Car i państwo

Ruś Kijowska była państwem położonym na krańcach Europy i cywilizacji europejskiej. Chrześcijaństwo, poglądy o tym jaka powinna być władza, relacje pomiędzy panującym a poddanymi, przybyły do niej z Bizancjum. Te idee zostały przyjęte przez państwa, które powstały po rozpadzie Rusi Kijowskiej. Jednym z tych państw było Wielkie Księstwo Moskiewskie. W miarę wzrostu znaczenia jego pojawiła się konieczność stworzenia doktryny, która podkreślałaby starożytność panującej dynastii oraz znaczenie państwa.

W 1453 Turcy zdobyli Konstantynopol i zostało zniszczone cesarstwo bizantyjskie.

Ostatnią dynastią cesarską panującą w Bizancjum byli Paleologowie. Pochodząca z tego rodu księżniczka Zoe w 1472 roku została żoną panującego w Moskwie Iwana III z dynastii Rurykowiczów. Dla władcy małżeństwo to stało się symbolicznym gestem przeniesienia stolicy cesarstwa z Konstantynopola do Moskwy. Od tej pory w Moskwie zaczęto używać dwugłowego orła pochodzącego z Bizancjum, jako herbu, a władcy od czasów Iwana IV Groźnego używali tytułu „cara”.⁵³⁶. Dzięki temu małżeństwu dynastia panująca w Moskwie spokrewniła się z ostatnią dynastią bizantyjską. Znaczenie Rurykowiczów miało zostać dodatkowo wzmocnione poprzez stworzenie w 1520 roku przez Spirydona Sawwę teorii o jej pochodzeniu bezpośrednio od cesarza Augusta. Tej teorii przypisywano wielkie znaczenie, ponieważ została ona podtrzymana w napisanym przez diaka Fiodora Gribojedowa traktacie Istorija o carach i wielikich kniaziach ziemli russkoj. W traktacie wykazano pochodzenie dynastii Romanowów od Rurykowiczów oraz od cesarza Augusta⁵³⁷.

Upadek Konstantynopola przypisywano odstąpieniu od prawdziwej wiary przez cerkiew bizantyjską, która w 1439 roku zawarła unię kościelną z kościołem katolickim we Florencji. Wówczas pojawiła się teoria o tym, że po upadku Bizancjum prawdziwa wiara prawosławna zachowała się na Rusi. Te poglądy rozwinął mnich Filoteusz z Pskowa, który na początku XVI wieku stworzył teorię o trzecim Rzymie. Według jego teorii miała nim być Moskwa. W jego opinii dwa wcześniejsze Rzymy (Rzym i Konstantynopol) upadły, ponieważ odstąpiły od prawdziwej wiary, trzecim Rzymem jest Moskwa a czwartego nie będzie. Idea

536 Tytuł cara miał wiele źródeł. Dla jednych ten tytuł znaczył to samo, co tytuł władców Bizancjum, czyli basiileus. Ten tytuł przyjmowało wielu chrześcijańskich władców Bułgarii i Serbii w XI wieku. Przyjmowali go również niechrześcijańscy władcy Złotej Ordy; był związany kulturowo z władcami panującymi w Bizancjum, natomiast tytuły kiesaria, ciezaria i imperatora były związane z panującymi w Rzymie, Persji, K. Chojnicka, Narodziny rosyjskiej doktryny państwowej…, s. 114-116, 314.

537 Z. Wójcik, Dzieje…, s. 179.

107

trzeciego Rzymu była powiązana z ideą Świętej Rusi jako „ziemi świętej”, w której zachowało się prawosławie w czystej formie⁵³⁸.

