Powstające w latach dziewięćdziesiątych XX wieku w Polsce protopartie i partie nurtu liberalnego odznaczały się pewnym zróżnicowaniem, a niekie-dy eklektyzmem programowym w odniesieniu do kwestii aksjologicznych, w tym stosunku do Kościoła katolickiego i jego roli w państwie. Jerzy Szacki i Danuta Karnowska wyróżniają trzy nurty liberalne: neoliberalny, libera-lizm chrześcijański i liberalibera-lizm konserwatywny32. Neoliberalizm według nich zakładał rozdział Kościoła od państwa, rozumiany jako „oddzielenie organizacji religijnej od bezpośredniego uczestnictwa w mechanizmach władzy”33. Rozdział Kościoła od państwa nie oznaczał jednakże negacji war-tości chrześcijańskich czy chęci ograniczania instytucji kościelnych w peł-nieniu swej posługi duszpasterskiej34. Liberałowie chrześcijańscy opowiadali się natomiast za budową państwa opartego na wartościach chrześcijańskich, akcentując jednocześnie kwestię neutralności światopoglądowej państwa35. Liberalizm konserwatywny cechowało opowiadanie się za ograniczeniem liberalizmu do sfery gospodarczej, z akceptacją wartości konserwatywnych w płaszczyźnie kulturowej36. Do nurtu partii neoliberalnych należy zaliczyć Kongres Liberalno -Demokratyczny (KLD), liberalizm chrześcijański był reprezentowany przez Unię Demokratyczną (UD), Unię Wolności (UW), a liberalizm konserwatywny przez Platformę Obywatelską (PO) do wyborów 2011 roku.
W KLD ścierały się na początku dwa nurty: konserwatyzm liberalny, reprezentowany przez Lecha Mażewskiego, i neoliberalizm, którego rzecz-nikami byli Donald Tusk i Janusz Lewandowski. Początkowo program tej partii stanowił niejako syntezę obu wymienionych nurtów. W deklaracji pro-gramowej KLD, przyjętej na I Krajowej Konferencji 28—30 kwietnia 1990 roku, za wartość fundamentalną i pierwszą zasadę ładu społecznego uznano wolność, rozumianą jako „swobodne i odpowiedzialne uczestnictwo osoby ludzkiej w kształtowaniu własnego losu”. Wolność oznaczała prawo do kreo-wania warunków do godnego życia, jak również do afirmacji różnorodności i tolerancji w społeczeństwie. Z pojęcia wolności wynikały: wolność słowa i wolność sumienia. Wprawdzie w deklaracji opowiadano się za zachowa-niem „fundamentów naszej moralności opartych o zasady europejskiej
tra-32 Zob. J. Szack i: Liberalizm po komunizmie. Warszawa 1994, s. 216—230; D. Kar-nowska: W kierunku liberalizmu. Recepcja idei liberalnych w Polsce w warunkach
trans-formacji ustrojowej. Toruń 2005, s. 87.
33 D. Kar nowska: W kierunku…, s. 37.
34 Ibidem, s. 57; por. J. Szack i: Liberalizm…, s. 231—238.
35 D. Kar nowska: W kierunku…, s. 120—121.
dycji kulturowej, u podstaw której leży chrześcijaństwo”, ale jednocześnie postulowano oddzielenie religii od państwa z zagwarantowaniem wolności sumienia37.
