Hrabia Ugolino opowiada historia głodowej śmierci swoich dzieci; następnie poeci przechodzą do trzeciego koła k®egu, gdzie pokutują zdrajcy przyjaciół.
Tu znajdują się: Alberigo dei Manfredi, Branca d'Oria, a także dusze ludzi, którzy żyjąc na świecie zaprzedali swe dusze diabłu.
1 Usta oderwał od okropnej strawy Ów potępieniec i z chciwej paszczęki Włosami wroga skrzep ocierał krwawy.
4 Potem rzekł: „Srogie chcesz odnawiać męki, Których myśl sama już rani boleśnie,
Zanim się jeszcze przelała we dźwięki.
7 Lecz że opowieść moja ziarnem wskrześnie, Skąd temu zdrajcy ma wyrość niesława, Słów mych i płaczu słuchaj równocześnie.
10 Nie wiem, kto jesteś ni z jakiego prawa Wszedłeś tu, jeśli nie wiodła cię wina;
Aleś florentczyk, język cię wydawa.
13 Widzisz przed sobą hrabię Ugolina1; Ten jest Ruggieri; był arcybiskupem, A oto mojej mściwości przyczyna:
16 Zbytnia powtarzać, jak stawszy się łupem Podstępu, zwabion złudnymi wyrazy, Uwięzion, w kaźi z głodu padłem trupem.
19 Lecz, co więzienne zataiły głazy, Okropne skonu mojego momenty Opowiem, ty sądź, czym doznał obrazy!
22 Przez wąski otwór w klatce tej wycięty, Co po mnie zwie się: głodowa ciemnica, Gdzie będzie jeszcze niejeden zamknięty,
25 Liczne-m już widział odmiany księżyca, Gdy raz mi nocą sen był ukazany, W którym przyszłości prysła tajemnica.
28 Śniło mi się więc, że ten pan nad pany Polował wilka i młode wilczęta
W górach, co kryją Lukę przed Pizany.
31 Goland, Gismondi, Lafranchi, panięta Pizańskie, biegli na orszaku czele, Z nimi suk sfora chuda i zawzięta.
34 Lecz pomęczeni nie ubiegli wiele Ojciec i dziatwa; wnet na nich obławy Spadły, kły ostre topiąc w wilczym ciele.
37 Zbudzon przed świtem do bolesnej jawy, Słyszę, a przez sen dzieci me, katuszy Mej towarzysze, łkają, prosząc strawy.
40 Srogi, jeśli się nie przerazisz w duszy Tego, co senna wróżyła mi zmora, Gdy tu nie płaczesz, to cóż cię poruszy?
43 Już się ocknęli; nadchodziła pora, Gdy zwykle jadło podawały straże,
Od snów nam wszystkim dusza była chora.
46 Szczęk z dołu straszną prawdę mi ukaże:
Drzwi zagwożdżono! Zamknięto nas w grobie...
Tedy spojrzałem, niemy, w synów twarze.
49 Jam nie zapłakał, skamieniałem w sobie;
Lecz chłopcy łkali, mój Anzelmek mały:
1 Ugolino delia Gherardesca - ur. w pierwszej poł. XIII w., pochodzący z bogatej rodziny gibelińskiej, sprzymierzywszy się ze swoim zięciem Giovanni Visconti (1275 r.), działał na korzyść gwelfów, przyczyniając się do ich zwycięstwa w Pizie. Wygnany z miasta wkrótce powrócił dzięki pomocy florentczyków. Po klęsce floty pizańskiej w 1284 r. objął władzę w Pizie jako podesta i spowodował rozbicie koalicji Florencji, Lukki i Genui, odstępując dwóm pierwszym kilka zamków. Udało mu się zawrzeć korzystny pokój z Genuą, lecz jego przeciwnicy, na czele z arcybiskupem Ruggieri degli Ubaldini i w porozumieniu z kilkoma rodami gibelińskimi (Gualandi, Sismondi, Lanfranchi), oskarżyli go o zdradę i zamknęli w wieży wraz z dwoma synami (Gaddo i Uguccione) i dwoma wnukami (Nino, zwany ii Brigata, i Anselmuccio) i wszystkich skazali po dziewięciu miesiącach (1289 r.) na śmierć głodową. Ugolino został umieszczony w tym kręgu ze względu na zdradę stronnictwa gibelinów, z którym była sprzymierzona jego rodzina.
