-wą oraz stałą perspektywę współpra-cy), zaś najważniejszym warunkiem oferty jest odroczenie płatności, któ-ra z reguły ma nastąpić w terminie

14 bądź 30 dni, licząc od daty odbioru towarów. Takie odroczenie zazwyczaj tłumaczone jest sztywną polityką fi-nansową danej sieci handlowej, która nie przewiduje jakichkolwiek wyjąt-ków dla swoich dostawców.

Kolejnym elementem omawianego

modus operandi jest duża dbałość

prze-stępców o upozorowanie autentyczno-ści oferty współpracy. Chodzi nie tylko o zachowanie staranności w samym kontakcie i formie oferty (poprawność stylistyczna i językowa, odpowied-nia domena elektronicznego adresu pocztowego itd.), ale też o zachowanie zgodności wszelkich danych z oficjalną dokumentacją rejestrową spółki, którą rzekomo reprezentują oszuści (aktu-alne adresy spółki i jej magazynów/ punktów dystrybucyjnych, pełnomoc-nictwa sporządzone przez członków zarządów, aktualne wypisy z rejestrów przedsiębiorców, poświadczone odpisy istotnej dokumentacji handlowej, pie-czątki księgowości itd.).

Zachowanie powyższej staranności służy uniknięciu jakichkolwiek obaw po stronie dystrybutora, gdyż naj-mniejsza wątpliwość może zniweczyć przestępczy schemat jeszcze przed wysyłką towarów. Stąd też omawiana staranność polega również na podszy-waniu się tylko pod renomowane sieci handlowe (powszechnie znane na da-nym rynku), gdyż zagraniczni produ-cenci po otrzymaniu oferty nierzadko przeprowadzają badania due diligence, których celem jest weryfikacja han-dlowa potencjalnego partnera, jak i jego wiarygodności finansowej. W przypadku zawarcia porozumienia o współpracy oraz podjęciu przez

pro-ducenta decyzji o wysłaniu towarów istotna jest kwestia tzw. prawa roz-porządzania towarem, gdyż sprawcy omawianego przestępstwa – aby nie wzbudzać jakichkolwiek podejrzeń – najczęściej w dokumentacji prze-wozowej (liście przewozowym CMR) podają prawidłowe i oficjalne dane adresowe rzekomo reprezentowanej spółki (lub jej punktów dystrybucyj-nych), jak i wpisują siebie samych (lub inne zaufane osoby) jako właściwe do kontaktu po stronie odbiorcy.

Najistotniejszy moment omawianego schematu następuje tuż przed samym doręczeniem towarów, tj. w chwili, gdy rzekomy odbiorca podejmuje kontakt z kierowcą i żąda zmiany docelowe-go adresu dostawy na taki, z któredocelowe-go przestępcy mogą bezpiecznie odebrać towar (często adres ten jest oddalony o kilka bądź kilkanaście kilometrów od pierwotnego punktu dostawy). Jeżeli prawo do rozporządzania towa-rem przysługuje odbiorcy, kierowca jest obligowany do zmiany adresu do-stawy i schemat oszustwa dystrybu-cyjnego dopełnia się. Natomiast jeżeli prawo do rozporządzenia towarem przysługuje nadawcy, jego zgoda na zmianę adresu dostawy także powo-duje dopełnienie schematu i zreali-zowanie celów oszustwa. Zdarzają się sytuacje, w których kierowca zgadza się na zmianę adresu dostawy bez kontaktu z nadawcą, mimo że to jemu przysługiwało prawo do rozporzą-dzenia towarem. Najczęściej wynika to z nieznajomości przepisów prawa, presji czasu czy samego charakteru bądź formy żądania zmiany miejsca dostawy.

2.2. Schemat 2: przestępca jako rzekomy podwykonawca przewoźnika

W drugim schemacie oszuści dystry-bucyjni wcielają się w podwykonawcę przewoźnika w strukturze przewozo-wej. Specyfika tego oszustwa polega na wprowadzeniu w błąd pierwotnego zleceniobiorcy przewozu (przewoźni-ka umownego), a następnie podmio-tu dokonującego załadunku towaru, który w rezultacie powierza sprawcom czynu zabronionego pieczę nad prze-wożonym towarem.

