Dawny zespół pałacowo--folwarczny w Żeleźniku (gm. Strze-lin, woj. dolnośląskie) zlokalizowa-no w południowej części wsi. Droga obsługująca folwark wyraźnie dzieli założenie na część reprezentacyjną: pałac wraz z przyległym od zacho-du niezacho-dużym parkiem oraz folwarcz-ną: budynki o funkcji mieszkalno--inwentarsko -magazynowej skupio-ne wokół prostokątskupio-nego dziedziń-ca (ryc. 4). Teren wokół neobaroko-wej rezydencji jest znacznie wywyż-szony w stosunku do folwarku, któ-ry usytuowano od strony południo-wej. Część reprezentacyjna
oma-Ryc. 2. Inwentaryzacja terenu dworca Wrocław Psie Pole
Fig. 2. Inventory of the station area Wrocław Psie Pole
Ryc. 3. Przykładowe zagospodarowanie terenu dworca Wrocław Psie Pole
83
wianego zespołu od północy są-siaduje z zabudową miejscowości, a od północnego -wschodu z małym, wiejskim kościółkiem otoczonym za-bytkowym murem. Z kolei część go-spodarcza z trzech stron (południo-wej, zachodniej i wschodniej) grani-czy z polami uprawnymi. Kształt za-chodniej granicy nadaje przepływa-jąca tam rzeczka Młynówka.
Główny wjazd do pałacu zorga-nizowano bezpośrednio z drogi pro-wadzącej ze Strzelina. Przejeżdżając przez bramę widzimy na osi okazałe-go domostwa (nr 1) pozostałość ga-zonu wraz z fontanną. Od zachodu, na tle zielonej ściany parku (A) wid-nieją sztuczne ruiny (nr 11), nato-miast we wschodnim fragmencie par-celi zachowały się szklarnia (nr 10) i altana widokowa (nr 12). Od stro-ny południowej rezydencji widocz-ne są solidwidocz-ne mury oporowe, w któ-rych umieszczono tarasy oraz scho-dy ogrodowe. Dzięki odwołaniu się do treści barokowych stanowią one nie tylko rzadko spotykany łącznik części reprezentacyjnej i folwarcz-nej, interesującą formę pokonania różnicy wysokości terenu, ale rów-nież niezwykle malowniczy akcent w całym zespole. Po drugiej stronie drogi prowadzącej jedynie do folwar-ku, a na południowej osi pałacu, zlo-kalizowano właściwe podwórze go-spodarcze, któremu nadano kształt wydłużonego prostokąta. Po prze-ciwległej stronie rezydencji i na za-mknięciu jej południowej osi umiesz-czono spichlerz (nr 2, obecnie pu-stostan), zgodnie z obowiązującymi
już wówczas zasadami przeciwpo-żarowymi; tzn. ze względu na fakt, że konstrukcja budynku jest drewnia-na, a surowce w nim przechowywa-ne łatwopalprzechowywa-ne, obiekt powinien być możliwie najdalej odsunięty od do-mostwa. Wzdłuż dłuższych pierzei usytuowano pozostałe zabudowa-nia folwarczne niezbędne do funk-cjonowania majątku ziemskiego. Ele-wację zachodnią dziedzińca gospo-darczego stanowią: dawniej obora (nr 4, obecnie nieużytkowana), któ-ra bezpośrednio sąsiaduje z dawny-mi oficynadawny-mi dawny-mieszkalnydawny-mi (od pół-nocy – nr 7, a od południa – nr 3), które do chwili obecnej pełnią funk-cje mieszkalne. Natomiast od wscho-du podwórze folwarczne zamykają:
potężna obora (nr 5) i stodoła (nr 6). Oba budynki pozostają niezagospo-darowane.
Współcześnie dawne założe-nie pałacowo -folwarczne w Żeleź-niku ma dwóch właścicieli. Pałac wraz z parkiem stanowią własność prywatną, a folwark należy do Skar-bu Państwa i nadzór nad nim sprawu-je Agencja Nieruchomości Rolnych.
