of Monuments
in Opole
Standardy
nów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejsco-wej tradycji budowlanej i osadni-czej;
uznanie za pomnik historii doty-czy zabytku nieruchomego wpi-sanego do rejestru lub parku kul-turowego o szczególnej wartości dla kultury.
W zasadzie podstawowym in-strumentem ochronnym jest wpis do rejestru zabytków – pozosta-łe formy ochrony konserwatorskiej są w niewielkim lub wręcz w żad-nym stopniu niewykorzystywane. Na Opolszczyźnie nie ma bowiem ani jednego parku kulturowego i jest tylko jeden pomnik historii – kom-ponowany krajobraz kulturowo--przyrodniczy Góra Św. Anny (w Pol-sce obecnie na listę pomników histo-rii wpisano 39 obiektów i miejsc hi-storycznych). Wpis do rejestru jest je-dyną pozostającą w dyspozycji wo-jewódzkiego konserwatora zabyt-ków formą ochrony, uchwalenie pla-nu miejscowego oraz powołanie par-ku par-kulturowego pozostaje w kompe-tencjach gminy, zaś pomniki historii w drodze rozporządzenia ustanawia Prezydent RP.
Najtrudniejsze do ochrony po-zostają zabytki wchodzące w skład gminnych ewidencji zabytków – jest to bowiem bardzo szeroki zbiór wszystkich budynków, a także obsza-rów o wartościach zabytkowych, któ-re przez wiele lat pozbawione były ochrony ze względu na brak w gmi-nach miejscowych planów zagospo-darowania przestrzennego. Co
praw-da od czerwca 2010 r. zmieniły się w tym zakresie przepisy i tego typu obiekty podlegają częściowej ochro-nie konserwatorskiej, m.in. poprzez obowiązek uzgadniania robót bu-dowlanych objętych obowiązkiem uzyskania pozwolenia na budowę bądź rozbiórek z konserwatorem, niemniej w przypadku samowolnych przekształceń budynków w zasa-dzie brak jest możliwości prawnych umożliwiających wyegzekwowanie robót, które doprowadzą obiekt czy też obszar do właściwego stanu.
Opracowanie problematyki konserwatorskiej dotyczącej wsi opolskiej nastręcza sporo trudności, które wynikają przede wszystkim z braku aktualnego materiału badaw-czego dotyczącego układów prze-strzennych, jak i szczegółowej ana-lizy budownictwa1, który pozwolił-by określić zasopozwolił-by tego dziedzictwa i je zwartościować. Na skalę proble-mu wskazuje statystyka dotycząca porównania ilości obszarów rurali-stycznych objętych ochroną konser-watorską w postaci wpisu do reje-stru w stosunku do chronionych ukła-dów urbanistycznych. Na 1025 wsi sołeckich tylko cztery zostały wpi-sane do rejestru (Jemielnica, Grob-niki, Pilszcz, Ścinawa Nyska). Dla porównania na 35 miast – 25 ukła-dów urbanistycznych jest wpisanych do rejestru zabytków. Dodatkowo wpisy te zostały zrealizowane w la-tach 50. i 60. XX w., od tego czasu nie podejmowano żadnych działań ochronnych mających na celu utrzy-manie historycznej zabudowy, w
za-sobach archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Opo-lu brak jest materiałów dotyczących wyżej wymienionych obszarów, tyl-ko w przypadku Ścinawy powstało studium z wytycznymi konserwator-skimi. Pozostałe wsie wpisane do re-jestru nie posiadają żadnych opraco-wań. Wpis do rejestru nie uchronił też tych wsi, za wyjątkiem Jemielni-cy, przed procesem postępującego opuszczania, przekształcania i likwi-dowania historycznej, niezwykle bo-gatej i cennej zabudowy, co szcze-gólnie dotyczy Pilszcza, który już w momencie wpisywania do rejestru był w znacznej mierze zdegradowa-ny, a kolejne lata przyniosły dalsze straty zasobów [Solisz 2009].
