115Pierwotnie zarząd lotniska planował zbudowanie jednego

termi-nalu, jednakże wobec sprzeciwu linii lotniczych, które przewidywały znaczny wzrost ruchu, koncepcja planu generalnego została zmodyfi -kowana. Architekt Wallach Harrison zaproponował plan regulacyjny, który przewidywał przydzielenie poszczególnym przewoźnikom dzia-łek pod budowę własnych, niezależnych terminali przylegających do wewnętrznej pętli komunikacyjnej. W roku 1955 plan został przyjęty i rozpoczęto jego realizację10. W kolejnych latach powstało 10 termina-li, wśród których te najbardziej znane to:

– terminal linii Pan American World Airways (Pan Am), znany pod nazwą Worldport, wzniesiony w 1960, a zburzony w 2013 r.; – terminal Trans World Airlines, dzieło Eero Saarinena z 1962 r.,

któ-ry został powszechnie rozpoznawalną ikoną terminali lotniczych; istnieje do dzisiaj;

– terminal National Airlines, nazwany Sundrome, zaprojektowany przez Ieoh Ming Pei’a, (autora piramidy na dziedzińcu paryskiego Luwru), oddany do użytku w 1970, a zburzony w 2010 r.

Port lotniczy im. Johna F. Kennedy’ego już w latach 60. miał szan-se zaistnieć jako ważny ośrodek w  policentrycznym układzie nowo-jorskiej metropolii. Dysponował odpowiednim potencjałem ekono-micznym, wynikającym z rangi światowego węzła komunikacyjnego, a  także elementami predysponującymi do zorganizowania czytelnej struktury przestrzennej. Oprócz prawidłowo funkcjonujących po stro-nie zastrzeżonej dróg startowych, dróg kołowania i płaszczyzn posto-jowych była to także zwarta grupa terminali. Stanowiła ona w znacznej mierze unikalną kolekcję wybitnych dzieł architektury współczesnej, skupioną wokół wewnętrznego pierścienia komunikacyjnego, obsłu-giwanego przez drogi kołowe i  linię kolejową. Trzecim ważnym ele-mentem były – znajdujące się po stronie ogólnodostępnej – dobrze zdefi niowane urbanistyczne osie kompozycyjne. Jedna z nich, główna oś przebiegająca z południowego wschodu na północny-zachód, brała swój początek w rejonie wejścia do największego terminalu, akcento-wanego wielkim łukiem i przebiegała w formie pasażu na poziomie +1 pod wieżą kontroli lotów. Zamykał tę oś perspektywicznie zespół bu-dynków technicznych (wytwarzania i dystrybucji energii do ogrzewa-nia oraz chłodzeogrzewa-nia obiektów kubaturowych). Oś poprzeczna została uformowana za pomocą przestrzeni publicznej ze zbiornikiem

116

nym i okazałymi świątyniami na Placu Trzech Wyznań. Całość została wyposażona w fontanny, założenia parkowo-ogrodowe, aleje spacero-we. Uzupełnienie programu stanowiły restauracje, kawiarnie, sklepy, punkty usługowe i tarasy widokowe zlokalizowane w pobliskich termi-nalach. Wszystkie te elementy w modelowy sposób powtarzały arche-typy miejskiego krajobrazu, zbudowanego z różnorodnych elementów funkcjonalnych, mających zróżnicowaną skalę, wyraz architektonicz-ny i znaczenie symboliczne.

W Stanach Zjednoczonych, kraju zdominowanym przez zasady go-spodarki kapitalistycznej, powstało zatem w  latach 60. lotnisko, które w bardzo ograniczonym zakresie, ale jednak w wyraźny sposób, za spra-wą architektury i urbanistyki było przez pewien czas zaprzeczeniem ide-ologii materialistycznej. Świątynie trzech wyznań stanowiły widoczny dowód na istnienie wolności obywatelskich chronionych przez liberalne państwo11. Odbijające się w wodzie sztucznego jeziora kaplice, nanizane na oś kompozycyjną akcentowaną przez bramę wejściową do terminalu i wieżę kontroli lotów jak współczesna kampanila, tworzyły obiecujący początek miejskiej formy nowego typu. Jakkolwiek zasady, wedle któ-rych ukształtowano założenie, nie były awangardowe, mogło ono stano-wić początek rozwijającej się w dłuższej perspektywie unikalnej struktu-ry. O nowatorstwie przedsięwzięcia zadecydował kontekst nowoczesne-go węzła transportowenowoczesne-go i materia, z jakiej nowoczesne-go ukształtowano.

