Rozdział 3. BADANIA PISMA DYSGRAFICZNEGO
9. Oznaki dysgrafi i nabytej – zarys problemu
W teoretycznej części rozdziału była już mowa o pojawiającej się w ostatnich latach tendencji do wyróżniania przez pedagogów i psycho-logów dwóch rodzajów szeroko pojętej dysleksji: rozwojowej i nabytej. W tym miejscu raz jeszcze pragnę podtrzymać zasugerowaną już wcześ-niej opinię, że dysleksja nabyta, jej przyczyny, obraz kliniczny, uwarunko-wania, sposób leczenia i wpływ na grafi zm są tak różne od tych samych czynników związanych z dysleksją rozwojową, że nie sposób traktować obu tych patologii jako należących do tej samej grupy. Nadmienić zresztą wypada, że podczas gdy dysleksją rozwojową zajmują się przede wszyst-kim pedagogika i psychologia, dysleksja nabyta stanowi obszar badań za-rezerwowany w głównej mierze dla neurologii i psychiatrii. Dlatego też obraz pisma osób dotkniętych dysgrafi ą nabytą zaprezentowany zostanie jedynie na kilku wybranych przykładach.
Zgromadzony materiał badawczy jest stosunkowo mało obszerny, bowiem składa się jedynie z dwudziestu czterech rękopisów osób w wieku 9–20 lat, z czego czternaście rękopisów pochodziło od dziewcząt, a dziesięć od chłopców. Wszystkie dzieci brały udział w zajęciach rewalidacyjnych i kompensacyjnych. Historia chorób badanych wskazywała, że w bada-nych przypadkach ich rozwój do pewnego momentu przebiegał prawidło-wo, a następnie u części z nich pojawiły się guzy mózgu, część zaś doznała urazów czaszkowo-mózgowych, jeden chłopiec doznał zatrzymania krąże-nia, które w krótkim czasie spowodowało niedotlenienie mózgu.
Materiał badawczy nie jest obszerny – co już sygnalizowano – jed-nak problematyka związana z wpływem czynników stricte neurologicz-nych mających związek z różnego rodzaju uszkodzeniami mózgu jest tak szeroka, że mogłaby stanowić odrębną pracę naukową. Celem tej próby ba-dawczej nie jest tworzenie wyczerpującego katalogu cech patologicznych
grafi zmu związanych w uszkodzeniami mózgu, lecz raczej wskazanie istotnych różnic w grafi zmie między dysgrafi ą rozwojową a nabytą.
Eksperyment badawczy polegał na uzyskaniu od probantów ma-teriału w postaci rękopisów. Wszystkie one zostały nakreślone ze słuchu, tylko jedna (najmłodsza) uczestniczka badania musiała skorzystać z goto-wego wzorca grafi cznego. Ta badana, jako jedna z dwojga probantów, nie zdołała zresztą przepisać całego tekstu, a poprzestała jedynie na dwóch pierwszych zdaniach. Z uwagi na fakt, że wszystkie osoby biorące udział w eksperymencie miały poważne problemy z wykonaniem zadania (na możliwość pojawienia się takiego problemu wskazywali wcześniej leka-rze i rehabilitanci zajmujący się chorymi), zrezygnowano z długiego tekstu dyktowanego w przypadku dysgrafi i rozwojowej i wykorzystano krótki tekst dyktowany oligofrenikom. Pisanie niezmiernie męczy osoby z prob-lemami neurologicznymi, dlatego też konieczność nakreślenia wielozda-niowego tekstu prawdopodobnie spowodowałaby ich zniechęcenie już na początku próby. Zresztą jeden z uczestników badania, niezadowolony z osiągniętego rezultatu (własny rękopis nie spodobał mu się), zaczął agre-sywnie zachowywać się wobec dyktującego mu tekst rehabilitanta.
