Odkrycie siedlisk trzech zanikłych średniowiecznych osad na stosunkowo niewielkim terenie, w tym jednego o stopniu zachowania wyjątkowym w skali Śląska i całego kraju, skłaniają do podjęcia dalszych kroków, które powinny przyjąć postać interdyscyplinarnego projektu badawczego obejmującego cały mikroregion. Celem projektu byłoby nie tylko uzyskanie odpowiedzi na py-tania, które pojawiły się w toku dwóch poprzednich etapów badań, ale rów-nież podjęcie szerszych problemów dotyczących osadnictwa wiejskiego na Ślą-sku, rozplanowania i metrologii osad wiejskich, a także – może nawet przede wszystkim – ich gospodarki.
Nieodzowny punkt wyjścia dla tego rodzaju projektu stanowić muszą badania oparte na tradycyjnej metodyce studiów genetyczno-osadniczych i historycznych. Ich podstawę stanowić powinna kwerenda obejmująca źródła dokumentowe, aktowe i kartograficzne, tak publikowane, jak też archiwalne, dotyczące nie tylko interesujących nas bezpośrednio zanikłych osad, ale rów-nież wsi z nimi sąsiadujących, stanowiących część tego samego społecznego
65 O badaniach dawnych ciągów komunikacyjnych por. K. Fokt, Późnośredniowieczne osadnictwo…, s. 169–178 (tam dalsze odsyłacze).
i ekonomicznego „mikroświata”. Głównym celem tych prac powinna być moż-liwie dokładna rekonstrukcja przebiegu dawnych granic wsi i ich przekształceń, przemian własnościowych i ich gospodarczych uwarunkowań, a także podstaw metrycznych rozmierzenia poszczególnych osiedli, do których w przypadku miejscowości do dziś istniejących dotrzeć można będzie za pośrednictwem map katastralnych z XIX wieku.
Szczególną uwagę należałoby poświęcić dokumentacji odkrytych siedlisk wsi, z wykorzystaniem pełnego wachlarza metod nieinwazyjnych (pomiary ta-chimetryczne reliktów, oznaczenie wskaźników roślinnych, możliwe do wyko-nania badania geofizyczne i geochemiczne), które będą w stanie przybliżyć nas do określenia kształtów siedlisk i zagród oraz istniejących w ich obrębie stref funkcjonalnych, także w odniesieniu do słabiej zachowanych w terenie siedlisk wiejskich. W celu odpowiedzi na kluczowe pytania dotyczące dokładnej liczby i wielkość zagród oraz określenia chronologii – czasu powstania i zaniku, nie-zbędne wydaje się podjęcie badań wykopaliskowych. Od nich również wymagać się będzie wkładu w studia nad genezą i rozwojem śląskiego domu wiejskiego w średniowieczu, formy zabudowy i stref funkcjonalnych zagrody wiejskiej. Roz-poczęcie wykopalisk na nowoodkrytych stanowiskach z pewnością rozszerzy bazę źródłową dotyczącą kultury materialnej wsi, o czym mogą świadczyć podję-te w niewielkim zakresie badania w Gębczycach. Wydaje się, ze dzięki zastosowa-niu współczesnych metod badawczych możliwe będzie częściowe przynajmniej określenie składu gatunkowego roślin stanowiących podstawę utrzymania wsi, a badania archeologiczne powinny dostarczyć dowodów na rolę hodowli i istnie-nie pozarolniczych źródeł utrzymania.
Abstrahując od koniecznej – w świetle współczesnych standardów –inter-dyscyplinarności przyszłego projektu badawczego, w którym udział poza ar-cheologami powinni wziąć także historycy, geomorfolodzy, geolodzy, paleobo-tanicy i przedstawiciele innych dyscyplin, wydaje się uzasadnione, aby nadać mu charakter międzynarodowy. W ten sposób uda się z pewnością uniknąć
„wyważania otwartych drzwi”, dzięki możliwości skorzystania z doświadczeń badaczy wprawionych już badaniach zanikłych osad wiejskich (w szczególno-ści przedstawicieli środowisk naukowych z Republiki Czeskiej).
Źródła i literatura
Źródła archiwalne
Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Rep. 121, Dokumenty konwentu klarysek w Strzelinie, nr 34.
