Wojsko rosyjskie

O sile każdej armii decyduje jej organizacja, dyscyplina oraz żołnierze. W badanych źródłach brak kompleksowego omówienia spraw związanych z organizacją rosyjskiej armii.

Znajdują się pojedyncze informacje o rodzajach sił zbrojnych, sposobie prowadzenia działań wojennych oraz postępowania żołnierzy.

Paweł Potocki w swojej książce o Rosji poświęcił sprawom wojskowym dwa rozdziały⁷⁰⁷. Pierwszy z nich dotyczył dyscypliny wojskowej, a drugi spraw ekonomicznych związanych z wojną. W pierwszym rozdziale zawarł ogólne rozważania o prowadzeniu wojen. Uważał, że o sile armii decyduje dyscyplina żołnierzy. Paweł Potocki sądził, że w wojsku rosyjskim panuje surowa dyscyplina, a żołnierze zachowują się wręcz służalczo wobec dowódców. Nawet o zapłatę żołdu proszą w uniżony sposób. Siła rosyjskiej armii miała brać się stąd, że jej trzon tworzyli chłopi przyzwyczajeni do posłuszeństwa i trudnej służby. Relacje pomiędzy dowódcą a żołnierzami wyglądały podobnie jak pomiędzy carem a jego poddanymi. W swoich rozważaniach Potocki zawarł opinię o celach i sposobach prowadzenia wojen: „Nie po to też bowiem prowadzi się wojny, by wszystkie państwa doprowadzić do upadku albo żeby połowę ziem uczynić bezludnymi”⁷⁰⁸. Nawiązał tutaj do sposobu prowadzenia wojny przez Rosję⁷⁰⁹. W czasie wojny ziemie litewskie zajęte przez rosyjskie wojska zostały spustoszone, a ludność uprowadzona w niewolę. Opisy zachowania wojsk Rzeczypospolitej na swoim terenie, w Rosji oraz na Ukrainie wskazują na to, że nie tylko wojska rosyjskie grabiły miejscowa ludność.

W drugim rozdziale Paweł Potocki poruszył ekonomiczne aspekty wojny. Podkreślił w nim, że armia rosyjska przystępując do wojny była dobrze wyposażona w broń i amunicję, a twierdze rosyjskie były dobrze zaopatrzone w żywność. W jego opinii państwo rosyjskie było przygotowane do prowadzenia wojen. Potocki zauważył także, że jednym ze źródeł bogactwa Rosji były łupy wojenne. Jako przykład takiego wzbogacenia podał złupienie Nowogrodu Wielkiego w 1478 roku przez wojska Iwana III Srogiego⁷¹⁰.

Paweł Potocki opisał w swoim dziele znaczenie armii rosyjskiej dla państwa. Władze dbały o nią, pragnęły, aby była ona dobrze zaopatrzona i przygotowana do wojny. W zamian armia dostarczała carom łupy wojenne, które były jednym ze źródeł bogactwa władców Rosji.

707 P. Potocki, Moschovia sive brevis…, s. 54, 61.

708 Tamże, s. 60.

709 Tamże, s. 54-60.

710 Tamże, s. 61-67.

149

Zwycięskie wojny umożliwiły także rozwój terytorialny Rosji i przyłączenie do niej Kazania, Astrachania, a następnie Syberii.

W wojsku rosyjskim w drugiej połowie XVII wieku można wydzielić dwa rodzaje sił zbrojnych. Pierwszym były formacje uzbrojone i zorganizowane w tradycyjny sposób. Były to jednostki tzw. autoramentu narodowego, moskowskogo stroja⁷¹¹. Składały się przede wszystkim z jazdy szlacheckiej, tzw. pomiestnej oraz jednostek piechoty, tzw. strzelców.

Drugą część tworzyły formacje wzorowane na zachodnioeuropejskich rodzajach sił zbrojnych. Były to jednostki tzw. nowogo stroja⁷¹². W skład tych jednostek wchodziła przede wszystkim rajtaria, dragonia i piechota sołdatska⁷¹³. Naczelnym wodzem był car. Podobny podział sił zbrojnych istniał w ówczesnej armii polskiej.