Pozycja cara w Rosji była niepodważalna. Została ona usankcjonowana w Sobornym Ułożeniju, zbiorze praw z 1649 roku. Car otrzymał w nim władzę absolutną. Za najmniejsze przewinienia wobec jego osoby groziły wielkie kary; za sprzeciw wobec jego władzy – kara śmierci. Bunt wobec monarchy był równoznaczny z buntem wobec państwa. Carowi w rządzeniu krajem pomagały Duma Bojarska i sobory ziemskie⁵³⁹ oraz urzędy centralnej administracji zwane prikazami. W skład Dumy Bojarskiej wchodzili członkowie arystokracji rosyjskiej. Miała ona wyłącznie głos doradczy w rządzeniu krajem. Sobory ziemskie były zwoływane sporadycznie, aby podejmować decyzje w najważniejszych sprawach państwowych. Z czasem ich rola była coraz bardziej ograniczana⁵⁴⁰. Stało się tak, mimo, że to sobór ziemski w 1613 roku zdecydował o osadzeniu dynastii Romanowów na tronie, a w 1645 roku obrał cara Aleksego. Sobór z 1653 roku zatwierdził połączenie Rosji z Ukrainą.

Ostatni sobór odbył się w latach 1683/1684 w celu omówienia spraw związanych z zawarciem pokoju wieczystego z Rzecząpospolitą⁵⁴¹.

Rozważania o tym, jaki powinien być dobry władca prowadził Grigoruj Karpowicz Kotoszychin w swoim dziele o Rosji napisanym za czasów Aleksego Romanowa⁵⁴². W jego opinii car nie powinien pragnąć władzy, lecz skupić się na modlitwie. Miał panować, ale nie rządzić. Nie powinien sprawować władzy bezpośrednio, ale za pośrednictwem zaufanych osób. Dobry władca powinien być jak car Fiodor I, „cichy i bogobojny”⁵⁴³. Również cara Aleksego Grigorij Karpowicz Kotoszychin nazwał „bardzo cichym”⁵⁴⁴. Jego „cichość” miała wynikać z wielkiej pobożności. Car powinien być także szczodry. Stawał się taki dzięki rozdawaniu jałmużny w czasie różnych uroczystości, np. ślubów, pogrzebów. Szczodrość okazywał także rozdając różne dobra pomiędzy Moskwian⁵⁴⁵.

538 A. Andrusiewicz, Cywilizacja…, s. 281.

539 Sobór ziemski to zgromadzenie stanowe w Rosji składające się z przedstawicieli Dumy Bojarskiej, Szlachty , duchowieństwa, kupiectwa a nawet chłopów. Pierwotnie miało rolę doradczą, potem podejmowało decyzje w sprawie wyboru carów, uchwalania podatków i praw. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Sobor-Ziemski;3977051.html (dostęp: 22.07.2020).

540 Z. Wójcik, Dzieje…, s. 179.

541 M. Frančič, Juraj Križanić. Ideolog…, s. 67; Z. Wójcik, Dzieje…, s. 183.

542 H. Łaszkiewicz, Grigorij Karpowicz Kotoszychin, O władzy w carstwie moskiewskim pierwszych Romanowów, Lublin 2007, s.122-128.

543 Tamże, s. 123-126.

544 Tamże.

545 Tamże, s. 194.

108

Cara Aleksego nazywano „najcichszym” władcą, ponieważ miał nie lubić podnosić głosu. Był bardzo pobożny, ale lubił przepych⁵⁴⁶. Michał Obuchowicz więziony w Moskwie, w pamiętniku zapisał życzliwe dla jeńców zachowanie cara; zdarzało się, że przysyłano im jedzenie z carskiej kuchni⁵⁴⁷. Aleksy pozwalał też jeńcom obserwować uroczystości religijne odbywające się w Moskwie. Przechodząc w ich pobliżu pytał się przez służących o zdrowie więzionego hetmana Wincentego Korwina Gosiewskiego⁵⁴⁸. Ta łagodność nie wykluczała stanowczego postępowania. Okazał ją w chwili kapitulacji Smoleńska, kiedy zagroził swoim dowódcom największymi konsekwencjami, gdyby postępowali podobnie jak Polacy i poddawali powierzone sobie twierdze. Jednak w 1662 roku Aleksy krwawo stłumił bunt ludności Moskwy przeciwko biedzie i psuciu pieniędzy. W czasie pacyfikacji miało zginąć 7000 ludzi⁵⁴⁹, a potem dodatkowo skazano na zesłanie 1500 osób⁵⁵⁰. Raskolnicy, przeciwnicy reformy religijnej Nikona⁵⁵¹ byli okrutnie prześladowani, a częstą karą było spalenie na stosie. Mimo takich przykładów okrutnego postępowania w Rzeczypospolitej musiała panować o Aleksym dobra opinia. Może o tym świadczyć wiersz, mający cechy panegiryku napisany po jego śmierci. Tak w nim przedstawiono osobę cara:

„Pan wprzód pobożny, dobry, sprawiedliwy, Łaskawy, hoyny, przystępny, niemściwy”⁵⁵².