W 1992 roku partia zwróciła się ku ideom neoliberalnym w sferze aksjo-logicznej. W deklaracji ideowej IV Krajowej Konferencji KLD, 24—25 października 1992 roku w gdańskim Sobieszewie, opowiedziano się za neutralnością światopoglądową państwa38. Ten postulat oznaczał, że prawo publiczne nie może być stanowione w ścisłym związku z jakimikolwiek normami religii, nawet wówczas, gdy jest ona wyznaniem dominującym. Za przejawy naruszania neutralności światopoglądowej państwa uznawano przyjmowanie osób na stanowiska państwowe według kryterium światopo-glądowego, cenzurowanie radia i telewizji lub umieszczanie ocen z religii na świadectwie w szkole publicznej39. Podkreślano potrzebę zagwarantowania praw mniejszości religijnych jako podstawowego kanonu wartości. Politycy KLD akcentowali, że nie są wrogami Kościoła, ale też nie należą do prawi-cy konfesyjnej. Konflikt między dwiema skrajnymi opcjami fundamentali-stycznymi — świecką i religijną — nie leżał, według liderów tej partii, ani w interesie państwa, ani w interesie Kościoła. KLD nie zamierzał „zepchnąć katolicyzmu do kruchty” czy całkowicie „sprywatyzować religii”, lecz chciał budować relacje państwo — Kościół na zdrowych, korzystnych dla obu stron zasadach. Państwo nie powinno uczestniczyć w sporach światopoglądowych, a zatem nie powinno ani wspierać religii, ani utrudniać jej wyznawania40. Uznanie, chociaż nie zawsze wyrażane expressis verbis, stabilizującej roli wartości chrześcijańskich w państwie wraz z ideą państwa neutralnego świa-topoglądowo implikowało przyjęcie określonych zapisów odnośnie do modelu państwo — Kościół. W wymienionej deklaracji ideowej partii stwierdzono: „Akceptujemy tradycyjny model etyczny świata zachodniego wraz z wartoś-ciami, które legły u podstaw praw naturalnych. Opowiadamy się jednocześ-nie za rozdziałem państwa od kościołów”41.
Stanowisko liberałów wobec aborcji było wypadkową -konserwatywnego profilu partii. Z jednej strony politycy KLD wysuwali na plan pierwszy ideę wolności jednostki, zakładającą wolność od ingerencji innych podmiotów. Podstawowe prawa i wolności obywatelskie nie mogły być zatem naruszane przez państwo, w szczególności nie powinno ono regu-lować norm moralnych dotyczących aborcji. Z drugiej zaś strony,
wycho-37 Deklaracja Programowa KLD. „Biuletyn KLD” 1991, nr 1, s. 2.
38 R. Glajcar: Wizje ustroju państwa w programach politycznych polskich ugrupowań
liberalnych. W: Polskie ugrupowania liberalne. Red. Ł. Tomczak. Wrocław 2010, s. 24.
39 Liberałowie wobec rzeczywistości, IV Krajowa Konferencja KLD. 24—25
październi-ka 1992 r. APDiBŻP, sygn. 12219/93/1263, s. 2—3.
40 F. Kacz marek: Państwo i Kościół. „Biuletyn KLD” 1992, nr 7—8, s. 3.
165 Krzysztof Kowalczyk: Stanowiska polskich partii politycznych wobec religii…
dząc z tradycji konserwatywnej i chrześcijańskiej, uznawali życie ludz-kie za istotną wartość42. W konsekwencji liberałowie z Kongresu uważali, że kwestia prawnej ochrony dziecka poczętego powinna być przedmiotem debaty publicznej, „wolnej od moralnego szantażu”. Aborcję rozpatrywano w kategoriach zjawiska społecznie złego, któremu państwo powinno prze-ciwdziałać, ale skutecznym narzędziem walki nie są sankcje prawno -karne (mogące wywoływać wzrost zjawisk patologicznych), lecz stosowanie metod sprawdzonych w innych krajach, które eliminowałyby przyczyny aborcji, tj. oświata seksualna i antykoncepcja43.