Omawiany schemat cechuje się znacz-nie większą dynamiką działań, gdyż inicjowany jest w głównej mierze przez pierwotnego zleceniobiorcę przewozu, który – najczęściej w wyni-ku niemożności skorzystania z włas-nej floty przewozowej i zbliżającego się terminu załadunku towarów – po-stanawia podzlecić przewóz dalszemu wykonawcy. Podwykonawcę tego wy-szukuje, składając ofertę na tzw. gieł-dzie transportowej.

Ponownie ważnym elementem sche-matu jest zachowanie przez oszustów specyficznego rodzaju staranności, przejawiającej się na dwóch polach. Po pierwsze, oszuści wybierają oferty krótkoterminowe (np. załadunek to-warów w następnym dniu roboczym), co znacznie utrudnia pierwotnemu zleceniobiorcy przewozu dokładną weryfikację tożsamości potencjal-nego podwykonawcy i przedłożonej przez niego dokumentacji. Sprawcy omawianego czynu przestępczego najczęściej wybierają oferty przewozu

towarów o znacznej wartości6, których przewóz winien zająć co najmniej kil-ka dni (z uwagi na odległość pomię-dzy miejscem załadunku a miejscem dostawy). Chodzi o to, by uczestnik struktury przewozowej jak najpóźniej zorientował się, że został oszukany, a w rezultacie jak najpóźniej zgłosił organom ścigania możliwość popeł-nienia przestępstwa.

Po drugie, staranność przejawia się w e-mailowym (rzadziej telefonicz-nym) kontakcie z pierwotnym zlece-niobiorcą przewozu i przedstawieniu się jako przedstawiciel spółki, która faktycznie wykonuje międzynarodową działalność przewozową i jest zareje-strowana w obcym dla przewoźnika umownego kraju. W toku korespon-dencji oszuści przedkładają podro-bioną i sfałszowaną dokumentację, w szczególności: licencję i zezwolenia na wykonywanie międzynarodowych przewozów, polisę ubezpieczeniową zagranicznego towarzystwa ubez-pieczeniowego, wydruk z aktualnym numerem VAT EU, krajowy odpis z rejestru przedsiębiorców czy doku-ment tożsamości kierowcy, który bę-dzie wykonywał przewóz. Podobnie jak w pierwszym schemacie, sprawcy czynu zabronionego posługują się do-meną elektronicznego adresu poczto-wego, która jest niemalże identyczna z faktycznie używaną przez rzekomo reprezentowanego przewoźnika.

6 Wysoka wartość towaru może przejawiać się w jego wadze, ilości przewożonych palet czy wymaganej sumie ubezpieczenia w polisie ubez-pieczeniowej. Niewykluczone, że przewoźnik umowny już w toku negocjacji przekaże informa-cje, co dokładnie stanowi przedmiot przewozu.

W przypadku pozytywnej weryfikacji i zleceniu podwykonawstwa schemat przestępstwa dopełnia się, gdyż rze-komy podwykonawca w umówionym terminie podstawia samochody pod miejsce załadunku, gdzie towar zosta-je mu wydany na podstawie informacji uzyskanych od przewoźnika umowne-go oraz przedstawionej przez podwy-konawcę sfałszowanej dokumenta-cji. W takim stanie rzeczy przesyłka nie dociera do odbiorcy, co skutkuje odpowiedzialnością cywilnoprawną pierwotnego zleceniobiorcy przewozu (przewoźnika umownego). 2.3. Prawnomaterialne skutki dystrybucyjnego oszustwa międzynarodowego; podmiot pokrzywdzony a podmiot poszkodowany

Ustawowa definicja pokrzywdzonego została zawarta w przepisie art. 49 § 1-3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 89, poz. 555 ze zm., dalej: „k.p.k.”). Stosownie do niej pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez prze-stępstwo. Pokrzywdzonym może być także niemająca osobowości prawnej instytucja państwowa lub samorzą-dowa lub inna jednostka organizacyj-na, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Za pokrzywdzonego uważa się zakład ubezpieczeń w za-kresie, w jakim pokrył szkodę wyrzą-dzoną pokrzywdzonemu przez prze-stępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

W literaturze przedmiotu zaznacza się, że powyższą definicję

wyznacza-ją trzy kryteria: podmiot, naruszenie bądź zagrożenie dobra prawnego, a także bezpośredniość naruszenia

bądź zagrożenia dobra prawnego7.