W przypadku cara Fiodora III zwrócono uwagę na inne cechy. Przede wszystkim dostrzegano jego problemy zdrowotne oraz brak samodzielności ze względu na młody wiek.

W wiadomościach z Mokwy pisano: „Car młody chory, przecie mu na koniu każą ieździć, ad ostentationem populi, a siostra starsza nieboszczyka Cara Irena, całym państwem rządzi”⁵⁵³. Choroba uniemożliwiała mu właściwe wypełnianie obowiązków władcy, w tym uczestnictwo w oficjalnych uroczystościach religijnych: „Car Jm znowu chory […] y gdyby umarł byłoby podobno zamieszanie, aniby go bardzo żałowali bo niewszyscy smakuią dominum iego. Dla tey choroby na kwietnia niedzielę według zwyczaju in publico non comparuit, y podczas

546 L. Bazylow, Historia…, s. 26.

547 Pamiętniki Filipa, Michała i Teodora Obuchowiczów…, s. 291, 311.

548 Tamże, s. 313, 314.

549 Z. Wójcik, Dzieje…, s. 156.

550 A. Andrusiewicz, Carowie…, s. 143.

551 W połowie XVII wieku patriarcha Nikon przeprowadził reformę cerkwi. Jego najważniejszym celem była poprawa błędnie przepisywanych ksiąg liturgicznych, tak, aby ich tekst odpowiadał używanemu w cerkwi greckiej. W ramach reformy zmieniono także sposób żegnania się, elementy liturgii oraz sposób malowania ikon. Te reformy spowodowały rozłam w cerkwi (ros. raskoł – schizma) pomiędzy ich zwolennikami a przeciwnikami (tzw. raskolnicy, staroobrzędowcy), L. Bazylow, Historia…, s. 252-255.

552 Na zejście Cara Jmci Alexieja Michayłowicza, rok 1676, B. Czart. TN 174, nr 175, k. 485.

553 Z Moskwy […] 12. Augusti, 1676, B. Czart. TN 174, nr 57, k. 227.

109

świąt Wielkanocnych, drugich Bojar do ręki nie przypuszczano”⁵⁵⁴. Autor wiadomości sugeruje, że car nie był zbyt popularny, ale nie podał, z jakiego powodu.

Fiodor III przez całe życie był poważnie chory. W wiadomościach z Moskwy wskazywano, że choruje na szkorbut⁵⁵⁵. Pisząc o nim zwracano uwagę na to, że jego pierwsza żona cara pochodziła z terenów Rzeczypospolitej. Nazywała się Agafia Gruszecka⁵⁵⁶. Podkreślano również, że za jego panowania dawne obyczaje ulegały zmianie. Na dworze popularne były polskie stroje, w Moskwie zakładano szkoły. Przebieg pogrzebu Fiodora III pokazał, jak bardzo stare obyczaje uległy erozji. Wbrew dawnym zwyczajom wzięła w nim udział jego siostra Zofia, a członkowie wrogiego jej stronnictwa Naryszkinów tak bardzo pragnęli zabezpieczyć władzę dla carewicza Piotra, że opuścili uroczystość pogrzebową przed jej tradycyjnym zakończeniem: „Car Piotr z instynktu Matki swej i Wujów Naryszkinów nie doczekawszy końca pogrzebu z Cerkwi doszedł za którym niemal wszyscy Senatorowie odeszli. Dziwowali się temu tak Duchowni iako i ludzie bo u nich na pogrzebach iest taka pieśń do ostatniego pożegnania to iest proszczenica […] Widząc to Carewna Zofia że Car i Boiarowie bez proszczenia odeszli słuchała sam końca nabożeństwa z wielkim lamentem”⁵⁵⁷.

