Zjednoczone Niemcy otwarcie i nie bez podstaw pretendują do roli „kuratora” krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Rosji, w nawiązywaniu przez nie kontaktów z Zachodem.
Po II wojnie światowej głównym celem polityki zagranicznej NRF by ło zapewnienie sobie akceptacji przez państwa Zachodu oraz zjednocze nie obu państw niemieckich. Kraje komunistyczne, a przede wszystkim ZSRR, były uważane za przeciwnika ideowego. Jednocześnie Niemcy poszukiwały swego miejsca w systemie stosunków międzynarodowych. W połowie lat 50. NRF podjął pierwsze kroki w kierunku nawiązania kontaktów z Moskwą. Znalazło to wyraz w moskiewskiej wizycie kancle rza Konrada Adenauera w 1955 r., w nawiązaniu stosunków dyploma tycznych gotowości do pokojowej współpracy z ZSRR. Wydarzenia 1956 r.w Europie Środkowo-Wschodniej, które doprowadziły do pew nego ocieplenia w zimnej wojnie, spowodowały nieznaczne ożywieniew kontaktach dwustronnych.
Ponieważ USA i Francja podejmowały coraz wyraźniejsze próby porozumienia z ZSRR i państwami bloku komunistycznego, Niemcy nie mogły pozostać z boku.
Pierwsze zapowiedzi konkretnych zmian w polityce zagranicznej NRF pojawiły się w połowie lat 60. Wtedy sięgnięto do znanej już z historii Niemiec Ostpolitik, czyli kierunku poEtyki wschodniej sfor mułowanej przez Friedricha Ratzela w XIX w, a wykorzystanej przez Bismarcka i Hitlera w wieku XX.
W XIX wieku mianem Ostpolitik określano głównie poEtykę zagra niczną Rzeszy Niemieckiej wobec Rosji carskiej, a w okresie między wojennym wobec Polski, Czechosłowacji i ZSRR. Po wojnie termin ren został wprowadzony ponownie 28 października 1969 r. w
pro-gramowym przemówieniu kanclerza NRF Willego Brandta dla okre ślenia polityki normalizacji stosunków z krajami socjalistycznymi.
Po 1989 r. termin ten objął byłe europejskie państwa socjalistyczne, jak również państwa eurazjatyckie byłego ZSRR. W każdym z tycu okresów termin Ostpolitik miał inną cechę semantyczną. Przełom XIX i XX wieku to poszukiwanie akceptacji dla kwestii niemieckiej przez Bismarcka. Międzywojnie do II wojny światowej — utworzenie Łeber.-
sraum (przestrzeni życiowej), czyli rozszerzenie terytoriów kraju na
tereny, gdzie Niemcy mieszkali poza granicami swojej ojczyzny.
Lata 60. i 70. to zjednanie NRF z Francją, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z NRD oraz wprowadzenie dyplomacji — głównie gospodarczej — wobec państw socjalistycznych. Wreszcie lata po roku 1989 to okres wschodniej polityki NRF, mającej na celu zjednoczenie Niemiec i objęcie strefami wpływów nowej przestrzeni do geopoli tycznego zagospodarowania Europy Środkowo-Wschodniej.
W opublikowanej przez rząd NRF w 1970 r. białej księdze na tema:
bezpieczeństwa Republiki Federalnej czytamy m.in.: „Bez kontynuowania
polityki zachodniej skuteczna polityka wschodnia w ogóle jest nie do pomyślenia.
Rząd federalny realizuje politykę wschodnią zgodnie ze swoimi za powiedziami z jesieni 1969 r. Wychodzi przy tym z oceny sytuacji jaka faktycznie panuje w Europie, kierując się trzema zasadami:
• na obszarze wschodnioeuropejskim nic ważnego nie może się stać bez zgody Moskwy;
• rządy w Warszawie, Berlinie Wschodnim, Pradze i pozostałych stoli cach wschodnioeuropejskich są równocześnie państwami suweren nymi z własną wolą i własną pozycją;
• byłoby szaleństwem i niebezpiecznie, gdyby chciało się wbić klin między poszczególne państwa Układu Warszawskiego”1.
1 E. J. Osmańczyk, Tincyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, Warszawa 198t. s. 371.
Takie podejście świadczy dobitnie o tym, że NRF w tym czasie wy raźnie dążyła już do przejęcia roli najważniejszego pośrednika Za chodu w jego kontaktach ze Wschodem.
W wyniku Ostpolitik, zwanej później też jako Realpolitik, wiosną 1970 r. kanclerz Brandt odwiedził NRD, a następnie prowadził ro kowania z:
a) ZSRR, zakończone podpisaniem w Moskwie 12 sierpnia 1970 r. Układu o wyrzeczeniu się siły we wzajemnych stosunkach między ZSRR i NRF;
b) Polską, zakończone podpisaniem Układu o podstawach normali zacji stosunków międzynarodowych Polski i NRF (m.in. o uzna niu nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie) 7 grudnia 1970 r. w Warszawie;
c) Czechosłowacją, zakończone podpisaniem 21 grudnia 1973 r. Ukła du o podstawach normalizacji stosunków międzynarodowych Cze chosłowacji i NRF;
d) Bułgarią i Węgrami w 1974 r.