Sprawy związane z organizacją armii, jej zaopatrzeniem i szkoleniem należały do urzędów centralnych tzw. prikazów. Najważniejszy był razriadny prikaz. Zajmował się wszystkimi sprawami dotyczącymi wojska, takimi jak: pograniczne stanice, rozlokowanie oddziałów wojskowych, wyznaczanie dowódców poszczególnych pułków, sprawozdania z przebiegu kampanii wojennych. Jego działania były wspierane przez inne urzędy centralne zajmujące się poszczególnymi rodzajami broni. Sprawami związanymi z utrzymaniem oddziałów piechoty strzeleckiej stacjonującej w Moskwie oraz innych miastach zajmował się prikaz strzelecki utworzony przed 1601 rokiem. W związku ze zmianami organizacyjnymi armii i wzrostem znaczenia oddziałów wojskowych tworzonych w oparciu o wzorce zachodnie jego znaczenie stopniowo malało. Pod koniec XVII wieku zajmował się tylko oddziałami strzeleckimi rozlokowanymi w Moskwie.

Sprawami związanymi z oddziałami opartymi o wzorce zachodnie, tzw. oddziałami nowego typu zajmowały się prikazy: rajtarski i cudzoziemski. Pierwszy taki urząd powstał w 1651 roku i zajmował się organizacją oddziałów jazdy rajtarskiej. Prikaz cudzoziemski zajmował się pozostałymi oddziałami utworzonymi w oparciu o cudzoziemskie wzory. Został on utworzony około 1528 roku. W 1680 roku, w związku z reformą wojska, włączono rajtarski prikaz do prikazu cudzoziemskiego, którmu od tej pory podlegały oddziały rajtarów, kopijnicy, część strzelców i Kozacy służebni.

Sprawami zawiązanymi z artylerią zajmował się prikaz puszkarski. Został on utworzony w czasach Iwana IV Groźnego i zajmował się organizacją oddziałów artylerii, arsenałami, zaopatrzeniem w proch i armaty. Zaopatrzeniem armii w broń palną zajmował się

711 L. Bazylow, Historia…, s. 272.

712 M. Gawęda, Połonka…, s. 83.

713 Tamże, s. 83.

150

prikaz broni. Do jego zadań należała organizacja produkcji i zaopatrzenie oddziałów w muszkiety i pistolety. Duże znaczenie miał prikaz tajnych służb, który w imieniu cara sprawował kontrolę nad armią. System prikazów był bardzo rozbudowany i niewydolny.

Wiele kompetencji poszczególnych prikazów zazębiało się między sobą⁷¹⁴.

W połowie XVII wieku wojsko miało organizację terytorialną. Rosja dzieliła się na okręgi wojskowe – razriady. Z oddziałów wojskowych utworzonych w ramach jednego razriadu tworzono pułki. Na czele pułku stał wojewoda. Od roku 1655 istniało siedem razriadów, z których każdy dzielił się na mniejsze jednostki nazywane ujezdami (powiatami), a te z kolei dzieliły się na wołosti⁷¹⁵. W latach osiemdziesiątych XVII wieku w ramach reformy wojskowej utworzono dziewięć razriadów: moskiewski, siewierski (siewski), władymirski, nowogrodzki, kazański, smoleński, riazański, biełgorodzki i tambowski⁷¹⁶.

Wojsko wysyłane na wyprawę wojenną mogło składać się z oddziałów pochodzących z kilku razriadów. Na przykład po zawarciu pokoju wieczystego w 1686 roku Rosja wysłała wojska, które zaatakowały Krym. W ich skład wchodziły pułki pochodzące z kilku okręgów wojskowych. Polska pilnie śledziła działania i organizację armii rosyjskiej. Toteż informatorzy przesyłali wiadomości odnoszące się do składu jej poszczególnych jednostek.