Warto w tym miejscu zwró-cić uwagę, że wieś opolska różni się od pozostałych obszarów kra-ju. Różnice wynikają przede wszyst-kim ze sposobu zagospodarowania poszczególnych wsi, jak również w ukształtowanej strukturze osad-nictwa jako całości funkcjonalno--przestrzennej. Charakterystycz-na dla Opolszczyzny zabudowa wsi w sposób trwały, zwarty, prze-strzennie uporządkowany, przy du-żym stopniu wyposażenia w urzą-dzenia komunalne oraz urząurzą-dzenia obsługi ludności w zakresie oświa-ty, kultury, zdrowia, handlu itp. po-wodują, że warunki życia na wsi nie-wiele odbiegają od warunków miej-skich, a pod niektórymi względa-mi nawet je przewyższają [Mikoła-jewicz 1973]. Niestety, wieloletnie zaniedbania przyczyniły się do
czę-69
ściowej degradacji zasobów – głów-nie południowo -zachodgłów-niej Opolsz-czyzny2, wsie opolskie nieubłaganie też podlegają naturalnym przemia-nom i modernizacji [Solisz 2009].
Oczywiście, nie sposób chro-nić całość zasobów, niezbędna jest weryfikacja i wybór najcenniej-szych obiektów i zespołów. Dlatego, od roku 2008 trwają prace zespołu powołanego przez Wojewodę Opol-skiego, w skład którego wchodzą przedstawiciele wojewódzkiej admi-nistracji rządowej i samorządowej, Regionalnego Ośrodka Badań i Do-kumentacji Zabytków w Opolu, mu-zeów opolskich oraz przedstawiciele uczelni z Wrocławia i Opola. Celem zespołu ds. zachowania dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej jest: 1. zachowanie szczególnie
cen-nych wiejskich wartości kulturo-wych: zarówno układów rurali-stycznych, jak i poszczególnych zespołów czy zagród: weryfika-cja zasobów, wartościowanie, wybór najefektywniejszej formy ochrony, określenie niezbędnych do wykonania działań doraźnie chroniących wartości danego układu ruralistycznego, obejmo-wanie ochroną prawną wytypo-wanych zespołów;
2. wypracowanie szczegółowych zasad ochrony wiejskiego dzie-dzictwa Opolszczyzny, zwłasz-cza w kontekście zachowania lo-kalnego krajobrazu oraz regional-nego stylu form architektonicz-nych w formie wytyczarchitektonicz-nych do:
a) miejscowych planów zagospoda-rowania przestrzennego,
b) programów opieki nad zabytka-mi;
3. wspieranie działań samorządów i lokalnych społeczności mają-cych na celu podniesienie ran-gi obiektów i zespołów zabytko-wych:
a) działania na rzecz tworzenia par-ków kulturowych.
W ramach wyznaczonych celów przyjęto następujący program działań:
1. rozpoznanie dorobku instytucji zajmujących się problematyką, 2. zbadanie zabytkowego zasobu
wsi opolskiej w terenie,
3. dokumentacja i waloryzacja tego zasobu,
4. propozycje działań ochronnych, 5. aktywizacja społeczności
lokal-nej, działania edukacyjne (przy wykorzystaniu działających pro-gramów odnowy wsi i Leader).
Pierwsze spotkania zespołu do-tyczyły nie tyle rozpoczęcia prac nad problematyką dotyczącą dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej, ale bar-dziej były platformą wymiany do-świadczeń i określenia zasad współ-pracy pomiędzy instytucjami oraz umożliwiły usystematyzowanie róż-norodnych działań realizowanych do tej pory. Na terenie województwa opolskiego podejmowane były bo-wiem od lat 90. XX w. próby wypra-cowania wytycznych do zachowania i wyeksponowania wartości kulturo-wych wsi. Z jednej strony powstawa-ły materiapowstawa-ły pomocnicze dla
specjali-stów, na przykład wydany w 1998 r. poradnik pt. Architektoniczne
kształ-towanie krajobrazu ziemi opolskiej3, z drugiej zaś rozpoczęto realizację świetnie działającego Programu Od-nowy Wsi Województwa Opolskie-go, poszczególne instytucje czy też uczelnie podejmowały i realizowały odrębne projekty poświecone tej te-matyce4. Szeroko promowana przez media jest akcja Opolski Dom, któ-rej celem jest popularyzowanie trady-cyjnych form budownictwa oraz in-spirowanie inwestorów szukających rozwiązań projektowych historycz-nymi proporcjami budowli.