Opinie o Piotrze I Wielkim ukazują zupełnie innego władcę, niż dwóch jego poprzedników. Relacje o Piotrze I od samego początku pokazywały jego nieszablonowe działanie. Jawi się w nich jako birbant⁵⁵⁸ szukający uciech. Późniejsze opisy zaczęły pokazywać władcę, który spełniała swoje plany i marzenia kosztem ludzi, na przykład zmuszając ich do uczestniczenia w manewrach wojskowych oraz do ubierania cudzoziemskich strojów. Manewry wojskowe były nie tylko ćwiczeniami, ale niosły niebezpieczeństwo dla osób w nich uczestniczących, często nie z własnej woli, ponieważ w ich trakcie wiele osób zostało rannych⁵⁵⁹. Zainteresowanie cara żeglowaniem przedstawiano jako zabawę i ćwiczenia wojskowe, tym razem na wodzie”⁵⁶⁰.

554 Z Stolice […] 5. Maj 1677, B. Czart. TN 175, nr 28, k. 203.

555 Z Moskwy 5 maj, rok 1677, B. Czart. rkps 421, k. 212(412).

556 Informacja o pochodzącej z Rzeczypospolitej carowej Agafii Gruszeckiej. „Car Jmść y znową Carową, o którey się iuż pisało że się ożenił z Panną Agafią Grusecką pod Połonką z Rodzicami zabraną którey Rodzic przed lat kilką umarł teraz zostawałą w opiece Wuia swego Pana Zaborowskiego którą ią tam wydawał 4 Augusti”. Relacja poselstwa wielkiego od całej Rzeczypospolitej za szczęśliwego panowania Króla Jemci. Jana Trzeciego do Czara Jemści Moskiewskiego przez Jaśnie Wielmożnego Jmści Pana Konstantego z Tomic Tomickiego i Kasztelana na Ziemie wieluńskiey odprawuiącego na Stolicy Moskiewskiey o Coniunctią Armorum przeciwko Turkom w Roku 1680, BUW rkps 73, k. 244.

557 Dyariusz zaboystwa tyrańskiego Senatorów Moskiewskich na Stolicy i obrania Dwóch Carów Iwana i Piotra 1682, B. Czart. TN 179 nr 49, k. 160; Relacja moskiewskiego zamieszania AD 1682 y 1683, B.Czart. rkps 2106, nr 93, k. 426.

558 Jerzy Dowmont do Jana III Sobieskiego, Moskwa 9 X 1691, B. Ossol. rkps 405/II, k. 107.

559 Jerzy Dowmont do Jana III Sobieskiego, Moskwa 20 X 1691, B. Ossol. rkps 405/II, k. 96; Jerzy Dowmont do Jana III Sobieskiego, Moskwa 13 X 1691, B. Ossol. rkps 405/II, k. 99.

560 Jerzy Dowmont do Jana III Sobieskiego, Moskwa 24 XI 1691, B. Ossol. rkps 405/II, k. 83.

110

W 1698 roku wracając z podróży po Europie Piotr I był w Rzeczypospolitej. Spotkał się wówczas w Rawie Ruskiej z Augustem II Mocnym. Wrażenie, jakie sprawił car na Polakach i królu nie było korzystne. Po latach Jan Stanisław Jabłonowski tak opisał to wydarzenie w pamiętnikach: „oficer saski przybiegł z listem ręką króla Augusta pisanym, że car Piotr niespodzianie zbiegł go w Rawie i jeżeli pan hetman chce się z nim widzieć, że go zatrzyma. Curiositas i potrzeba widzenia cara w Polsce a jeszcze takiego, co go monstrum monarchorum nazywano, ruszyła hetmanów koronnych […] Po krótkim dyskursie rzekł memu ojcu król: ten mój gość to jest dziki mąż”⁵⁶¹. W innej relacji z tego wydarzenia tak przedstawiono władcę Rosji: „Opisują Cara Jmci Osobę, że jest wysoki, cienki, twarzy dość piękney […] włosa czarnego, Postawy jednak niezgrabney, w ziemię patrzący, w […]

dyskursie, judicium wielkie polityczne, y znayące całą Europą przyznają, wiele jednak nie mówi […] Polaków bardzo nie lubi, y, przy tey części z Hetmanami wymówił sobie żeby żaden więcej nie był, […] ale zapomniał o tym”⁵⁶². Autorowi tego przekazu car wydał się mądry, znający Europę i jej problemy polityczne, ale nie lubił Polaków⁵⁶³.