Pierwszy pułk tworzyły oddziały z moskiewskiego okręgu. W ich skład wchodziły oddziały strzeleckie oraz oddziały piechoty nowogo stroja, czyli „sołdaci”⁷¹⁷. Drugi pułk pochodził z okręgu Nowogrodzko Pskowskiego, trzeci z ziem „Wielkiego Xsięstwa Rezańskiego (Riazańskiego – J.W.) y wszystkich ziem Niżowskich”⁷¹⁸. Ostatni pułk tworzyły oddziały złożone innych niż rosyjski ludów, a pochodzące z okręgu obejmującego ziemie

„Kazańskiego i Astrachańskiego Carstwa z wojskiemi Tatarskiemi, y Kałmuckiemi”⁷¹⁹. Najważniejszym rodzajem rosyjskich sił zbrojnych była jazda pomiestna (inne nazwy to opołczenie (pospolite ruszenie), jazda bojarska. Były to oddziały wojskowe tworzone przez posiadaczy dóbr ziemskich na prawie pomiestia (dobra ziemskie nadane czasowo lub dożywotnio przez cara) i wotczyny (dziedziczne dobra ziemskie). Jazda pomiestna w 1651 roku stanowiła około jednej trzeciej armii. Znaczenie tej formacji stopniowo malało. Była ona

714 Tamże, s. 84-87.

715 Tamże, s. 90.

716 E. Razin, Historia sztuki wojennej…, s. 206.

717 Objawienie z teraźnieyszey Poczty, które przyszło z Stolicy Moskiewskiey że rozkazano Woiewodom y Boiarom iść na Krym in Martio, data 11 7bris 1686, B. Czart. TN 181, nr 101, k. 595.

718 Tamże, k. 596.

719 Tamże.

151

utrzymywana ze względu na tradycję oraz wierność dla cara⁷²⁰ Zasady służby wojskowej w jeździe pomiestnej zostały określone w Zbiorze praw z 1649 roku⁷²¹.

W drugiej połowie XVII wieku była to formacja przestarzała, ale nie można jej było lekceważyć. Jan Pasek w 1660 roku, w czasie bitwy nad rzeką Basią, tak opisał te oddziały:

„Moskwa ufali swego wojska wielkości, […] Jakoż przyznać to każdy musi, że moskiewskie wojska, a osobliwie owe bojarskie chorągwie, w szyku stojące są tak straszne, jako naród żaden nie jest"⁷²². Ponadto oddziały czyniły wrażenie dlugością niegolonych bród. W opinii Paska ten rodzaj sił zbrojnych swoją siłę czerpał przede wszystkim z liczebności, a robił też wrażenie marsowym wyglądem.

Innym rodzajem jazdy byli żilcy. W tych oddziałach służyli żołnierze wysoko postawieni w hierarchii społecznej. Ich oddziały pełniły służbę na Kremlu. Wygląd żołnierzy z tej formacji był wzorowany na polskiej husarii, a ich uzbrojenie stanowiły kopie⁷²³.

Bernard Tanner był w Moskwie w 1678 roku i zamieścił taki opis tej formacji zbrojnej: „Gdy zbliżyliśmy się do miasta, zobaczyliśmy nowy zastęp żołnierzy, jakiego nie widzieliśmy nigdy wcześniej. Wszyscy byli ubrani w jednakowe długie luźno spływające szaty czerwonej barwy. Dosiadali śnieżnobiałych rumaków, a do ramion mieli przypięte pięknie malowane skrzydła, które sterczały ponad ich głowami. Trzymali prócz tego długie kopie, na których grotach był przymocowany pozłacany wizerunek lecącego smoka. Zdawało się, że to wojsko to hufiec anielski”⁷²⁴.

W opiniach Polaków najciekawsze wydają się porównania. Pasek oceniał brody żołnierzy, widząc w nich majestat i ojcowską godność. Tanner postrzegał szum wydawany przez zaopatrzone w proporce kopie do odgłosu skrzydeł anielskich. Chyba żaden inny temat związany z Rosją nie wyzwolił w tych autorach aż takiej inwencji.

O oddziałach wojskowych zbliżonych wyglądem do polskiej husarii wspomniano w relacjach z pobytu poselstwa w Moskwie w 1680 roku. Konstanty z Tomic Tomicki pisał, że pośród osób witających poselstwo: „Najznakomitsi iednak byli koniuszowie Czarscy którzy na kształt usarza naszego w kirysach, y ze skrzydłami konie osiadali, białe drzewa nie większe niż dzidy nasze maiąc, a miasto proporce żmije tkane zpod grotów nad długonem nasztycie”⁷²⁵. Był to podobny opis jak u Tannera: „Najznamienitsi jednak byli carscy, alias