Powołany zespół w pierwszej kolejności podjął prace nad wery-fikacją zasobów i ich wartościo-waniem; w ramach wstępnej oce-ny wytypowano ok. 120 wsi, posia-dających zdaniem członków zespo-łu szczególnie cenne elementy. Dla potrzeb tej weryfikacji, została opra-cowana tabela zbiorcza oraz ankieta, która umożliwiła zebranie niezbęd-nych daniezbęd-nych. Przygotowano formu-larz „Zestawienie wsi województwa opolskiego o wysokich walorach za-budowy i ukształtowania przestrzen-nego wymagających ochrony”, będą-cy rozbudowanym zbiorem danych, zawierającym informacje w siedmiu zakresach tematycznych:
I. Dane ogólne: 1. Dane administracyjne.
2. Czas i geneza powstania: funda-cje książęce, kościelne, możno-władcze, osady i osiedla związa-ne z przemysłem, inzwiąza-ne.
II. Historyczny układ prze-strzenny (dotyczy układu przestrzen-nego wsi pod względem organizacji zabudowy i schematu ciągów komu-nikacyjnych, konstrukcji przestrze-ni opartej na wewnętrznych osiach kompozycyjnych, czytelnych, powta-rzających się schematach układu za-budowy zagrodowej, budynkach i in-nych obiektach tworzących pierzeje): 1. Układ przestrzenny wsi: uliców-ka, owalnica, mieszany, koncen-tryczny, wrzecionowaty, inny. 2. Układ zabudowy: pierzeje,
czy-telny schemat organizacji zabu-dowy, wewnętrzne osie kompo-zycyjne i powiązania widokowe, wnętrza architektoniczne. 3. Powtarzający się schemat
organi-zacji zabudowy poszczególnych zagród: układ budynków, położe-nie ogródków/warzywników.
III. Historyczne obiekty i ze-społy architektoniczne (dotyczy przede wszystkim istniejącej zabu-dowy zagrodowej, kościołów i obiek-tów z nimi związanych, fragmenobiek-tów miejscowości o spójnym, czytelnym układzie):
1. Budynki: pałac, dwór, klasz-tor, kościół, plebania, dworzec, karczma, remiza, szkoła, cmen-tarz, poczta, inne. Zespoły archi-tektoniczne: zabudowa zagrodo-wa, folwark.
2. Zabytki przemysłowe: cegielnia, huta, młyn, browar, gorzelnia, inne.
3. Elementy małej architektury: krzy-że, kapliczki, bramy, ogrodzenia, dzwonki zmarłych, figury, inne.
4. Elementy infrastruktury: rodzaj nawierzchni dróg (bruk, kamień polny), stacje transformatoro-we, studnie, zbiorniki p. pożaro-we, inne.
IV. Elementy regionalnego stylu architektonicznego (dotyczy dominu-jącej i/lub wyróżniadominu-jącej techniki bu-dowlanej, stosowanych materiałów, sposobu wykończenia):
1. Dominująca lub wyróżniająca technika budowlana, stosowane materiały budowlane oraz spo-sób wykończenia ścian: drewno, kamień, cegła, glina, tynk; pokry-cie dachu: dachówka ceramiczna, łupek, gont, słoma, inne.
2. Detal i elementy uzupełniające: sztukaterie, detal snycerski, gan-ki, okiennice, inne.
V. Wartości przyrodnicze (do-tyczy przede wszystkim roślinności komponowanej, ogrodów przydomo-wych, a w dalszej kolejności roślin-ności pojawiającej się spontanicz-nie (swobodnej lub „dzikiej”) oraz różnego rodzaju obiektów hydrolo-gicznych):
1. Zieleń komponowana: układy alejowe, szpalery, parki, skwery, przedogródki.
2. Zieleń swobodna: pojedyncze drzewa, luźne nasadzenia, natu-ralne zadrzewienia i zarośla. 3. Obiekty hydrograficzne: jeziora,
stawy, rzeki, potoki.
VI. Wartości krajobrazowe (do-tyczy zewnętrznej ekspozycji układu i jego otoczenia oraz powiązań z kra-jobrazem zewnętrznym (np. z sąsied-nimi miejscowościami):
1. Zewnętrzna ekspozycja układu: panorama wsi (dominanty, zabu-dowania, układ pól, łąk, miedz, ogrodzeń, inne).
2. Otwarcia widokowe na krajobraz zewnętrzny.
VII. Pozostałe:
1. Pozostałe informacje np. wpi-sy do rejestru, obecność form i funkcji związanych ze szcze-gólnym użytkowaniem (np. pasie-ki). Obejmujące pozostałe, wcze-śniej niesklasyfikowane wartości i dodatkowe atrybuty (np. wpi-sy do rejestru zabytków, lokalne tradycje itp.).