W niemalże wszystkich rękopisach uzyskanych w tej grupie ba-dawczej widoczne były wyraźnie cechy patologiczne. Najczęściej był to tremor linii grafi cznej, stosunkowo często pojawiały się także cechy takie jak: uzupełnienia w postaci retuszy grafi cznych i poprawek, pomijanie po-jedynczych liter, nieustabilizowany kształt i kierunek wierszy. W jednym przypadku okazało się, że badany ma tak poważne problemy z zapisaniem tekstu dyktanda, że choć niektóre znaki grafi czne kreślone przez niego mają kształt liter występujących w polskim alfabecie, to całość zapisu jest w zasadzie niemożliwa do odczytania. Ten chłopiec zresztą także nie ukoń-czył pisania.
Najciekawsze i najbardziej reprezentatywne przykłady rękopisów z tej grupy ze wskazaniem cech patologicznych zaprezentowano poniżej.
Tekst dyktanda nakreślony ze słuchu przez 16-letniego chłopca po stanie niedotle-nienia mózgu na skutek zatrzymania krążenia. Jest to całość zapisu, tak więc piszący poprzestał jedynie na dwóch pierwszych zdaniach tekstu dyktanda. Tylko niektóre
znaki kreślone przez probanta przypominają swoim kształtem litery, a bez znajomo-ści tekstu trudno jest domyśleć się, że na rycinie przedstawiono obraz graficzny zdań: „Jest zima. Pada śnieg”. Pismo jest powiększone, a linii graficzna wyraźnie drży. Linia wiersza nie jest prosta. Wielkość liter nie jest ustabilizowana, np. litera „d” w wyrazie „pada” jest zdecydowanie większa niż sąsiadujące z nią litery „a”.
Fragment rękopisu 16-letniej dziewczynki po urazie czaszkowo-mózgowym. Zwraca uwagę wyraźnie powiększone pismo oraz tremor linii graficznej. Linia wiersza nie jest prosta i ma tendencję do opadania. Widoczne są też uzupełnienia w postaci retuszy graficznych (w pierwszej części rękopisu, niepokazanej na rycinie, występują też po-prawki). Pismo jest niewyrobione, a jego poziom graficzny ocenić należy jako niski. Owale kreślone są w „kanciasty” sposób.
Fragment rękopisu wykonanego ze słuchu przez 16-letniego chłopca po usunięciu guza mózgu. Badany pisze przede wszystkim literami drukowanymi , gdyż kreślenie ich uważa za wygodniejsze. W tekście dyktanda nie występują żadne błędy ortogra-ficzne ani interpunkcyjne, nie pominięto też ani jednej litery. Cechą patologiczną, widoczną gołym okiem, jest wyraźny tremor linii graficznej. Owale mają kanciasty kształt.
Rękopis wykonany przez 20-letniego mężczyznę po operacji guza mózgu. Pismo jest lekko powiększone, widoczny jest tremor linii graficznej. Mimo wieku piszącego,
nie są widoczne oznaki stabilizacji (dojrzałości) grafizmu. Poziom graficzny rękopi-su określić należy jako storękopi-sunkowo niski. Zauważyć warto, że piszący ma poważne problemy z interpunkcją – w miejscach, gdzie powinny być kropki (na zakończenie zdania), umieszczane są przecinki. Istnieje też tendencja do „kanciastego” kreśle-nia owali.
Bardzo staranny rękopis wykonany ze słuchu przez zaledwie 12-letnią dziewczynkę po operacji guza mózgu. Podkreślić przy tym należy, że u dziewczynki na skutek mikrouszkodzeń struktury mózgu nastąpił niedowład połowiczny prawostronny. W związku z tym dziecko – nie mogąc pisać prawą ręką – przyswoiło sobie umiejęt-ność pisania lewą. Przedstawiony na rycinie rękopis wykonany został właśnie lewą ręką. Oczywiście brakuje oznak stabilizacji grafizmu, nie może to jednak dziwić w przypadku tak młodej uczestniczki eksperymentu. W tekście nie brakuje błędów ortograficznych (np. zapis wyrazu „krótkie”), lecz wyjątkowo staranne wykonanie zadania w tej grupie badawczej było czymś wyjątkowym. W odróżnieniu od większo-ści rękopisów nie występuje też tremor linii graficznej. Rękopis mógłby uchodzić za nakreślony przez w pełni zdrowe, 12-letnie dziecko.