Jeszcze do niedawna utrzymywano, Īe to, jaki model realizowania polityki spoáecz-nej wybiorą rządzący, w duĪej mierze zaleĪy od profilu ideologicznego partii, którą reprezentują35. W Europie Zachodniej przez wiele lat swoją ĪywotnoĞü zachowy-waá podziaá scen politycznych na prawicĊ i lewicĊ, podáug którego to podziaáu par-tiom prawicowym (konserwatywnym) przypisywano inspiracje ideologią liberalizmu,
33 Ibidem, s. 52.
34 Odpowiada to z grubsza opisanym przez Juliana Auleytnera scenariuszom polityki spoáecz-nej w okresie kryzysu. Autor wyróĪnia trzy takie scenariusze: liberalny, socjalno-liberalny oraz solidarny (por. J. Auleytner, Scenariusze polityki spoáecznej w okresie kryzysu, (w:) M. KsiĊ-Īopolski, B. Rysz-Kowalczyk, C. ĩoáedowski (red.), op. cit., s. 57–65.
35 Byáo to wynikiem procesu „zamroĪenia” systemów partyjnych i stabilnoĞci trwaáych form identyfikacji elektoratu z okreĞlonymi partiami politycznymi. Por. S. M. Lipset, S. Rokkan,
Cleavage structures, party systems and voter alignments: An introduction, (w:) S. M.
Lip-set, S. Rokkan (red.), Party Systems and Voter Alignments, The Free Press, New York 1967, s. 1–64.
34 Przemysáaw ĩukiewicz
podczas gdy partie lewicowe miaáy siĊ w swoim dziaáaniu kierowaü ideami socjalde-mokratycznymi. JuĪ jednak w czasach rządów Tony’ego Blaira (Wielka Brytania), Gerharda Schrödera (Niemcy), José L. Zapatero (Hiszpania) czy Romano Prodiego (Wáochy) widaü byáo wyraĨnie, Īe nawet partie socjaldemokratyczne uznaáy, iĪ for-muáa paĔstwa dobrobytu siĊ wyczerpaáa, a próbą pogodzenia idei etatystycznych i li-beralnych miaáy byü – róĪnie definiowane – koncepcje tzw. trzeciej drogi36. Z drugiej zaĞ strony przywódcy partii konserwatywnych i chadeckich, tacy jak Angela Merkel (Niemcy), David Cameron (Wielka Brytania), Silvio Berlusconi (Wáochy) czy Nicolas Sarkozy (Francja) byli coraz czĊĞciej oskarĪani przez przedstawicieli swoich obozów politycznych o sprzeniewierzenie siĊ klasycznym ideaáom liberalizmu i uleganie po-kusie „budĪetowego rozdawnictwa” w sytuacjach, w których istnieje duĪe prawdopo-dobieĔstwo osiągniĊcia wskutek tego okreĞlonych korzyĞci politycznych37.
W efekcie powyĪszych przeobraĪeĔ programowo-ideologicznych partie gáównego nurtu przesunĊáy siĊ w kierunku centrum, tracąc przy okazji swoją wyrazistoĞü i us-tĊpując miejsca „na obrzeĪach” scen politycznych ugrupowaniom radykalnie ideowym – na lewicy pojawiáy siĊ ruchy anty- i alterglobalistyczne, wzywające do nowej rewo-lucji wymierzonej przeciwko korporacjom, Ğwiatowym grupom interesu oraz spoáecz-nym nierównoĞciom, na prawicy z kolei – ruchy nacjonalistyczne, w swoim programie ekonomicznym silnie akcentujące wartoĞci, jakie niesie ze sobą indywidualizm i kon-kurencja na wolnym rynku.