Jednocześnie sama definicja ma cha-rakter materialny8.

Ponieważ międzynarodowe oszustwo dystrybucyjne jest przestępstwem przeciwko mieniu, pokrzywdzonym będzie ta osoba bądź ten podmiot, który posiadał tytuł prawny do prze-wożonego towaru (co do zasady pra-wo własności). Stąd też skutkiem popełnienia powyższego czynu prze-stępczego będzie uzyskanie najczę-ściej przez producenta towarów (jako właściciela) statusu pokrzywdzonego

w postępowaniu karnym9, co

umożli-wia m.in. złożenie wniosku – w trybie przepisu art. 49a k.p.k. – o orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody przez sprawców przestępstwa.

Niemniej należy zaznaczyć, że nie można utożsamiać przymiotu osoby pokrzywdzonej z przymiotem oso-by poszkodowanej. Jeśli stwierdzono usiłowanie popełnienia omawianego czynu zabronionego – a nawet jeśli przestępstwo zostało popełnione, ale w wyniku działań operacyjnych organów ścigania odzyskano w cało-ści utracony towar – nie zawsze

bę-7 Por.: I. Zielinko, Bezpośredniość jako element

definicji pokrzywdzonego w procesie karnym,

„Przegląd Sądowy” 2014, nr 3.

8 W tym zakresie por. postanowienie SN z 17 li-stopada 2005 r., II K 108/08 (Lex nr 222785).

9 Pokrzywdzonym będzie również towarzystwo ubezpieczeniowe, które wypłaciło odszkodowa-nie – wskutek omawianego czynu przestępczego – z tytułu udzielenia przewoźnikowi ochrony ubezpieczeniowej o.c.p.d. (odpowiedzialność cywilnoprawna przewoźnika drogowego).

dzie można stwierdzić wystąpienie uszczerbku w majątku pokrzywdzone-go, tj. szkody.

Osobą poszkodowaną jest zaś ten podmiot, u którego można stwier-dzić zaistnienie szkody majątkowej. Jest ona najczęściej wyliczana meto-dą dyferencyjną (różnicową), której istota polega na porównaniu dwóch stanów majątku poszkodowanego, tj. hipotetycznego stanu przed zaistnie-niem zdarzenia szkodowego (tak jak-by szkody nie popełniono) ze stanem aktualnym, gdzie pomniejszyły się ak-tywa lub powiększyły pasywa10. W tym zakresie w literaturze przedmiotu po-nadto podkreśla się, że dyferencyjna

metoda ustalenia rozmiarów szkody wy-maga rekonstrukcji hipotetycznego sta-nu majątku poszkodowanego w okresie między powstaniem pierwszych nieko-rzystnych skutków zdarzenia szkodzące-go a momentem orzekania. Nie zwalnia z niej nawet bardzo długi odstęp czasu11. W konsekwencji możliwe są sytu-acje, w których producent towarów, w wyniku popełnienia dystrybucyjne-go oszustwa międzynarodowedystrybucyjne-go, na gruncie przepisów k.k. i k.p.k. uzyska status osoby pokrzywdzonej, niemniej z punktu widzenia cywilistyki nie będzie osobą poszkodowaną. Warto przy tym uwypuklić, że pogorszenie się towaru (jego jakości, np. w wyniku nieprawidłowego przewozu czy

za-10 Podobnie J. Jastrzębski, Dyferencyjna metoda

ustalania szkody w sprawach reprywatyzacyjnych – krytyczne uwagi na tle orzecznictwa Sądu Naj-wyższego, „Przegląd Sądowy” 2016, nr 3.

11 M. Kaliński, Moment powstania szkody a treść

roszczenia odszkodowawczego, „Glosa” 2015,

drapań) należy niewątpliwie uznać za szkodę majątkową.