O sposobie organizacji państwa, relacjach pomiędzy władzą a obywatelami decyduje ustrój państwa. Paweł Potocki w swoim dziele o Rosji⁵⁶⁴ zawarł rozważania, jak ustrój wpłynął na cechy Rosjan i dostrzegł tylko te negatywne. Przede wszystkim zauważył służalczy stosunek do władzy: „Żaden naród nie służy w sposób bardziej rzucający się w oczy niż moskiewski […] I żadna władza na świecie nie panuje mocniej nad domami; gdzie indziej nie jest prawdziwe, tu jak najbardziej stosowne narzuca się to powiedzenie, właśnie tam, gdzie źli słudzy są i u najgorszego pana”⁵⁶⁵. W jego opinii władza absolutna niszczyła podstawowe prawa, które decydowały o człowieczeństwie, w tym prawo do opłakiwania krewnych zabitych z rozkazu władcy⁵⁶⁶. Służalczość poddanych cara miała być tak duża, że, aby mu się przypodobać, starali się odgadywać jego zamysły: „Nierzadko car wcześniej usłyszał, że ktoś zginął, nim tego chciał”⁵⁶⁷, a potem publicznie okazywał żal z tego powodu.

Paweł Potocki przedstawił bardzo surową ocenę cara oraz jego sług. Ta ocena przywołuje sentencję Zygmunta von Herbersteina, w której szukał odpowiedzi na pytanie o źródła

561 J. S. Jabłonowski, Pamiętnik Jana Stanisława Jabłonowskiego, z autografu wyd. August Bielowski, Lwów 1862, s. 57.

562 Król Jmc we Lwowie bawi, rok 1698, [w:] PAN Kórnik, rkps 371, k. 19.

563 W czasie spotkania w Rawie Ruskiej miały być omawiane plany ataku na Szwecję. J. Staszewski, August II Mocny, Wrocław 1998, s. 91.

564 P. Potocki, Moschovia sive brevis….

565 Tamże, s. 26.

566 Tamże, s. 27.

567 Tamże, k. 28.

111

absolutyzmu w Rosji: „Nie wiadomo, czy to znieczulenie ludzi wymagało władcy tyrana, czy to z powodu tyranii księcia naród ten stał się tak nieczuły i bezwzględny”⁵⁶⁸.

Paweł Potocki ocenił prawa obowiązujące w Rosji. Nie opiniował ich jako prawnik, ale jako osoba patrząca na prawo z punktu widzenia relacji obywatela – poddanego i władzy:

„Ciężkie i trudne do zniesienia są prawa tyranii moskiewskiej. Ta cała tyrania działa bowiem tak, że powoduje, iż wszyscy muszą się bać jej pomocników, a sama jest zmuszona bać się wszystkich”⁵⁶⁹. Według Potockiego państwo rosyjskie nie działało w oparciu o wzajemną akceptację praw władcy i poddanych. Miało ono funkcjonować na zasadzie równowagi strachu pomiędzy panującym i społeczeństwem. Zdumienie Potockiego budziło podejście do kary za morderstwo: „Najczęstsza jednak (co może dziwić) kara za morderstwo, którą ktoś ponosi nie jest karą cielesną ani głowy: ani po odebraniu życiu drugiego człowieka ceną nie jest śmierć zabójcy: czy to możliwe, że naród wychowany w krwi i skąpy, jeśli chodzi o swoje posiadanie, a szczodry względem obcego posiadania, tak lekko traktuje utratę ludzkiego życia, czy to możliwe, że w najgorszym ustroju despotycznym, jeśli zbrodnia taka nie jest skierowana przeciwko tyranowi, bezprawnie człowiek nieukarany cieleśnie odchodzi od ław sędziowskich”⁵⁷⁰. Paweł Potocki zauważył, że jeżeli zbrodnia zabójstwa nie była skierowana przeciwko uosobieniu państwa – carowi, to morderca nie był karany „cieleśnie”, czyli jak można to rozumieć nie groziła mu kara śmierci, albo mutylacyjna. Podobną opinię o karaniu za morderstwo wyraził Bernard Tanner. Uważał, że za ten czyn w Rosji nie zawsze wymierzano karę śmierci, a wystarczyło odpokutować w inny sposób⁵⁷¹. O tym, że mordercy nie groziła kara śmierci wspominają także wcześniejsze relacje. Samuel Maskiewicz przebywający w Rosji na początku XVII wieku tak pisał o karaniu za morderstwo: „O eksces największy i krwawy nie karzą gardłem, jeno knutem, oprócz i najmniejszego podejrzenia zdrady strony osoby carskiej, tego bez sądu i prawa na najmniejsze oskarżenie pod lód sadzają i sprawy nie pozwalają dać o sobie”⁵⁷².