720 P. Krokosz, Rosyjskie siły…, s. 91-94.

721 E. Razin, Historia sztuki wojennej…, s. 204.

722 J.Ch. Pasek…, s. 167.

723 P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne…, s. 94.

724 B. Tanner, Poselstwo polsko – litewskie do Moskwy…, s. 164.

725 Relacja poselstwa wielkiego od całej Rzeczypospolitej za szczęśliwego panowania Króla Jemci. Jana Trzeciego do Czara Jemści Moskiewskiego przez Jaśnie Wielmożnego Jmści Pana Konstantego z Tomic

152

nadworni żołnierze którzy na kształt husarza naszego w kirysy, szable, y ze skrzydłami konie osiodłali białe, drzewca nie większe nad dzidy nasze mając, a miasto proporców żmije tkane z pod grotka na dół ogonem wiszące”⁷²⁶.

Husaria rosyjska znajdowała się wśród jednostek wojskowych, które w 1654 roku wyruszyły przeciwko Rzeczypospolitej: „Po nich Rylski Polak z tysiącem ludu Husarzów własnych Polskich, y przed sobą miał koni pocztowych kilka z skrzydłami piórami y pięknym siedzeniem ubranych, w zamkowey iednak bramie niejeden Husarz kopią złamał”⁷²⁷. Ta jednostka została utworzona z Polaków służących w armii carskiej. Jej dowódcą był Krzysztof Rylski⁷²⁸. Połamanie kopii w czasie przejazdu przez bramę świadczy o kiepskim wyszkoleniu tego oddziału. Mimo to car Aleksy Romanow wyruszał na wojnę w otoczeniu żołnierzy uzbrojonych na sposób husarski. „Car iachał […] 24 Husarzami skrzydlatych otoczony, z których dwa pierwszą gołe miecze nieśli”⁷²⁹.

Żilcy i rosyjska husaria byli wzorowani na polskiej husarii. Brak informacji o ich udziale w walkach świadczy o tym, że nie byli wykorzystywani w starciach zbrojnych.

Polskie opinie o tych oddziałach skupiały się na opisie ich wyglądu i wskazywały na to, że pełniły przede wszystkim funkcje reprezentacyjne i tworzyły oddziały przyboczne cara.

Kolejnym rodzajem jazdy w carskiej armii była rajtaria. Jej jednostki były lepiej uzbrojone, wyposażone, zdyscyplinowane i wyszkolone od jazdy bojarskiej. Dowodzili nimi przeważnie cudzoziemscy oficerowie. Ze względu na wysoki żołd, w tej formacji służyło wielu bojarów i dzieci bojarskich, choć ci ostatni nie posiadali żadnych praw do ziemi.

Uzbrojenie ochronne rajtarów składało się z kirysów i metalowych hełmów. Uzbrojeni byli w arkebuzy, pistolety i rapiery lub szable. Była to najlepsza jazda rosyjska⁷³⁰.

Jednostki rajtarii wzięły udział w ataku na Rzeczpospolitą w 1654 roku. Wśród oddziałów udających się na front wspomniano o „1000 jezdnych po rajtarsku uzbrojonych i ćwiczonych od Xcia Burgińskiego”⁷³¹. W polskich źródłach jest dużo informacji o

Tomickiego i Kasztelana na Ziemie wieluńskiey odprawuiącego na Stolicy Moskiewskiey o Coniunctią Armorum przeciwko Turkom w Roku 1680 3 7bris, BUW rkps 73, k. 243.

726 Ze Stolice Moskiewskiej de data 3tia 7brisAnno 1680, APT, rkps Kat II, XIV-39, k. 37.

727 Wyprawa Cara Moskiewskiego ze Stolice na woynę przeciwko Litwie y Polakom, 1654, B. Czart. TN 147, nr 180, k. 853; Wyprawa Czara Moskiewskiego z Stolice na Woynę przeciwko Litwie y Polakom, [b.m., b.d., po 12 VIII 1654], PAN Kórnik, rkps 13174, k. 1; Wyprawa Cara na Litwę z Moskwy, donosi Filip Obuchowicz Wojewoda Smoleński Podkanclerzy Litewski 10 sierpnia 1654, [w:] J. Michałowski, Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego…, s. 725-726.