Powyższe ujęcie pozwoliło na ustalenie zasobu kulturowego wsi w pełnym zakresie ukształtowania przestrzennego i walorów substancji materialnej, powiązań z otoczeniem i aspektów środowiskowych. W ten sposób udało się odejść od praktyki dostrzegania we wsiach jedynie poje-dynczych (zabytkowych) elementów, niejako wypreparowanych z szero-kiego kontekstu przestrzennego, kra-jobrazowego i środowiskowego.
Tak skonstruowane ankiety in-wentaryzacyjne dla poszczególnych wsi zostały wypełnione przez pra-cowników Wojewódzkiego Urzę-du Ochrony Zabytków, ROBiDZ w Opolu, Muzeum Wsi Opolskiej oraz innych urzędów i wolontariu-szy, na podstawie wyjazdu tereno-wego i dokumentacji fotograficznej. Poszczególnym elementom ustalonym i odnotowanym w for-mularzu przypisano określoną licz-bę punktów odzwierciedlającą ich
71
wartość. Najwyżej punktowano hi-storyczny układ przestrzenny, oce-niany pod względem „czystości” za-chowania pierwotnego układu i uni-katowości (max. 5 punktów) oraz konstrukcję przestrzeni i schemat or-ganizacji zabudowy poszczególnych zagród (5 punktów za każdy ele-ment). Elementom regionalnego sty-lu architektonicznego przyznawano po 3 punkty (za każdy element). Za pozostałe elementy zidentyfikowane w układzie przestrzennym przypisa-no po 1 punkcie (za element). Pier-wotnie poszczególne układy otrzy-mywały punkty dodatkowe za obec-ność obiektów wpisanych do rejestru zabytków, jednak zniekształcały one ogólną ocenę. Ostatecznie na tym etapie zostały pominięte.
Analiza zebranych ankiet wyka-zała konieczność dokonania dodat-kowej weryfikacji wsi poprzez ob-jazd wszystkich miejscowości wyko-nany przez zespół o stałym składzie, co umożliwiło wyeliminowanie roz-bieżności oceny wynikającej z faktu wykonywania jej przez różne osoby i zestawienie wyników.
Kolejną fazą badań była wery-fikacja ilościowych wyników pierw-szego etapu w formie jakościowej oceny wartości historycznego układu poszczególnych wsi. Skoncentrowa-no się przy tym na ogólnym wraże-niu, a następnie czytelności układu, cechach charakterystycznych lub ty-powych – w miarę możliwości okre-ślano wyróżniki. Obserwowano rów-nież stopień zachowania i
przekształ-ceń historycznych elementów, a tak-że kierunki przekształceń.
W ten sposób na wyrażoną sumą punktów ocenę ilościową na-łożono ocenę jakościową. Wsie po-dzielono następująco:
o wartościach wybitnych (wy-różniających się pod względem kompletności zachowania i ory-ginalności ogólnego układu prze-strzennego, znacznego stopnia zachowania układu zabudowań w obrębie zagród, zabudowy, de-talu),
o wartościach bardzo wysokich (znaczny stopień czytelności i za-chowania ogólnego układu prze-strzennego, zabudowy, detalu), o wartościach wysokich
(zacho-wany w znacznym stopniu ogól-ny układ przestrzenogól-ny, zabudowy zagrodowej, pojedyncze elemen-ty),
o wartościach dobrych (czytelny ogólny układ przestrzenny, za-chowane pojedyncze obiekty ar-chitektoniczne i elementy detalu), o wartościach umiarkowanych
(znaczne przekształcenia w ob-rębie układu i zabudowy).
Problem skali (wielkości obsza-ru), na którym zachowały się wartości godne ochrony rozwiązano, dzieląc miejscowości na trzy grupy:
A – miejscowość z zachowanym w pełni, bądź w dużej części, hi-storycznym układem przestrzen-nym;
B – miejscowość ze spójnym/jed-nolitym fragmentem historyczne-go układu przestrzennehistoryczne-go;
C – miejscowość z pojedynczym obiektem architektonicznym, po-jedynczymi cechami i wyróżni-kami.