Polacy dostrzegali absolutną władzę cara, która powodowała, że jego poddani nie potrafili podejmować decyzji bez jego aprobaty. Dostrzegali także, że Rosjanie aprobowali ten system władzy i uważali, że jest lepszy od obowiązującego w Rzeczypospolitej.

W oczach Polaków Rosjanie byli ludźmi pozbawionymi wolności. Taka opinia wynikała przede wszystkim z faktu, że Polacy i Rosjanie inaczej rozumieli pojęcie wolności.

568 M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2000, s.131.

569 P. Potocki, Moschovia sive brevis…, s. 41.

570 Tamże, s. 43.

571 B. Tanner, Poselstwo polsko – litewskie do Moskwy…, s. 208.

572 S. Maskiewicz, Dyjariusz Samuela Maskiewicza…, s.180.

112

Dla Polaków była ona jednym z najważniejszych praw. Pięknie zostało to przedstawione w Przestrodze Życzliwej Rzplitey na Sejmik najpierwszy Interregni 1696. Napisano w niej:

„Wolność zaś lubo od samego stworzenia Świata wszystkim ludziom iest dana. […] tym się tylko Tyran od króla różni, że tamten wszelką niesprawiedliwością, y mocą chce mieć posłusznych sobie poddanych, król zaś przez sprawiedliwość y prawo. Polska jest między narodami iedyna, która od początków swoich ten dar Boży Wolności zachowuje, za jego pomocą nienaruszenie, y lubo obiera sobie Królów, ale ich prawami, pactami, y przysięgami wiąże, aby ią wolno rządzili, y gdy nie dotrzymują tego, mam moc y odebrania im mocy nad sobą daney, y dotrzymania poprzysiężonego posłuszeństwa”⁵⁷³. Wolność to prawo przyrodzone, ale jest ograniczana przez prawa, którym każdy musi się podporządkować.

O tym, co myślano w Rosji na początku XVII wieku o wolności wiele mówi opinia Rosjan wyrażona w rozmowie z Polakami, a przedstawiona w pamiętniku Samuela Maskiewicza. Jego zdaniem, Rosjanie mówili: „wasza wolność wam dobra, a nasza niewola nam; wolność bowiem wasza […] swawolą jest; Aza tego nie wiemy, ˗˗ powiada ˗˗ że u was możniejszy chudszego gnębi; wolno mu wziąć chudszemu majętność i samego zabić, a przez prawo wasze dochodząc sprawiedliwości, powlecze się z lat kilkanaście, niż dojdzie a na drugim nigdy. U nas ˗˗ powiada ˗˗ najbogatszy bojaryn najchudszemu nic uczynić nie może, bo za pierwszą skargą car Mie od niego oprosta [ros. Wybada – J.W.]; a jeśli sam car jakie im bezprawie uczyni, to jemu wolno jak Bohu, bo on i karaje, i żałuje [ros. łaską obdarza – J.W.];