Ideologiczny wymiar funkcji i zadaĔ paĔstwa w zakresie polityk spoáecznej i gos-podarczej jeszcze bardziej osobliwie jest postrzegany przez liderów partii politycznych (w wiĊkszoĞci niezinstytucjonalizowanych, stworzonych po przeáomie z lat 1989–1991) w regionie Europy ĝrodkowej i Wschodniej. PodjĊta u progu demokratycznej transfor-macji próba odtworzenia klasycznego podziaáu na lewicĊ i prawicĊ okazaáa siĊ nieu-dana, choü poszczególni aktorzy przekonali siĊ o tym dopiero na początku XXI wieku. Jeszcze w latach 90. mogáo siĊ wydawaü, Īe w istocie partie socjaldemokratyczne (bądĨ sukcesorki partii komunistycznych, takie jak Buágarska Partia Socjalistyczna,
36 Zob. A. Giddens, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Wydawnictwo KsiąĪka i Wie-dza, Warszawa 1999. Ten zwrot ku centrum krytykowaáo wielu intelektualistów związanych z lewicą – por. np. T. Kowalik (wyb. i oprac.), Spory wokóá nowej trzeciej drogi, Wydawnic-two Scholar, Warszawa 2001.
37 Doskonaáy opis strategii dziaáania kanclerz Niemiec, Angeli Merkel, w odniesieniu do po-lityki rodzinnej i energetycznej daje Gertrud Höhler w ksiąĪce: G. Höhler, Matka chrzestna.
Jak Angela Merkel przebudowuje Niemcy, przeá. E. StefaĔska, Wydawnictwo Zysk i S-ka,
PoznaĔ 2013. Wystarczy w tym miejscu przytoczyü wybrane tytuáy podrozdziaáów: „Ponad-partyjna kanclerz: transfer pomysáów z SPD” (s. 81) oraz „Kanclerz Merkel zawáaszcza pomy-sáy SPD: zacieranie granic miĊdzy partiami” (s. 91).
WĊgierska Partia Socjalistyczna, Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej, bądĨ teĪ reaktywowane socjaldemokratyczne partie przedwojenne, takie jak Socjaldemo-kratyczna Partia Czech i Moraw) próbują nawiązywaü do programów politycznych zachodnioeuropejskich partii lewicowych, natomiast partie okreĞlane mianem Ğrod-kowo-wschodnioeuropejskiej prawicy (wĊgierski Fidesz, czeska Obywatelska Partia Demokratyczna czy polska Unia WolnoĞci) siĊgają do myĞli politycznej konserwa-tywnych liberaáów.
Negatywne skutki transformacji ekonomicznej (przejĞcia z systemu gospodarki centralnie sterowanej do systemu gospodarki rynkowej), takie jak wzrost poziomu bezrobocia, pogorszenie siĊ warunków materialno-bytowych wielu grup spoáecz-nych, koniecznoĞü rywalizowania na wolnym rynku i związana z tym utrata po-czucia bezpieczeĔstwa ekonomicznego, sprawiáy jednak, Īe wiĊkszoĞü partii zo-rientowanych narodowo-konserwatywnie inkorporowaáa do swoich programów po-litycznych treĞci stricte etatystyczne. Przyznanie wspólnocie narodowej centralnego miejsca w przekazie politycznym tzw. prawicowych ugrupowaĔ Europy ĝrodkowej i Wschodniej implikowaáo wyraĪenie zgody na postulat wzajemnego wsparcia udzielanego sobie przez czáonków tej wspólnoty (choüby w odniesieniu do nie-bezpieczeĔstw zewnĊtrznych). W opinii liderów Ğrodkowo-wschodnioeuropejskiej prawicy paĔstwo jako instytucjonalna emanacja tej wspólnoty oraz rządzący nim, jako sáuĪący wspólnocie, muszą zatem ponosiü peáną odpowiedzialnoĞü za zapew-nienie godnych warunków Īycia tym wszystkim obywatelom, którzy samodzielnie ze skutkami transformacji politycznej nie potrafili sobie poradziü. Stąd teĪ wspóá-czeĞnie w wĊgierskim Fidesz, polskim Prawie i SprawiedliwoĞci czy buágarskim GERB-ie bardzo silnie akcentuje siĊ rolĊ paĔstwa w gospodarce przy jednoczesnym odwoáaniu siĊ do myĞli konserwatywnej w warstwie Ğwiatopoglądowo-ideologicz-nej.