O ile środowisko KLD reprezentowało w miarę jednolite stanowisko wobec Kościoła i jego dezyderatów, a spory między poszczególnymi lide-rami dotyczyły zakresu ujmowania w proglide-ramie wartości chrześcijańskich, o tyle UD była konglomeratem poglądów w kwestiach światopoglądowych44. Nie bez powodu zatem w Uchwale Programu Zjednoczeniowego z 11 maja 1991 roku stwierdzono, że UD skupia ludzi o różnych światopoglądach i przekonaniach45. Partia zamierzała kierować się w praktyce politycznej zasadami wyznaczonymi przez chrześcijański system wartości i działać na rzecz ich poszanowania w życiu publicznym. UD opowiadała się za wza-jemnym poszanowaniem niezależności państwa i Kościoła, z czym wiązał się postulat neutralności światopoglądowej. Państwo według unitów nie powinno być zawłaszczane przez określoną grupę ideologiczną czy świato-poglądową, jego zadanie polegało na strzeżeniu praw każdego obywatela46. Państwo powinno zapewnić mniejszościom narodowym i religijnym prawo do własnej oświaty, kultury i udziału w życiu publicznym47. Jednocześnie UD była zwolennikiem współdziałania instytucji państwa i Kościoła. Unia w pełni popierała „właściwy ich charakterowi udział instytucji religijnych w życiu publicznym i społecznym kraju”48, także rolę moralną w kształto-waniu postaw Polaków.
Z dokumentów programowych centralnych władz partii wynika jednak, że w 1993 roku zwrócono się „lekko w lewą stronę sceny politycznej”49,
42 Ibidem, s. 59—61.
43 Ibidem, s. 3.
44 A. Wójci k: Myśl polityczna ugrupowań liberalno -demokratycznych. W: Myśl
poli-tyczna w Polsce po 1989 roku. Wybrane nurty ideowe. Red. E. Maj, A. Wójci k. Lublin
2008, s. 183—184.
45 Zob. M. Habowsk i: Stosunki państwo — Kościół w koncepcjach Unii
Demokratycznej w latach 1990—1994, W: Studia politologiczne. Red. A.W. Jabłońsk i, K.A. Paszk ie
-wicz, M. Wolańsk i. Wrocław 1995, s. 92—98.
46 Uchwała Programu Zjednoczeniowego. W: Unia Demokratyczna. Dokumenty. Maj
1991 r. [b.m.w.], s. 8.
47 Ibidem, s. 4.
48 Ibidem, s. 8.
a w jej programie umocniły się elementy laickie50. W uchwale programowej z II Kongresu Unii, który odbył się 24—25 kwietnia 1993 roku, za podsta-wową wartość w życiu społecznym uznano wolność człowieka. Szczegól-ne znaczenie przypisywano ochronie swobód jednostki i praw mniejszości. Państwo, będące wspólnym dobrem wszystkich obywateli, musi być neu-tralne światopoglądowo, tzn. nie może narzucać jednego, nawet uznawa-nego przez większość, światopoglądu czy ideologii. Przy czym neutralność światopoglądowa państwa nie jest tożsama z jego neutralnością aksjolo-giczną. W uchwale uznano, że państwo i jego system prawa są oparte na określonym systemie wartości, tj. chrześcijaństwie i prawach człowieka51. Przyjęcie takiego założenia wynikało z faktu, że w UD spotkali się ludzie o różnych światopoglądach i przekonaniach religijnych52. Unici dostrzegali znaczenie chrześcijaństwa i Kościołów chrześcijańskich dla polskiej tradycji i teraźniejszości i zamierzali kierować się tymi wartościami w swojej dzia-łalności. Jednocześnie sprzeciwiano się „pełnieniu przez chrześcijaństwo roli państwowej czy narodowej ideologii oraz wykorzystywaniu instytucji religijnych do celów politycznych”53. Relacje między państwem a Kościo-łem powinny być oparte na zasadzie rozdziału. Instytucje i prawodawstwo publiczne nie powinny być obarczane zadaniami o charakterze religijnym bądź duszpasterskim. Zakładano jednocześnie, że relacje między państwem a Kościołem winny opierać się na współdziałaniu tam, gdzie wymaga tego dobro obywateli. Państwo powinno zapewnić Kościołom i związkom wyznaniowym pełną swobodę działań w płaszczyźnie religijnej, możliwość posiadania własnych środków przekazu, szkół, zakładów opieki zdrowot-nej54. Połączenie ideału wolności z afirmatywną rolą wartości chrześcijań-skich w życiu publicznym zbliżało ówczesną UD do liberalizmu chrześci-jańskiego.