Ryc. 4. Inwentaryzacja dawnego założenia pałacowo-folwarcznego w Żeleźniku
Fig. 4. Inventory of the former palace-grange complex in Żeleźnik
Ryc. 5. Propozycja zagospodarowania dawnego założenia pałacowo-folwarcznego w Żeleźniku
Fig. 5. Development proposal of the former palace-grange complex in Żeleźnik
Mimo, że wszystkie budynki wcho-dzące w skład zespołu wymagają prac remontowo -konserwatorskich, to w terenie jest wyraźnie zaznaczo-na granica dwóch użytkowników. Własność prywatna jest utrzymana w należytym porządku, natomiast część państwowa – w powszech-nym rozumieniu niczyja – pozosta-je bez śladu najmniejszego zagospo-darowania, czyli ulega systematycz-nej degradacji.
Omawiany zespół rezyden-cjonalno -folwarczny został umie-jętnie wkomponowany w zastany układ ruralistyczny wsi, a pałac sta-nowi jego oryginalną dominantę ar-chitektoniczną; charakteryzuje się czytelną kompozycją oraz intere-sującą, neobarokową architekturą.
Są to ważne czynniki, które przema-wiają za przywróceniem temuż za-łożeniu jego dawnej wartości oraz świetności. Ze względu na lokaliza-cję, układ przestrzenny, architekturę istnieje wiele możliwości przystoso-wania zespołu do współczesnych po-trzeb, jednak z całą pewnością na-leży założyć, że potencjalny inwe-stor ponownie połączy w jedno oba podzespoły.
Na rycinie 5 przedstawiono przykładowe zagospodarowanie te-renu w granicach opracowania, nie-zależnie od zaproponowanego pro-gramu użytkowego. Propozycje ada-ptacyjne mogą być bardzo różno-rodne, uzależnione przede wszyst-kim od możliwości finansowych in-westora oraz pomysłowości i
zna-jomości warsztatu rzemieślniczego projektanta. Niezależnie od tego czy powstanie tu centrum hotelowo--konferencyjne, jeździeckie, SPA, a może nawet upiększającej chirurgii plastycznej; to w pierwszej kolejno-ści należałoby zaproponować funk-cje wszystkim obiektom kubaturo-wym i zgodnie z nokubaturo-wym programem użytkowym przeprowadzić ich mo-dernizację, rewaloryzację. Następnie powinno się zapewnić dostępność komunikacyjną tak dla ruchu koło-wego (łącznie z odpowiednią licz-bą miejsc parkingowych), jak i pie-szego. Dopiero po właściwym za-projektowaniu dróg, parkingów, pla-cyków gospodarczych, ścieżek, ale-jek spacerowych, można przystąpić do zagospodarowania terenów zielo-nych. Należy pamiętać, że na opra-cowywanym obszarze przez ostatnie dziesięciolecia nie wykonywano na-wet podstawowych robót porządko-wych, a zatem w tym przypadku nie chodzi tylko o uporządkowanie czy odpowiednie zabiegi pielęgnacyjne. W pierwszym etapie prac należało-by zabezpieczyć zachowane okazy zieleni wysokiej, a następnie wyko-nać szczegółowy projekt doboru sza-ty roślinnej zgodnie z nowym podzia-łem funkcjonalnym terenu. Szczegól-nie staranSzczegól-nie powinno się opracować zieleń tarasową na murach oporo-wych oraz gazon z fontanną. Niema-łe wyzwanie dla każdego projektanta stanowi znacznych rozmiarów dzie-dziniec folwarczny, który ze wzglę-du na odbywające się na nim prace gospodarcze pozostawał w
przeszło-Ryc. 6. Rewaloryzacja elewacji wejściowej i bocznych dawnego młyna w Gaworzycach
Fig. 6. Revalorization of the entrance and side elevations of the former mill in Gaworzyce
85
ści przestrzenią otwartą, a w chwili obecnej należałoby go zagospodaro-wać, ale z poszanowaniem jego daw-nej funkcji. Najbezpieczniejszym rozwiązaniem byłoby wprowadze-nie właściwego układu dróg i ście-żek oraz interesujących kompozycji zieleni. Doskonałe dopełnienie my-śli projektowej stanowiłaby mała ar-chitektura – charakterystyczna tylko dla tego miejsca.
Znalezienie inwestora, zapropo-nowanie nowego programu funkcjo-nalnego oraz przeprowadzenie dzia-łań adaptacyjno -konserwatorskich stanowi nie tylko szansę przetrwa-nia i próbę przywróceprzetrwa-nia minio-nej świetności dawnemu założeniu pałacowo -folwarcznemu w Żeleźni-ku, ale również starania podniesie-nia rangi oraz atrakcyjności wsi pod względem rekreacyjno -turystycznym.