Na Ğrodkowo-wschodnioeuropejskiej lewicy nastąpiáo podobne przesuniĊcie akcen-tów, choü nieco inna przyĞwiecaáa mu motywacja. OtóĪ chcąc odciąü siĊ od spuĞcizny komunizmu, wiĊkszoĞü socjaldemokratycznych partii regionu milcząco przyjmowaáa w kolejnych latach neoliberalne warunki rządzenia, tym bardziej Īe w Europie Za-chodniej, o czym juĪ wyĪej wspomniano, powszechną akceptacjĊ zyskaáa koncepcja „trzeciej drogi”, której twórcy w zbliĪeniu modelu paĔstwa socjaldemokratycznego i liberalnego nie widzieli bynajmniej niczego záego. Nie bez przyczyny, choü i nie bez záoĞliwoĞci, socjaldemokratyczne rządy pod przewodnictwem Leszka Millera oraz Marka Belki ocenia siĊ w Polsce jako te, które wprowadziáy najwiĊcej zmian ustawowych liberalizujących dziaáalnoĞü gospodarczą oraz sprzyjających prywatnej
36 Przemysáaw ĩukiewicz
przedsiĊbiorczoĞci. Podobnie na WĊgrzech oceniane byáy dziaáania premiera Ferenca Gyurcsány’ego38, a w Rumunii – Adriana Năstase39.
Odniesienie prymarnego sporu ideologicznego pomiĊdzy liberalizmem a kolekty-wizmem do dziaáalnoĞci partii politycznych w systemach politycznych Baákanów Za-chodnich nastrĊcza wielu trudnoĞci, choü – jak staram siĊ udowodniü w kolejnych rozdziaáach – nie jest do koĔca nieuzasadnione. We wszystkich analizowanych sys-temach politycznych poszczególne ugrupowania próbują ideologizowaü swój przekaz tak, by potencjalni wyborcy áatwo mogli zidentyfikowaü poszczególne elementy pro-gramu wyborczego. Podobnie jak w innych paĔstwach Europy ĝrodkowej i Wschod-niej, relewantne partie uwaĪane za konserwatywne prezentują hasáa spoáeczno-gos-podarcze, w których silnie akcentowana jest rola paĔstwa i potrzeba ochrony najuboĪ-szych grup spoáecznych (Serbska Partia PostĊpowa, WewnĊtrzna MacedoĔska Organi-zacja Rewolucyjna – Demokratyczna Partia MacedoĔskiej JednoĞci Narodowej). Z ko-lei w programach partii sytuujących siĊ na biegunie socjaldemokratycznym oraz w stra-tegiach rządów, w których ugrupowania te odgrywają kluczową rolĊ, odnaleĨü moĪna wiele elementów ideologii neoliberalnej – akcentuje siĊ w nich koniecznoĞü tworzenia nowych miejsc pracy poprzez sprzyjanie zagranicznym inwestycjom czy liberalizacjĊ prawa pracy (Demokratyczna Partia Socjalistów Czarnogóry, Socjaldemokratyczna Partia Macedonii, Partia Demokratyczna w Serbii).
Liczne wyjątki od tej reguáy kaĪą jednak z duĪą ostroĪnoĞcią podchodziü do hipo-tezy, jakoby dojĞcie do wáadzy konserwatystów miaáo oznaczaü przyjĊcie kolektywis-tycznej/dostosowawczej strategii radzenia sobie z kryzysem gospodarczym, z kolei sukcesy partii socjaldemokratycznych mogáy byü prognostykiem wcielania w Īycie strategii aktywizacyjnych/neoliberalnych. Po pierwsze bowiem w paĔstwach Baáka-nów Zachodnich do rzadkoĞci naleĪą sytuacje, w których powstaje rząd jednopartyjny, zawiązywane zaĞ koalicje czĊsto nie są zbieĪne ideologicznie (jako przykáad posáuĪyü moĪe choüby albaĔska koalicja konserwatystów Salego Berishy z socjaldemokrata-mi Ilira Mety czy teĪ serbska koalicja socjalistów Ivicy Daþicia z konserwatyw-no-narodową partią Aleksandra Vuþicia). Po drugie, w czĊĞci krajów regionu (zwáa-szcza w Kosowie oraz BoĞni i Hercegowinie) ugrupowania polityczne są tak sáabe
38 W czasie jego rządów wprowadzono na WĊgrzech zasadĊ odpáatnoĞci za studia oraz opáaty za wizytĊ lekarską lub pobyt w szpitalu. W 2008 roku wĊgierscy obywatele w referendum zdecydowanie sprzeciwili siĊ tym liberalnym reformom. Zob. A. CzyĪ, S. Kubas,
DoĞwiad-czenia wĊgierskiej transformacji ustrojowej – od Jánosa Kádára do Viktora Orbána,
Wydaw-nictwo Remar, Katowice 2011, s. 89.