Eklektyzm ideowy Unii Demokratycznej implikował zróżnicowanie stanowisk poszczególnych jej frakcji wobec problemu ustawy antyaborcyj-nej. Frakcja Społeczno -Liberalna UD była przeciwna penalizacji aborcji, wychodząc z założenia, że narusza ona zasadę neutralności światopoglądo-wej państwa i prawa kobiet do podejmowania przez nie kluczowych decy-zji. Walka z aborcją miała polegać na szerzeniu oświaty seksualnej, opieki
50 P. Boreck i: Geneza modelu stosunków państwo — Kościół w Konstytucji RP. War-szawa 2008, s. 43—44.
51 Stabilizacja i rozwój. Uchwała programowa II Kongresu Krajowego Unii
Demokra-tycznej. W: Partie i ich programy…, s. 260.
52 Ibidem, s. 261.
53 Ibidem, s. 268; Między rozdziałem a współpracą. O stosunkach Kościół — państwo
dyskutują: Aleksander Hall, Aleksander Małachowski i Tadeusz Mazowiecki. „Więź” 1993,
nr 6, s. 21.
167 Krzysztof Kowalczyk: Stanowiska polskich partii politycznych wobec religii…
nad rodziną, samotną matką i na działaniach socjalnych55. Odmienne zdanie reprezentowali politycy Frakcji Prawicy Demokratycznej. Według Kazimie-rza M. Ujazdowskiego obrona prawa do życia poczętego wynika z zasad prawa naturalnego i nie wymaga uzasadnień odwołujących się do przesłanek wynikających z norm religijnych56. W konsekwencji UD nigdy nie przed-stawiła jednolitego, spójnego stanowiska wobec aborcji. Przewodniczący partii, Tadeusz Mazowiecki, stwierdził wyraźnie w grudniu 1992 roku, że jego partia nie zajmie żadnego stanowiska w sprawie aborcji, gdyż nie chce walczyć z Kościołem57.
Eklektyzm aksjologiczny UD, nadający jej wymiar „partii szerokiego centrum”58, został podtrzymany w programie UW, partii, która powstała na skutek połączenia UD i KLD. W Deklaracji Programowej Kongresu
Zjed-noczeniowego Unii Demokratycznej i Kongresu Liberalno -Demokratycznego
z 6 kwietnia 1994 roku za podstawową wartość w życiu społecznym uznano wolność człowieka. Szczególne znaczenie przypisywano ochronie swobo-dy jednostki i ochronie praw mniejszości zgodnie z zasadą przestrzegania prawa równości wszystkich obywateli, również bez względu na wyznanie59. W dokumentach programowych nowo powstałej partii postulowano pogo-dzenie zasady rozdziału Kościoła od państwa z potrzebą ich współdziałania. Gwarantem tej zasady miała być ratyfikacja konkordatu60. Ten nurt myśle-nia znalazł swoje odzwierciedlenie w Unijnym Kodeksie Wartości (uchwa-lonym 1 marca 1998 r. na IV Kongresie partii), w którym za podstawową wartość uznano wolność, będącą przesłanką rozwoju duchowego i material-nego jednostki i społeczeństwa. Problem wolności rozpatrywano w kontek-ście obecności człowieka we wspólnocie (wolność pozytywna). Preferowany system wartości wyrastał z jednej strony z liberalnych źródeł, z drugiej zaś z chrześcijaństwa: „Pozostajemy tylko głęboko nieufni wobec wszelakich kolektywnych decyzji, dyktujących, co ludzie powinni myśleć w sferze poli-tyki i epoli-tyki. […]. Bliska jest nam chrześcijańska tradycja mądrego
gospo-55 Deklaracja utworzenia ugrupowania Frakcja Społeczno -Liberalna Unii
Demokra-tycznej wraz z Deklaracją Programową. Warszawa, dnia 12 maja 1991 r. „Gazeta
-Liberalna” 1991, nr 4, dodatek.