W grupach A i B oceniana jest organizacja przestrzeni (wspólnej), organizacja w obrębie poszczegól-nych zagród (przestrzeń prywatna), obecność obiektów o specjalnych funkcjach (kościół, folwark, młyn itp.), występujące zespołowo walory zabudowy. W grupie C natomiast ho-norowana jest obecność elementów nie tworzących większych układów, jednak zasługujących na wyróżnie-nie/podkreślenie ich istnienia (cieka-we pojedyncze budynki mieszkalne i gospodarcze, dawne typy konstruk-cji, drewniane ganki, szczyty, dachy, gołębniki, kapliczki, piece, płoty itd.).
W tej fazie prac zespołu usta-lono, że lista wsi o istotnych warto-ściach zasobu kulturowego obejmuje 108 pozycji i nadal wymaga uzupeł-nień [Sałyga -Rzońca 2010].
Dzięki zgromadzonemu mate-riałowi scharakteryzowano warto-ści zasobów kulturowych wsi opol-skich w siedmiu kategoriach wyzna-czonych jako wiodące obszary pro-blemowe w ankietach a także okre-ślono zagrożenia dla stanu zachowa-nia zasobu kulturowego wsi.
W zakresie układu przestrzen-nego poszczególnych miejscowo-ści zachowało się wiele fragmen-tów o dużej czytelności. Zagroże-nia pojawiają się wraz z przebudo-wą historycznych obiektów lub bu-dową nowych. Zanik tradycyjnych zasad kształtowania przestrzeni
do-tyczy w szczególności nowych tere-nów rozrastających się miejscowości. Zarówno podział terenu, jak również sposób lokalizacji zabudowy w nie-wielkim stopniu nawiązują do cha-rakteru regionalnego.
Podobnie jak dawniej organiza-cję zagrody kształtują potrzeby go-spodarstwa i praktyczne ich zaspo-kojenie. Wraz ze zmieniającym się profilem działalności lub ze zmia-nami technologicznymi następuje modyfikacja zagrody. Przekształce-nia związane z dostosowywaniem warsztatu pracy do nowych warun-ków, jako kontynuacja tradycji za-zwyczaj lepiej wpisują się w kon-tekst historyczny wsi. Większy dyso-nans wywołują obiekty niepowiąza-ne z tradycją miejsca (pozbawioniepowiąza-ne związków architektonicznych i sty-listycznych).
Poważny problem stanowią modernizacje zniekształcające pro-porcje i wzajemne relacje sąsiadują-cych obiektów, zacierające klasyczne podziały elewacji, eliminujące detal wskazujący na przynależność regio-nalną i autentyczność. Zagrożeniem są fizyczne podziały większych za-gród, które powodują zniekształce-nie odbioru tradycyjnego wnętrza jako całości.
Mimo istniejących, licznych przykładów prawidłowego kształto-wania przestrzeni ogrodowej istnie-je tendencja do eliminowania tra-dycyjnej roślinności. Współczesna stylistyka kształtowania przestrzeni ogrodowej wokół zabudowań wiej-skich prowadzi do redukcji walorów
estetycznych pod pretekstem łatwo-ści pielęgnacji (roślinność wielolet-nia, zimozielona) oraz funkcji prze-słaniających.
Również działania w obrę-bie wiejskiej przestrzeni publicznej są ukierunkowane na zmianę jej tra-dycyjnego charakteru na rzecz reali-zacji o charakterze miejskim, zunifi-kowanym. Place w centrum, niegdyś tętniące „życiem” wspólnoty, służące organizowaniu targów, spotkań, za-mieniane są na skwery o funkcjach jedynie estetycznych, bez infrastruk-tury umożliwiającej wszechstronne wykorzystanie.
W kontekście wartości krajo-brazowych największą stratę stano-wi likstano-widacja stodół oraz zanik sa-dów i wyraźnych podziałów pól za nimi. Problemów dostarczają nowe obiekty konkurujące z historyczny-mi dohistoryczny-minantahistoryczny-mi, ustawiane w zakre-sie osi widokowych lub umieszcza-ne na tle wartościowych elementów (np. maszty telekomunikacyjne, silo-sy, hale przemysłowe obserwowane z tras komunikacyjnych, punktów wi-dokowych, tablice reklamowe na bu-dynkach, ogrodzeniach, w pasie dro-gowym).
Dzięki prowadzonej przez wie-ki w sposób uporządkowany gospo-darki przestrzennej na terenie woje-wództwa zachowało się wiele frag-mentów typowego krajobrazu zwią-zanego z kulturą rolniczą. Reali-zacja nowych inwestycji powinna uwzględniać elementy i obszary war-tościowe oraz w miarę możliwości je uwypuklać [Sałyga -Rzońca 2010].