- 103 -
»Ojcze — rzekł — patrzysz tak dziwno po tobie?«
52 Jam nie zaszlochał, milczałem dzień cały I noc, do chwili, kiedy gwiazdy gasną;
Aż gdy po nocy tej nastał dzień biały
55 I kiedy w klatce zrobiło się jasno, W cztery oblicza spojrzę i, tak na nie
Wzrok kładąc, twarz w nich odgaduję własną.
58 Więc ręce sobie z bólu do krwi ranię, A oni, myśląc, że to ból ze czczości, Nagle się dźwigną: »Ojcze nasz i panie —
61 Wołają do mnie — oszczędzisz żałości Z ciał naszych jedząc; tyś nas oblókł niemi, Wolno-ć je zezuć z naszych nędznych kości!«
64 By ich nie płoszyć, zmilkłem i tak, niemi, Trwaliśmy dwa dni z nadziei zatratą.
Czemuś nie pękło, twarde łono ziemi?...
67 Aż kiedy czwarty dzień błysnął za kratą, Gaddo do kolan moich się przywlecze I woła: »Czemu nie ratujesz, tato!...«
70 Wołał i skonał; jak mnie tu, człowiecze, Widzisz, tak każde z mych dzieci konało Do dnia szóstego; więc mi wzrok wyciecze
73 W strugach krwi; poprzez każde martwe ciało Pełzam i dwa dni wołam na nieżywe...
Potem się życie głodem dokonało"1.
76 Skończył i białka wywrócił straszliwe, I zęby w czerep znów zapuścił siny, Twarde i jak psie — krwawej kości chciwe.
79 O Pizo, pięknej zakało krainy,
Gdzie brzmi lubego „si" nuta pieszczona:
Gdy się nie kwapią sąsiadów twych syny,
82 Niech cię Capraia porwie i Gorgona2; U Arnowego ujścia tamą wspięta, Potopem zguby twych mieszczan dokona!
85 Bo jeśli piekło słusznie to pamięta Ugolinowi, że wydał twe grody, Czemu skazywać na mękę chłopięta?
88 O nowa Tebe3, wszakże sam wiek młody Usprawiedliwiał Brigatę, Hugona
I tych dwu, których już nazwałem wprzódy!...
91 Poszliśmy dalej, gdzie zlodowacona Toń inną rzeszę otula w pieluchy4, W których zastygła, na wznak wywrócona.
94 Płacz nie pozwala, by płakały duchy:
Boleść w głąb wraca, napotkawszy tamę I wzmaga srogie cierpień bezotuchy.
97 Bowiem łzy pierwsze wyszłe przez ócz bramę Zmarzły i szklaną stworzyły przyłbicę,
Pod powiekami ócz oszkliwszy jamę.
100 Wtem, choć od mrozu stężało mi lice I jak naskórek, kiedy otwardnieje, Straciło czucie, dech wiatru pochwycę,
103 Który z nieznanej strony ku mnie wieje.
Więc pytam: „Gdzie zdrój mroźnego oddechu?
Czyliż tu tchnienie wszelkie nie tężeje?"
106 A Mistrz mi na to: „Czekaj, bez pośpiechu!
Wnet się twym oczom własnym uwydatni,
1 Słowa celowo dwuznaczne, z których mogłoby wynikać, że głód zabił w końcu Ugolina łub że głód skłonił go do żywienia się ciałem martwych dzieci.