728 A. Andrusiewicz, Carowie…, s. 138.

729 Wyprawa Cara Moskiewskiego ze Stolice na woynę przeciwko Litwie y Polakom, 1654, B. Czart. TN 147, nr 180, k. 854.

730 M. Gawęda, Połonka…, s. 95-97.

731 Wyprawa Cara na Litwę z Moskwy, donosi Filip Obuchowicz Wojewoda Smoleński Podkanclerzy Litewski 10 sierpnia 1654, [w:] J. Michałowski, Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego…, s. 725.

153

uczestniczestnictwie rajatarii w walkach. O ich udziale w bitwie pod Połonką pisał Jakub Łoś⁷³², a nad rzeką Basią – Jan Władysław Poczobut Odlanicki⁷³³. Świadczy o tym, że ta formacja była popularna w armii rosyjskiej, a budziła tez zainteresowanie Polaków.

Od około 1662 roku oddziały rajtarii były uzupełniane kopijnikami. Były to osobne roty w pułkach rajtarskich, uzbrojone w broń drzewcową i pistolety. Ich uzbrojenie ochronne stanowiły kirysy i hełmy. Jednostki te były wzorowane na polskich pancernych⁷³⁴. Kopijnicy nie walczyli samodzielnie, ale w ramach jednostek rajtarów, tworząc ich pierwsze szeregi⁷³⁵. Jednak w polskich relacjach z walk brak informacji o udziale w walkach tych oddziałów.

Powyżej opisane formacje jazdy były wspierane przez oddziały Kozaków służebnych będących w służbie państwowej. Służyli oni w zamian za żołd i nadaną w dzierżawę ziemię.

Dzielili się na Kozaków grodowych, mieszkających w miastach i tworzących w nich garnizony oraz słobodzkich mieszkających w umocnionych osadach (słobodach) położonych najczęściej w południowej części państwa rosyjskiego. Od połowy XVII wieku tworzono z nich pułki terytorialne np. ostrogożski, sumski, charkowski. W oparciu o organizację tych pułków zostały utworzone jednostki administracyjne i wojskowe. Początkowo dowódców pułków Kozacy wybierali samodzielnie, później decydował o tym car⁷³⁶. Obok oddziałów Kozaków służebnych armia rosyjska była wspierana przez oddziały wojskowe tzw. wolnych Kozaków – dońskich i jaickich. Na czele tych jednostek stali atamani wybierani przez starszyznę. Były to oddziały konne, przy czym ich liczebność nie była duża. Kozacy jaiccy tworzyli oddziały liczące około tysiąca jezdnych, a Kozacy dońscy – kilka tysięcy jezdnych.

Od czasu unii perejasławskiej wojska carskie były wspierane przez Kozaków zaporoskich.

Tworzyli oni przede wszystkim znakomitą piechotę. Wojsko kozackie było podzielone na zasadzie terytorialnej na pułki nazywane od siedziby np. pułk czernichowski, połtawski.

Naczelną władzę stanowiła Starszyzna Generalna, a na czele pułków stali pułkownicy⁷³⁷. Armia rosyjska była wspierana także przez kontyngenty lekkiej jazdy Tatarów kazańskich i astrachańskich, Czuwaszów, Czeremisów, Baszkirów i Kałmuków. W 1663 roku na Ukrainie walczył oddział Kałmuków liczący około 300 koni⁷³⁸. Jan Pasek odnotował udział w bitwie pod Połonką oddziału Tatarów astrachańskich. Zwrócili na siebie uwagę

732 J. Łoś, Pamiętniki towarzysza chorągwi…, s. 94.

733 J.W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik…, s. 140.

734 M. Gawęda, Połonka…, s. 97.

735 P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne…, s. 99.

736 M. Gawęda, Połonka…, s. 99.

737 Tamże, s. 99-102.

738 Tamże, s. 102-103.

154

używając w walce olbrzymich łuków wyrzucających długie i nieznane wcześniej polskim żołnierzom strzały⁷³⁹.

O udziale w wojsku rosyjskim oddziałów kozackich oraz pochodzących od ludów podbitych informują polskie źródła. Na przykład w Kronice Miasta Lwowa tak opisano wojska rosyjskie: „Po Żurawińskich bowiem układach całą potęgę przeciw Moskalom, opiekunom kozackim, zwrócił Otomańczyk, w obliczu wielkiego wojska moskiewskiego, to jest, 200 000 Moskalów, 100 000 Kozaków i 50 000 Kazańskiego, Astrachańskiego i Kałmuckiego wojska”⁷⁴⁰. Wymieniono tu jednostki posiłkujące główną armię rosyjską, chociaż podana ilość żołnierzy może budzić wątpliwości. W relacji z Moskwy w 1680 roku opisano oddziały pomocnicze: „Czerkasi w zieloney prezentowali się barwie każdy z nich w polerowanym szyszaku innych na kształt pancernych peteorskich kompaniy”⁷⁴¹.