Rosnące zapotrzebowanie na teren dla modernizowanego układu drogowego, powiększających się parkingów i rozbudowywanych termi-nali spowodowało, że umowy najmu z  organizacjami wyznaniowymi zostały wypowiedziane i kaplice zburzono. Zbiornik wodny osuszono, gdyż przyciągał ptaki, które uznano za potencjalne zagrożenie dla bez-pieczeństwa lotów. W roku 1989 Plac Trzech Wyznań wraz z kaplicami defi nitywnie przestał istnieć. Doraźne korzyści i pragmatyka komuni-kacyjna przeważyły nad wartościami przestrzennymi i symbolicznymi.

11 Courtney Bender, zajmująca się procesami społecznymi i kulturowymi, które kształ-tują współczesne formy praktyk religijnych, zwraca uwagę na niemożliwą już obecnie do odtworzenia atmosferę wolności, która panowała na lotniskach przed okresem dominacji wszechobecnych środków bezpieczeństwa antyterrorystycznego; Stare fotografi e placu

przed-stawiają wyraźny obraz minionej epoki, kiedy podróże lotnicze były ekscytujące i uszlachetnia-jące – a przynajmniej przyjemne. Kaplice były wolne od barier, punktów kontrolnych i agentów ochrony: spacer lub przejazd z kaplicy do terminalu z pewnością nie stanowiły wyzwania, C.

Bender, Th e Architecture of Multi-faith Prayer: Idlewild/John F. Kennedy International Air-port „Tri-Faith Plaza”,

117

Il. 2. Port Lotniczy im. Johna F. Kennedy’ego w Nowym Jorku, lata 60. XX w. Wewnątrz pierścienia komunikacyjnego widoczna jest główna oś kompozy-cyjna pomiędzy terminalem a  budynkiem technicznym, fl ankowana wieżą kontroli lotów. W  układzie poprzecznym Plac Trzech Wyznań z  kaplicami nad sztucznym zbiornikiem wodnym. Źródło: opracowanie własne.

Czynnikiem poważnie osłabiającym społeczne znaczenie lotniska jako zespołu urbanistycznego jest brak stałych mieszkańców. Podróż-ni z oczywistych powodów Podróż-nie są zdolPodróż-ni do identyfi kacji z miejscem czasowego pobytu, natomiast związki osób zatrudnionych na terenie tego specyfi cznego komunikacyjnego quasi-miasta na ogół nie wy-kraczają poza ramy określone umową pracodawca – pracobiorca12. Nie jest wykluczone, że losy przestrzeni publicznych na lotnisku JFK

12 Ekonomiczne znaczenie lotniska dla regionu obrazują liczby: około 37 tys. miejsc pracy i dochód 37,3 mld dolarów przychodu z działalności gospodarczej w regionie metro-politalnym New York–New Jersey. Ponadto lotnisko generuje około 256 tys. miejsc pracy pośrednio związanych z działalnością lotnicza oraz 13,4 mld dolarów rocznych dochodów.

Employment and Economic Impact; http://www.panynj.gov/airports/jfk -facts-info.html

118

potoczyły się zgodnie z  procedurami formalno-prawnymi i  pragma-tyką planowania układów komunikacyjnych, gdyż zabrakło czynnika społecznego, obywatelskiego ducha zdolnego do aktywnego upomina-nia się o prawo do wyrażaupomina-nia własnego zdaupomina-nia i woli.

Il. 3. Port Lotniczy im. Johna F. Kennedy’ego w Nowym Jorku, stan obecny. Cha-otyczny rozwój różnorodnych form terminali i zdecydowana dominacja ukła-du komunikacyjnego wraz z parkingami, która wyparła wcześniejsze elementy kompozycji architektoniczno-urbanistycznej. Źródło: opracowanie własne.

Z Placem Trzech Wyznań wiąże się także interesujący epizod, rzu-cający światło na formalnoprawne i  kulturowe aspekty towarzyszące planowaniu współczesnych przestrzeni publicznych. W  1978  r., uro-dzony w Belgradzie Deyan Ranko Brashich, prawnik mieszkający na stałe w Nowym Jorku, gdzie prowadził praktykę adwokacką, specjali-zując się w zakresie prawa międzynarodowego, zaskarżył do sądu za-rząd portu lotniczego. W  pozwie stwierdził, że port, wydając zgodę na budowę kaplic, dopuścił się aktu dyskryminacji innych wyznań (Brashich był wyznania prawosławnego). Sąd pozew odrzucił,

orzeka-119