Źródła publikowane i opracowania
Abel W., Die Wüstungen des ausgehenden Mittelalters, wyd. 2, Stuttgart 1955.
Beresford M., The lost villages of England, London 1954.
Bernard W., Das Waldhufendorf in Schlesien: ein Beitrag zur Siedlungsgeographie Schlesiens, Bre-slau 1931 [Veröffentlichungen der Schlesischen Gesellschaft für Erdkunde e. V. und des Geo-graphischen Instituts der Universität Breslau, z. 15].
Demidziuk K., Archiwalia do archeologii dawnego obszaru Kreis Lüben, Wrocław – Lubin 2001.
Domański J., Nazwy miejscowe Wrocławia i dawnego okręgu wrocławskiego, Warszawa 1967.
Domański J., Polskie nazwy osad w powiecie legnickim, „Szkice Legnickie” 1962, t. 1, s. 33–56.
Domański J., Polskie nazwy miejscowe powiatu lubińskiego, „Szkice Legnickie” 1965, 2, s. 98–114.
Domański J., Polskie nazwy miejscowe powiatu złotoryjskiego, „Szkice Legnickie” 1966, t. 3, s. 161–179.
Domański J., Z problematyki badań zanikłych osad na Śląsku, „Kwartalnik Historii Kultury Ma-terialnej” 1983, 31/3, s. 317–333.
Domański J., Zaginione osady na Śląsku. Uwagi metodyczne, „Śląski Kwartalnik Historyczny So-bótka” 1999, 54/3, s. 19–35.
Ein verschollenes Dorf, „Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen” 1926, 4/1 [b.s.].
Eistert K., Bergbau im Kreise Strehlen in früheren Jahrhunderten, „Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen” 1938, 16/3–4 [b.s.].
Eistert K., Drei Wüstungen am Rummelsberge, „Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen” 1937, 15/1–2 [b.s.].
Eistert K., Untergegangene Dörfer im Kreise Strehlen, „Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen”
1935, 13/1–3; 1936, 14/1–6 [b.s.].
Fokt K., Pierwszy etap badań opuszczonych osad wiejskich na Wzgórzach Strzelińskich (stanowi-sko Gębczyce 3), „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 2010, t. 52, s. 263–278.
Fokt K., Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie na Dolnym Śląsku w świetle badań archeolo-gicznych, Kraków 2012.
Fokt K., Legut-Pintal M., Wzgórza Strzelińskie (zanikła średniowieczna wieś), „Silesia Antiqua”
2014, t. 49, s. 221–224.
Fokt K., Legut-Pintal M., The quest for medieval deserted villages in the Strzelin Heights region (Wzgórza Strzelińskie) in Silesia. Preliminary results [tekst złożony do druku w czasopiśmie
„Studia Mediaevalia Pragensia”].
Fokt K., Piekalski J., Current problems of Research on Production, Processing, Storage and Distri-bution of Food in the Mediaeval Rural Environment of Lower Silesia, [w:] Ruralia 8: Proces-sing, Storage, Distribution of Food – Food in the Medieval Rural Environment, ed. J. Klápšte, P. Sommer, Prague –Turnhout – New York 2011, s. 409–420.
Forst Meltheuer (Schulchronik der Schule zu Mittel-Podiebrad. Erstes Buch: 1836 bis 1935, verfaßt von den Hauptlehrern Johann Traugott Krinis, Friedrich Tschech, Gottlieb Schicha, Josef Zwikirsch, Gerhard Matzel und Erich Rosemann, oprac. P. Tscherny, Dorsten 2005, s. 56 [http://petertscherny.bplaced.net/strehlen/podiebrad/schulchronik-podiebrad1.pdf, dostęp:
22.01.2015].
Goldene Glocke aus Goschwitz, „Heimat-Blätter für den Kreis Strehlen” 1924, 2/2 [b.s.].
Goliński M., Dzieje zamku na Gromniku, [w:] Gromnik. Z dziejów zasiedlenia i zagospodarowa-nia szczytu, red. K. Jaworski, A. Pankiewicz, Wrocław 2007, s. 9–24.