56 K.M. Ujazdowsk i: Niezależność i współdziałanie. O stosunkach państwo —
Koś-ciół. „Unia Demokratyczna. Biuletyn Informacyjny” 1991, nr 9.
57 R. G racz yk: Wobec Kościoła. „Gazeta Wyborcza” 19.12.1992, s. 10.
58 Zob. Sprawozdanie zatwierdzone przez Radę Unii Demokratycznej 27.03.1993 i
uzu-pełnione przez Prezydium Rady 7.04.1993. APDiBŻP, sygn. 13167/94/116.
59 Deklaracja Programowa Kongresu Zjednoczeniowego Unii Demokratycznej, projekt
przyjęty na wspólnym posiedzeniu prezydiów Unii Demokratycznej i Kongresu -Demokratycznego w dniu 6.04.1994 r. Archiwum Partii Politycznych Instytutu Studiów
Politycznych PAN (dalej: APP).
darowania wolnością”61. Oprócz wolności za jedną z kluczowych wartości uznano tolerancję, także w wymiarze wyznaniowym. W relacjach państwo — Kościół zalecano „polityczną roztropność”, kompromis znajdujący swój wyraz w Konstytucji RP, aby „oddalić widmo ideologicznej świętej wojny”62. Aksjologiczny kompromis i wieloświatopoglądowość stały się jedną z głów-nych osi programu UW, zawieszonej między liberalizmem a umiarkowanym, posoborowym katolicyzmem.
W dokumentach centralnych władz UW nie ma odniesień do kwestii ochrony życia poczętego. W 1994 roku ówczesny przewodniczący partii, Tadeusz Mazowiecki, opowiadał się za „kompromisem” aborcyjnym, za nie-właściwe uznając próby dalszej liberalizacji obowiązującej ustawy antyabor-cyjnej63. W samej partii nie było jednolitego stanowiska w tej sprawie, co wynikało z faktu, iż UW była w pewnej mierze kontynuatorką eklektycz-nych tradycji ideowych UD.
Środowiska zakładające PO były zróżnicowane pod względem ideo-wym — od zwolenników skrajnego liberalizmu światopoglądowego (np. Janusz Palikot upominający się o prawa gejów), poprzez gdańskich libera-łów z Donaldem Tuskiem na czele, po konserwatywnych liberalibera-łów związa-nych z Janem Marią Rokitą. W hasłach programowych odwołano się jednak do wartości liberalno -konserwatywnych64. W Deklaracji ideowej Platformy
Obywatelskiej z 21 grudnia 2001 roku za jeden z kanonów uznano wartości
chrześcijańskie: „Fundamentem cywilizacji Zachodu jest Dekalog. Wierzy-my wspólnie w trwałą wartość norm w nim zawartych”65. PO sprzeciwiała się z jednej strony egzekwowaniu przez państwo norm religijnych, z dru-giej zaś nie godziła się na ich naruszanie: „Nie chcemy, by Państwo przypi-sywało sobie rolę strażnika Dekalogu. Ale Państwo nie może pozwalać by jedni łamiąc zawarte w nim zasady — pozbawiali w ten sposób godności i praw innych, albo deprawowali tych, którzy nie dojrzeli jeszcze do pełnej odpowiedzialności przez cale życie”. W istocie, partia ta łączyła umiarko-wanie konserwatywny program w sferze aksjologicznej z liberalnymi hasła-mi gospodarczyhasła-mi, wspartyhasła-mi ideahasła-mi nauczania Jana Pawła II, zawartyhasła-mi w encyklice Centesimus annus66.
61 Unijny Kodeks Wartości. W: Unia Wolności. Zbiór podstawowych dokumentów. Statut
i regulamin. Unijny Kodeks Wartości. Deklaracja programowa. Stan na 15 stycznia 2001 r.,
[b.m. i r.w], s. 29.