„Czerkasami” Rosjanie nazywali Kozaków tworzących oddziały pomocnicze. Nie darzyli tych żołnierzy dużym zaufaniem⁷⁴². Jan III Sobieski próbował po bitwie pod Wiedniem w 1683 zaciągnąć oddziały Kałmuków i Kozaków dońskich. Rząd carski przeciwdziałał tym próbom, i za wyjątkiem wynajęcia niewielkiej liczby Kałmuków, jego działania nie przyniosły większych efektów⁷⁴³. Ta relacja ukazuje ważną cechę wojska rosyjskiego, było ono tworzone przez żołnierzy pochodzących z różnych części imperium rosyjskiego. Rosjanie nie stanowili większości armii, ale byli tylko jedną z wielu nacji.

Piechota rosyjska składała się z dwóch podstawowych formacji. Pierwszą z nich byli strzelcy. Oddziały strzelców zostały utworzone w czasach Iwana IV Groźnego. Dzielili się na strzelców wybornych stacjonujących w Moskwie oraz grodowych tworzących garnizony w innych miastach. Uzbrojeni byli w muszkiety, berdysze i szable. Państwo zaopatrywało ich w broń oraz niezbędne wyposażenie. Do tego otrzymywali niewielki żołd, zboże oraz nieduże nadziały ziemi. Ponieważ środki otrzymywane od państwa nie wystarczały na utrzymanie, więc zajmowali się także drobnym handlem i rzemiosłem. Strzelcy wraz z rodzinami mieszkali w tzw. słobodach strzeleckich⁷⁴⁴. Były to wydzielone części miast, w których sprawowała władzę Izba Pułkowa. W miarę rozwoju jednostek strzeleckich wokół niektórych

739 J.Ch. Pasek…, s. 166.

740 J.T. Józefowicz, Kronika Miasta…, s. 388.

741 Relacja poselstwa wielkiego od całej Rzeczypospolitej za szczęśliwego panowania Króla Jemci. Jana Trzeciego do Czara Jemści Moskiewskiego przez Jaśnie Wielmożnego Jmści Pana Konstantego z Tomic Tomickiego i Kasztelana na Ziemie wieluńskiey odprawuiącego na Stolicy Moskiewskiey o Coniunctią Armorum przeciwko Turkom w Roku 1680 3 7bris, BUW rkps 73, k. 244.

742 Według P. Matwiejew, Moskwa i Małorossija…, s. 228 Czerkiesami nazywano Kozaków służących w oddziałach pomocniczych wg. Z. Wójcik, Traktat andruszowski…, s. 86-87.

743 K. Koczegarow, Rzeczpospolita a Rosja…, s. 269-271.

744 M. Gawęda, Połonka…, s. 103-106.

155

miast zakładano wiele słobód strzeleckich. Na przykład w 1666 roku utworzono w Smoleńsku dwie słobody strzeleckie. Służba w oddziałach strzeleckich stała się prawie dziedziczna.

Funkcje spełniane przez oddziały strzeleckie stopniowo ewoluowały. Do funkcji wojennych w okresach pokoju doszły obowiązki związane z utrzymaniem porządku, straży pożarnej⁷⁴⁵.

Rosyjską piechotę tworzyły także oddziały zaciężne nazywane piechotą sołdatską, tzw. nowogo stroja. Były to jednostki wyszkolone i dowodzone przez cudzoziemskich, najczęściej niemieckich, szwedzkich i szkockich oficerów⁷⁴⁶. Żołnierzy rekrutowano początkowo na zasadzie ochotniczej, a potem poboru terytorialnego. Oddziały były wyposażone w muszkiety i piki oraz artylerię regimentową⁷⁴⁷. Stopniowo ich udział w siłach zbrojnych był coraz większy i przewyższał liczbę strzelców.