2 Capraia... Gorgona — dwie wyspy u ujścia Arno, które znajdowały się pod panowaniem Pizy.
3 Mityczne Teby słynęły ze zbrodni potomków Kadmosa.
4Mowa o duchach pokutujących w trzecim rejonie Kocytu, winnych zdrady połączonej z morderstwem swoich gości. Nosi on nazwę Tołomea od biblijnego Ptolomeusza, który zamordował podczas uczty Szymona Machabeusza i jego synów (1 Machab. 16, 11-16) lub od króla Egiptu, brata Kleopatry, który chcąc się przypodobać Juliuszowi Cezarowi, posłał mu głowę Pompejusza, który był jego gościem. Grzesznicy leżą na wznak w zamarzniętym jeziorze.
Skąd ten wiatr dmucha i z jakiego miechu".
109 Wtem jeden nędzarz spod lodowej matni Zawołał do nas: „Duchy tak zbrodnicze, Że wyznaczono wam okręg ostatni,
112 Zdejmijcie łuskę z ócz mych; niech użyczę Otuchy sercu w okropnym mozole,
Zanim zakrzepnie znów od łez oblicze!"
115 „Powiedz, kto jesteś, pewnie cię wyzwolę — Rzekłem do mary, co hełm straszny dźwiga. — Niech tak polegnę w lodowatym dole!"
118 „Widzisz — odparła — brata Alberyga1; Żem jadowite owoce miał w sadzie, Tym mi daktylem nagrodzona figa".
121 „Ha — wykrzyknąłem — jużeś to w gromadzie?!"
A on: „Zewłoka moja jeszcze żywa Na ziemi — nie wiem, w jakim żyje ładzie.
124 Bo Ptolomeja tej łaski używa, Że czasem ludzka dusza tutaj spada, Nim jej dokona Atropos2 przędziwa.
127 Abyś zaś chętniej lód, co się układa Z łez przestarzałych, obłuskał mi z twarzy, Wiedz, że w monencie, gdy się spełnia zdrada
130 Jako ta moja, czart staje na straży Ciała i póki śmiercią nie ochłódnie, Do tego kresu sam w nim gospodarzy.
133 Dusza od razu przelata w tę studnię;
Niejedno ciało do świata należy, Którego cień tu swe odprawia grudnie.
136 Uważne oczy zwróć, przychodzień świeży, Na Brankę d'Oria3, o którym ci powiem, Że tu duch jego od wielu lat leży".
139 „Chcesz mię, jak widzę, okłamać — odpowiem — Bo Branka d'Oria nie umierał zgoła;
Je, pije, sypia i cieszy się zdrowiem".
142 „W Dole Złych Szponów — odrzekł — gdzie wre smoła, Jeszcze się Michał Zanche nie pojawił,
Kiedy już Branka czarnego anioła
145 Na swoje miejsce w zewłoku zostawił;
Podobnie krewniak jego, jeszcze żywy, Który się zbrodnią wspólnie z nim splugawił.
148 Lecz ściągnij rękę! Zdejm te z ócz pokrywy!"...
A jam zostawił mu na oczach brzemię;
Surowość moja — tam był czyn cnotliwy.
151 Genueńczycy, przeniewiercze plemię, Wrogowie cnoty, zbrodniami skalani, Przecz wam pozwala los zaludniać ziemię?!
154 Otom z najgorszym zbrodniarzem Romanii Naszedł jednego z was, którego dusza Występna krzepnie w Kocytu otchłani,
157 Podczas gdy ciało żywe czarta słusza.
1 Frate Alberigo de'Manfredi - przywódca gwelfów, jeden z Frati godenti (zob. Piekło XXIII, przyp. do w. 103). Zaprosił na ucztę (1285 r.) swoich krewnych, udając, że chce się z nimi pojednać. Na umówione hasło wniesienia owoców zostali oni zamordowani.
2 Atropos - mityczna prządka ucinająca nić ludzkiego życia.
3Branca d'Oria - genueńczyk pochodzący ze starej rodziny gibelińskiej, zięć Michała Zanche cierpiącego w piątym jarze ósmego kręgu, którego zabił podstępnie podczas uczty (1290 r.), by zawładnąć jego posiadłościami na Sardynii.
- 105 -