Osobnym rozdziałem Ostpolitik była sprawa normalizacji stosun ków z NRD.
Zasadniczy zwrot w kontaktach NRF z krajami Europy Środkowo- Wschodniej nastąpił jednak dopiero w roku 1989. Przemiany tego okresu i w ich konsekwencji zjednoczenie Niemiec oraz powstanie nowego ładu światowego zainspirowały potrzebę dalszych zmian
w niemieckiej polityce zagranicznej.
Opcja zachodnia została utrzymana, a wręcz nawet wzmocniona, po tym jak Niemcy w latach 80. zaczęły odgrywać wiodącą rolę we Wspólnocie Europejskiej (WE), przekształcając wcześniejszy euro- sceptycyzm w eurooptymizm; problemem natomiast było nadal zna lezienie odpowiedniej formuły współpracy w nowych warunkach geopolitycznych z krajami Europy Środkowej, Rosją i poszczególny
mi republikami WNP oraz krajami bałtyckimi.
Na początku lat 90. klimat polityczny i gospodarczy w Europie Za chodniej ponownie uległ zmianie. Pogorszeniu sytuacji makroekono micznej towarzyszyły kolejne kryzysy na rynkach walutowych i rosnący sceptycyzm odnośnie przyszłości integracji europejskiej. Stopy bezro
bocia osiągnęły niebezpiecznie wysoki poziom, a we wzroście gospo
darczym zanotowano recesję. Wszystko to zaczęło poważnie zagrażać -rstemom państwa europejskiego dobrobytu. Dzięki zachodniej polity- :e NRF starano się stworzyćw Europie zwarcie zatarasowanego rynku
gospodarczego przez tworzenie Unii Ekonomicznej i — w perspektyw. - — Monetarnej2.
- Por. L. Tsoukalis, The New European Economy Revisit j Oxford University Press, 1999, s. 23-27.
3 J. Fischer, Niemcy: racja stanu, w: Racja stanu w dobie transformacji ładu europejskiego, implikacje dla Polski, Warszawa 1995.
4 Ibidem.
5 J. Holzer, Niemcy w postukiwaniu swej racji stanu, „Sprawy Międzynarodowe” nr 2, IV— VI 1994.
Od 1990 r. w sposób obiektywny umacnia się rola Niemiec r.t arenie międzynarodowej, a wraz z nią zmieniają się zadania i cele niemieckiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Najważniejsze z nich to: kontynuacja polityki na rzecz integracji ogólnoeurope;- skiej; umacnianie NATO i wszechstronnych kontaktów z Europą Zachodnią; wspieranie stabilizacji i procesu reform w krajach Euro py Środkowej i Wschodniej; rozwój partnerskiej współpracy z kra jami trzeciego świata3.
Wynika z tego, jak zauważył znany polityk Partii Zielonych Joschka Fischer, że filarami niemieckiej polityki są „europejskość” i „adan- tyzm”, a niezbędnymi działaniami — rozszerzenie integracji europej skiej na wschód i popieranie reform w Rosji4. Najważniejszą jednak sprawą było, jak pisze Egon Bahr5 (ongiś architekt Ostpolitik, obecnie dyrektor Instytutu Badań Pokojowych i Polityki Bezpieczeństwa), zdefiniowanie własnych interesów przez same Niemcy i uczynienie tego w sposób zdecydowany i wiarygodny.
Najlepiej nową niemiecką politykę zagraniczną scharakteryzował wówczas znany publicysta i politolog Josef Joffe: „Polityka niemiecka będzie czynić to, co z racji swego instynktu i stylu robić potrafi: mno żyć opcje, wstrzymywać się przed jednoznacznymi zobowiązaniami. Będzie wierna swojemu priorytetowi dla NATO oraz adantyckiej polityki bezpieczeństwa i jednocześnie będzie się troszczyć o Euro- korpus i wspólną z Francją opcję kontynentalną. Będzie popychać do przodu integrację europejską, ale nie zapomni również o Europejczy kach ze środkowej i wschodniej części kontynentu. Nigdy nie będzie narażać się USA, ale jednocześnie będzie unikać konfrontacji z Rosją. Z podobnego powodu dążyć będzie raczej do nawiązania bilateral-
nvch więzi bezpieczeństwa z Europą Środkową niż do formalnego rozszerzenia NATO na Wschód”6.
Ibidem.
Ten tekst, przedrukowany w polskiej prasie w 1994 r., nie sprawdził się wobec zaistniałych wydarzeń. Nie brał pod uwagę ani zjednocze nia Niemiec, ani rozszerzenia NATO.