O strzelcach wspomniano w opisie armii carskiej idącej na wojnę w 1654 roku: „ Za niemi następował Artemon Siergiejewicz ze trzem tysięcy strzelców nad innych lepiej uzbrojonych i dostatniej. […] Strzelcy ubrani i strzelbą dobrze opatrzeni”⁷⁴⁸. Autor tego przekazu zauważył, że oddziały były dobrze uzbrojone. Piechota strzelecka była trudną do pokonania formacją. O jej mężnej postawie w bitwie pod Połonką pisał Wespazjan Kochowski: „Moskwa armat miała co niemiara, gwardye carskie wszystko lud ognisty, przytem pikami piechoty konie naszym bodły, a na ostatek bardysze oburącz wziąwszy zbyt szerokie, tak konie jaki jazdę naszą siekli […] gdy się wszyscy obces na piechotę rzucili, one złapawszy, jak w szyku stali, tak trupem gęsto słali”⁷⁴⁹. Jan Władysław Poczobut Odlanicki opisał udział piechoty rosyjskiej w bitwie pod Kuszlikami w 1661 roku. W korzystny sposób przedstawiał jej walkę oraz umiejętność zastosowania polowych umocnień zabezpieczających ją przed atakiem jazdy⁷⁵⁰. Jakub Łoś opisał udział rosyjskiej piechoty w bitwie pod Połonką, gdy wykazała się dużą odwagą i zdyscyplinowaniem, ponieważ już po przegranej bitwie potrafiła samotnie bronić się i zadać ciężkie straty polskim oddziałom⁷⁵¹.

Dobrą opinię o piechocie moskiewskiej wyraził Szczęsny Potocki w czasie wyprawy na Rosję w 1664 roku⁷⁵². Również w sprawozdaniu z rokowań w Andruszowie w 1684 roku zamieszczono opis carskiej piechoty oraz sposób dbania o jej dyscyplinę: „Z drugiej strony od

745 P. Krokosz, Rosyjskie siły zbrojne…, s. 27-29.

746 M. Gawęda, Połonka…, s. 118.

747 Tamże, s. 106-109.

748 Wyprawa Cara na Litwę z Moskwy, donosi Filip Obuchowicz Wojewoda Smoleński Podkanclerzy Litewski 10 sierpnia 1654, [w:] J. Michałowski, Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego…, s. 725.

749 W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza…, t. II, s. 70.

750 J.W. Poczobut Odlanicki, Pamiętnik…, s. 164.

751 J. Łoś, Pamiętniki towarzysza chorągwi pancernej…, s. 96.

752 Opinia o rosyjskiej piechocie: „Szeremetów brat w Putywlu w pięciu tysięcy cale opuszcza Głuchów […]

piechoty dobre bardzo mieli, ale idąc do nas nadrujnowali ich”. List Szczęsnego Potockiego Podstolego Koronnego do tegoż Lubomirskiego, 8 Februarii 1664, [w:] Zbiór pamiętników do dziejów polskich…, s. 145.

156

ichmościów komisarzów moskiewskich stała dobrze przed tym postawiona przy szopie piechota moskiewska barzo dobra, Której było chorągwi 3, pod niemi być mogło ludzi więcej 300 w szłykach sobolich, w barwie dwojakiej, w łososiowej i karmazynowej, nowej, dobrego sukna z pętlicami długiemi […]. Przed którą stał pułk. Durow, grzeczny Moskal i dobrze ubrany […] Która to piechota prócz barwy dość dobrej i pięknej oręże barzo dobre miała, berdysze na łokieć długie, szerokie, pikinierów też część było, ale piki niezwyczajne, groty u nich długie, jakie u dzid u nich bywayą, a pod niemi proporczyki zwyczajne, roty pikowe małe, w dobrym porządku i posłuszeństwie. Jednego z nich obaczyli pijanego, zarazem go jako złą duszę czarci porwawszy, na stronę uwiódłszy, batożkami bili”⁷⁵³.

Piechota sołdatska miała dobrą opinię u Jana III Sobieskiego. Świadczy o tym jej ocena zawarta w instrukcji dla dworzanina królewskiego Stanisława Niewieścińskiego, który

Piechota sołdatska miała dobrą opinię u Jana III Sobieskiego. Świadczy o tym jej ocena zawarta w instrukcji dla dworzanina królewskiego Stanisława Niewieścińskiego, który