Goliński M., Ludzie, przyroda i gospodarka na Dolnym Śląsku (1526–1618), [w:] Dolny Śląsk. Mo-nografia historyczna, red. W. Wrzesiński, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2006, nr 2880, s. 189–225.
Görlich F.X., Geschichte der Stadt Strehlen in Preußisch-Schlesien, Breslau 1853.
Jary Z., Owczarek P., Solarska A., Maziarz M., Unikatowa rzeźba lessowa Wzgórz Niemczańsko-Strze-lińskich, [w:] Walory przyrody nieożywionej Wzgórz Niemczańsko-StrzeNiemczańsko-Strze-lińskich, Wrocław 2012, s. 20–26.
Klír T., Osídlení horských oblastí Čech ve středověku a raném novověku – východiska interdiscipli-nárního výzkumu, „Archaeologia historica” 2010, 35/2, s. 375–376.
Klír T., Osidleni zemědělsky marginalnich půd v mladšim středověku a ranem novověku, Disserta-tiones Archaeologicae Bruneses Pragensesque, t. 4, Praha 2008.
Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1988.
Kondracki J., Geografia Polski: mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa 1994.
Kozaczewski T., Wielkość, program i układ przestrzenny wsi z nawsiem w XIII w. na Śląsku,
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1975, t. XX20, z. 2, s. 129–155.
Lisowska E., Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dol-nym Śląsku, Wrocław 2013.
Meitzen A., Siedlung und Agrarwesen der Westgermanen und Ostgermanen, der Kelten, Römer, Finnen und Slaven, Berlin 1895.
Nekuda V., Středověka vesnice na Moravě, Brno 2007.
Nekuda V., Zanikle osady na Moravě v obdobi feudalismu, Brno 1961.
Oberc-Dziedzic T., Geologia masywu strzelińskiego: dlaczego musimy chronić geostanowiska?, [w:]
Walory przyrody nieożywionej Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich, Wrocław 2012, s. 4–12.
Regesten zur schlesischen Geschichte, t. 4–8, wyd. C. Grünhagen, K. Wutke, E. Randt, Breslau 1875–
–1925 [Codex Diplomaticus Silesiae, t. 16, 18, 22, 29, 30].
Roubík F., Soupis a mapa zaniklych osad v Čechach, Praha 1959.
Rusiński W., „Pustki” – problem agrarny feudalnej Europy, „Roczniki Dziejów Społecznych i Go-spodarczych” 1961, 23, s. 9–47.
Rutkowska-Płachcińska A., Strzelin, Ścinawa i Grodków: nieudane możnowładcze założenia tar-gowe w XIII wieku, „Studia z dziejów osadnictwa”,1965, t. 3, s. 39–67.
Rzeźnik P., Ceramika naczyniowa z wykopu nr 1 na Placu Nowy Targ, [w:] Wschodnia strefa Sta-rego Miasta we Wrocławiu w XII–XIV wieku. Badania na Placu Nowy Targ, wyd. C. Buśko, Wrocław 1999, s. 97–110.
Schlenger H., Formen ländlicher Siedlungen in Schlesien: Beiträge zur Morphologie der schlesi-schen Kulturlandschaft, Breslau 1930 [Veröffentlichungen der Schlesischlesi-schen Gesellschaft für Erdkunde e. V. und des Geographischen Instituts der Universität Breslau, z. 10].
Schlesisches Urkundenbuch, t. 1–6, Köln 1963–1998, oprac. i wyd. H. Appelt, W. Irgang, J. J. Menzel.
Słownik wsi śląskich w średniowieczu, oprac. D. Adamska, A. Latocha, D. Nowakowski, A. Paroń, M. Siehankiewicz, R. Sikorski, Wrocław 2014.
Szulc H., Osiedla podwrocławskie na początku XIX wieku, Wrocław 1963 [Monografie Śląskie Ossolineum, t. 5].
Szulc H., Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX w. i ich geneza, „Prace geograficzne” 1968, nr 66.
Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, „Prace Geograficzne” 1995, nr 163.
Taylor C., The origins and development of deserted village studies, [w:] Deserted villages revisited, ed. C. Dyer, R. Jones, Hatfield 2010, s. 1–7.
Walczak W., Obszar przedsudecki, Warszawa 1970.