Na tej podstawie zostały opra-cowane rekomendacje dotyczące form ochrony dla wsi o wartościach wybitnych i bardzo wysokich, a tak-że określono przykładowe zadania dla poszczególnych instytucji w za-kresie podejmowanych działań.
Opolski Wojewódzki Konser-wator Zabytków:
obszarowe wpisy do rejestru za-bytków,
wnioski do mpzp,
wnioski do programów opieki na zabytkami,
opracowania studialne.
Urząd Marszałkowski Woje-wództwa Opolskiego:
program opieki nad zabytkami województw a opolskiego, plan zagospodarowania
prze-strzennego województwa,
upowszechnianie regionalnych form budownictwa,
aktywizacja społeczności lokal-nych.
Samorząd Gminny:
programy opieki nad zabytkami, miejscowe plany
zagospodarowa-nia przestrzennego,
pomniki historii i parki kulturowe, współpraca ze społecznościami
lokalnymi.
Instytucje naukowe: prace badawcze, opracowania studialne.
W ramach powyżej opracowa-nych rekomendacji trwają już okre-ślone działania, przy wsparciu kon-serwatora Gmina Jemielnica złożyła wniosek o wpisanie wsi wraz z ze-społem pocysterskim na listę
Pomni-73
ków Historii, Opolski Wojewódz-ki Konserwator Zabytków w ramach posiadanych środków finansowych zlecił opracowanie w roku 2010 stu-diów historyczno -konserwatorskich dla trzech wsi: Jemielnicy, Strzele-czek i Złotogłowic. Jednocześnie ze względu na zagrożenia inwesty-cyjne (planowane fermy wiatrowe) na obszarze gminy Paczków, na zle-cenie OWKZ opracowywane jest przez Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Studium krajobrazu kul-turowego gminy Paczków.
Oprócz tego, wnioski z prac ze-społu zostały ujęte w przygotowy-wanym obecnie planie zagospoda-rowania przestrzennego wojewódz-twa opolskiego, a w związku z aktu-alizacją Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami trwa opraco-wywanie uwag do tego dokumentu. OWKZ włącza się także w działania edukacyjne realizowa-ne na rzecz wspólnot lokalnych, od kwietnia trwają szkolenia dla lide-rów Lokalnych Grup Działania, orga-nizowane są również konferencje dla urzędów i instytucji oraz powstają opracowania prezentujące dziedzic-two kulturowe wsi opolskiej5.
Tego typu działania regionalne widoczne są już w skali wojewódz-twa, m.in. dzięki zaangażowaniu i wsparciu urzędu marszałkowskie-go przystosowano Zabytkową Chatę w Kielczy do funkcji szkoleniowo--edukacyjnej na rzecz mieszkańców wsi. Rozwijane są kolejne programy regionalne, do których m.in. zaliczyć można akcję „Opolska Wieś
Przy-szłości” – mającą na celu specjaliza-cję i kooperaspecjaliza-cję sieciową, której ce-lem jest tworzenie wsi tematycznych, specjalizujących się (m.in. przedsię-wzięcia kształtujące przestrzeń pu-bliczną, budujące specyfikę wsi). W tym obszarze niezbędne jest zwró-cenie uwagi właśnie na wartości kul-turowe, jako te, które mogą być wy-znacznikiem budowania tożsamości i specyfiki wsi.
Podsumowując należy podkre-ślić, że założone cele dotyczące we-ryfikacji zasobów udało się zrealizo-wać, wciąż do wykonania pozostaje ogrom zadań, ale już ten etap prac zespołu zdecydowanie zmienił po-strzeganie o wartościach historycz-nych zespołów wiejskich i skonkrety-zował podejmowane działania w za-kresie dziedzictwa kulturowego wsi opolskiej. Szczególnie cenne jest w tym kontekście spojrzenie na te za-soby przez pryzmat powiązań krajo-brazowych całego obszaru, a nie tyl-ko pojedynczych obiektów. Tyltyl-ko ta-kie spojrzenie może nam zagwaran-tować zachowanie charakterystycz-nych układów przestrzencharakterystycz-nych i naj-cenniejszych wiejskich zasobów za-bytkowych Opolszczyzny.
Iwona Solisz
Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków
The Opole Voivodeship Conservator of Monuments
Literatura
1. Mikołajewicz Z., 1973,