39 A. Burakowski, M. Stan, Kraj smutny, peáen humoru. Dzieje Rumunii po 1989 roku, Instytut Spraw Publicznych PAN – Wydawnictwo Trio, Warszawa 2012, s. 191.
i rozdrobnione, Īe próba przypisania im jakichkolwiek trwaáych programowych i ide-ologicznych afiliacji musi zakoĔczyü siĊ niepowodzeniem. NaleĪą one czĊĞciej do ka-tegorii tzw. single-issue parties, czyli partii jednego problemu. Swój sukces zawdziĊ-czają populistycznemu apelowi zorientowanemu na obronĊ narodowych interesów, co w tak skomplikowanej sytuacji politycznej, jaka ma miejsce w regionie Baákanów Za-chodnich, nie powinno byü dla obserwatorów tamtejszych scen politycznych Īadnym zaskoczeniem.
Po trzecie, warto wreszcie podkreĞliü ambiwalentny stosunek mieszkaĔców regio-nu do samej instytucji paĔstwa. Z jednej strony Īywią oni przekonanie (wynikające z doĞwiadczeĔ socjalistycznego paĔstwa jugosáowiaĔskiego rządzonego przez Jozipa Broza-TitĊ), Īe to wáaĞnie do administracji paĔstwowej naleĪy obowiązek dbaáoĞci o miejsca pracy, wypáatĊ ĞwiadczeĔ socjalnych czy teĪ dostarczenie wysokiej jakoĞci usáug spoáecznych (edukacyjnych, zdrowotnych, transportowych). Z drugiej zaĞ strony ci sami obywatele mają peáną ĞwiadomoĞü tego, Īe politycy rządzący ich krajami są skorumpowani, a biurokratyczny system w wiĊkszoĞci przypadków – zupeánie niewy-dolny, co wpáywa automatycznie na wysoki poziom nieufnoĞci, jaki Īywią oni wobec rządowych lub samorządowych inicjatyw.
***
Podsumowując dotychczasowe rozwaĪania, naleĪy podkreĞliü, Īe kryzys gospodar-czy na przeáomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku ma charakter wielowymia-rowy: z jednej strony jest efektem nieprawidáowoĞci w funkcjonowaniu rynków fi-nansowych, z drugiej zaĞ – nieudolnoĞci paĔstwa w kwestii utrzymania dyscypliny budĪetowej oraz nadmiernych roszczeĔ konsumpcyjnych obywateli skáonnych do za-dáuĪania siĊ mimo braku posiadania jakichkolwiek zabezpieczeĔ kredytowych. RóĪ-norodne przyczyny kryzysu gospodarczego wymagają od rządzących podjĊcia szere-gu dziaáaĔ, z których czĊĞü winna mieü charakter aktywizacyjny (liberalny) – mowa gáównie o tworzeniu nowych miejsc pracy i sprzyjaniu klimatowi inwestycyjnemu – czĊĞü zaĞ charakter ochronny (socjalny), mający za zadanie uchroniü przed skutkami kryzysu moĪliwie duĪą grupĊ obywateli. To, na ile udaje siĊ uzyskaü ten zadowalający balans w poszczególnych paĔstwach Baákanów Zachodnich, jest przedmiotem rozwa-ĪaĔ w kolejnych rozdziaáach pracy.