62 Ibidem, s. 33.
63 Kto sieje wiatr, zbiera burzę. Rozmowa z Tadeuszem Mazowieckim, przewodniczącym
Unii Wolności. „Gazeta Wyborcza” 23.06.1994, s. 5.
64 D. Kar nowska: Spór o wspólnoty. Idee komunitarystyczne we współczesnej polskiej
myśli politycznej. Toruń 2011, s. 130.
65 Deklaracja ideowa Platformy Obywatelskiej. Przyjęta przez Klub Poselski Platforma
Obywatelska w dniu 21 grudnia 2001 r. W zbiorach autora.
169 Krzysztof Kowalczyk: Stanowiska polskich partii politycznych wobec religii…
Ogólnie kwestia relacji państwo — Kościół nie była przedmiotem szerszej oceny w dokumentach programowych PO. Wydaje się, że Platforma starała się spełnić oczekiwania partii szerokiego centrum, nastawionej przychylnie do Kościoła, a jednocześnie nieopowiadającej za implementacją norm wyzna-niowych do ustawodawstwa państwowego. Stanowisko Platformy wobec Kościoła trafnie oddaje wypowiedź jej przewodniczącego D. Tuska z 2008 roku. Zdaniem lidera PO i ówczesnego premiera między podstawową war-tością liberalizmu — wolnością — a wiarą nie ma sprzeczności. Nieuzasad-nione jest nadmierne zaangażowanie Kościoła w politykę, jak również próby definiowania go jako wroga demokracji. W tym kontekście Tusk stwierdził: „Mam więc wielki dystans do polityków, których nazwałbym konfesyjny-mi, którzy chcieliby angażować Kościół do walki politycznej — głównie ze względu na własny interes. Podobny dystans mam do polityków ze środowisk lewicowych, którzy chcą uczynić sztandar wojny z Kościołem, aby cemen-tować w ten sposób swój partyjny elektorat”67. Wedle Tuska relacje między państwem a Kościołem powinny być oparte na zdrowym rozsądku i umiarze, a konstytucja i konkordat stwarzają przesłanki do odpowiedniej współpra-cy obu instytucji w unikaniu pól konfliktowych. W tym modelu stosunków wyznaniowych zakłada się autonomię, niezależność, a jednocześnie przyja-zną współpracę państwa i Kościoła.
PO nie przedstawiła oficjalnego dokumentu w sprawie ochrony życia poczętego. Z wypowiedzi jej liderów wynika jednak, że występując gene-ralnie przeciwko aborcji, partia była zwolennikiem utrzymania istniejących, kompromisowych regulacji prawnych68. Bronisław Komorowski, wicemar-szałek Sejmu i wiceprzewodniczący PO, w październiku 2007 roku ujął sta-nowisko partii następująco: „Mamy swój udział w wypracowaniu kompro-misu, który obowiązuje, a który jest oparty na zasadzie ochrony życia bez zmuszania kobiety do heroizmu, na przykład w przypadku ciąży z gwałtu”69.
67 pm, rl//mam, Donald Tusk: Wiara i wolność nie są w konflikcie. 29 lutego 2009 r., [http://ekai.pl/wydarzenia/x14265/donald -tusk -wiara -i -wolnosc -nie -sa -w -konflikcie -wywiad/ (dostęp: 4.07.2011)].
68 Zob. Wierzę w Polaków. Rozmowa z Donaldem Tuskiem, desygnowanym na premiera. 18 listopada 2007 r. [http://goscniedzielny.wiara.pl/index.php?grupa=6&art=1195035728&dz i=1104781054&katg= (dostęp: 5.07.2011)].
69 „Mogę, ale nie muszę być premierem z Warszawy”. 12 października 2007 r. [http://wia-domosci.dziennik.pl/polityka/artykuly/199084,moge -ale -nie -musze -byc -premierem -z -war szawy.html (dostęp: 5.07.2011)].