Nie tak mi jest żal jak od swego brata cierpieć, kiedy mnie car skaże, który jest wszystkim świata panem”⁵⁷⁴. Z tego wykładu można wywnioskować, że rozmówca Maskiewicza nie uważał się za pokrzywdzonego przez podległość i zależność w stosunku do cara. Dla Polaka, takie przekonanie musiało być szokujące. W opinii Rosjan wolność była dla możnych, pozwalała bogatym gnębić biednych. Tylko car mógł ochronić ubogich przed samowolą bogatych. On był gwarancją ochrony biednych przed możnymi. Władzy cara nic nie ograniczało i mógł niczym Bóg podjąć każdą decyzję, a poddanym nie wolno było go oceniać, musieli z pokorą przyjąć swój los. Tymczasem w Rzeczypospolitej władzę króla ograniczało prawo i jego przestrzeganie chroniło poddanych przed nadużyciami władzy.

Polacy dostrzegli jednak, że mimo odcięcia Rosji od Europy potrzeba wolności pojawiała się w tym kraju. Jest to bowiem – zdaniem szlachty polskiej – wewnętrzna potrzeba każdego człowieka, która powstawała pod wpływem informacji o wolności panującej w innych krajach. Powodowało to, że nawet w sporach pomiędzy poddanymi a carem pojawiało

573Przestroga Życzliwa Rzplitey na Sejmik najpierwszy Interregni 1696, B. Ossol. rkps 651/I, k. 50.

574 S. Maskiewicz, Dyjariusz Samuela Maskiewicza…, s. 182.

113

się jej pragnienie. W 1648 roku w Rosji doszło do buntów mieszkańców Pskowa i Nowogrodu. Bunty były spowodowane niechęcią do wszczynania wojny z Polską oraz żądaniem podobnych swobód jak w Polsce. Według wojewody krakowskiego Michała Zebrzydowskiego: „buntowało się chłopstwo poddanych […] na wojnę do polsky pozwolić nie chcą, ale prosieli cara o takie wolności iako w Polsze maią”⁵⁷⁵. Te rozruchy zostały stłumione, a ich przywódców skazano na śmierć.

W 1657 roku Stefan Franciszek Medeksza w czasie pobytu w Rosji zauważył, że pod wpływem jeńców i szlachty uprowadzonej z Polski zaczęła się w Rosji budzić potrzeba wolności. Wpływ na szerzenie takich idei miało również zmęczenie wojną oraz wieści płynące z Ukrainy, gdzie Kozacy mieli więcej swobody niż Rosjanie⁵⁷⁶. W późniejszym czasie nie było informacji o tym, że w Rosji żądano większych swobód. Być może Rzeczpospolita, która ponosiła klęski w wojnach, była łupiona i niszczona nie stanowiła atrakcyjnego wzoru. Swobody w Polsce i panująca w niej wolność słowa, budziły zainteresowanie Rosjan, ale utraciły swoją siłę przyciągania. W panującej w Rzeczypospolitej wolności Rosjanie zaczęli dostrzegać anarchię. W 1676 roku rosyjskim rezydentem w Polsce był Wasilij Michajłowicz Tiapkin. Pozostawał on pod wpływem wolności, różnorodności opinii i indywidualizmu, które widział w Polsce, a mimo to prosił o odwołanie z misji. Musiał być rozdarty wewnętrznie, ponieważ nie akceptował polskiego ustroju politycznego, ale był pod wrażeniem kultury i wolności, edukacji. Jego syn studiował w Polsce. Wychował się w innej kulturze, ale i on nie był gotowy do przyjęcia polskich wartości.

Skutkiem braku wolności w Rosji było wiele negatywnych zjawisk poruszanych w polskich relacjach. Zauważano bierność społeczeństwa rosyjskiego wynikającą z systemu władzy, który potrzebował poddanych w pełni podporządkowanych władzy. Bernard Tanner był pod wrażeniem pozbawionego godności i uległego zachowania ludności w Możajsku:

„Mieszkańcy żyją tutaj po to aby pić […] Lud ten podobny do zająca boi się nawet jednego groźniejszego spojrzenia. Pozbawiony jest zresztą wszelkiego człowieczeństwa”⁵⁷⁷.

Wszyscy przyjmujący służbę w Rosji musieli się liczyć z tym, że wiąże się to z utratą

Wszyscy przyjmujący służbę w Rosji musieli się liczyć z tym, że wiąże się to z utratą