Projektowanie dla wszystkich – czy założenie takie można zrealizo-wać? Czy można zaprojektować przestrzeń odpowiadającą wszystkim użytkownikom, często o przeciwstawnych oczekiwaniach w stosunku do otoczenia? To trudne i ważne zadanie, a jego ciągła analiza jest nie-zbędna3.
W życiu człowieka pojawiają się okresy mniejszych lub większych możliwości czy ograniczeń fi zycznych. To, co w danym momencie wy-daje się łatwo dostępne, w innym może stać się barierą nie do pokona-nia. Projektując środowisko z myślą o potrzebach niepełnosprawne-go czy nie w pełni sprawneniepełnosprawne-go użytkownika, projektujemy – zniepełnosprawne-godnie z zasadami ergonomii – odpowiednie środowisko dla całej populacji, zgodnie z ideą „projektując dla niepełnosprawnych projektujemy dla wszystkich”. Celem nadrzędnym jest umożliwienie każdemu
człowie-3 A. Starzyk, Przestrzeń dziecka – studium dostępności, „Zeszyty Naukowe Uczelni
97 kowi maksymalnej samodzielności w środowisku zbudowanym
w naj-bardziej dla niego naturalny i właściwy sposób4.
Nie istnieje jedna obowiązująca defi nicja niepełnosprawności. W Światowym Programie Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (Th e World Programme of Action for Disabled Persons) oraz
Standar-dowych Zasadach Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (Th e Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities)5 zwraca się uwagę, że niepełnosprawność to problem społeczny i nie można go ograniczać do konkretnej osoby. Wpływ na postrzeganie niepełnosprawności ma niewątpliwie środowisko, w któ-rym przebywamy, a w szczególności czynniki społeczne, kulturowe, psychiczne, emocjonalne czy uwarunkowania etyczne.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wprowadza podział nie-pełnosprawności:
– niesprawność (impariment) – każda utrata sprawności lub niepra-widłowość w budowie czy funkcjonowaniu organizmu pod wzglę-dem psychologicznym, psychofi zycznym lub anatomicznym, – niepełnosprawność (disability) – każde ograniczenie bądź
niemoż-ność (wynikające z niesprawności) prowadzenia aktywnego życia w sposób lub w zakresie uznawanym za typowe dla człowieka, – ograniczenia w pełnieniu ról społecznych (handicap) – ułomność
określonej osoby wynikająca z niesprawności lub niepełnospraw-ności, ograniczająca lub uniemożliwiająca pełną realizację roli spo-łecznej odpowiadającej wiekowi, płci oraz zgodnej ze społecznymi i kulturowymi uwarunkowaniami6.
Współcześnie wydaje się oczywiste, że przestrzeń publiczna po-winna być dostępna dla wszystkich. Historia badań problemu jest sto-sunkowa krótka, gdyż dopiero w latach 80., a szczególnie w 90. XX wieku zaczęto mówić o prawach osób niepełnosprawnych. W wyni-ku tych działań w 1993 r. zostały przyjęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych wcześniej wspomniane Standardowe Zasady
Wyrów-nywania Szans Osób Niepełnosprawnych7. Celem Zasad jest
zagwaran-towanie osobom niepełnosprawnym, jako członkom swoich
społecz-4 E. Kuryłowicz, Projektowanie uniwersalne, SPI, Warszawa 2005.
5 Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, Rezolucja 48/96, 48 sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, 20.12.1993.
6 http://unic.un.org.pl/niepelnosprawnosc [dostęp: 13.06.2016].
7 Rezolucja 48/96, 48 sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, 20.12.1993.
98
ności, możliwości korzystania z tych samych praw i obowiązków, które przysługują pozostałym obywatelom. Dokument zawiera 22 Zasady, wszystkie pośrednio związane z przedmiotem opracowania, a szcze-gółowo problem omawia Zasada 5 – Dostępność. Podkreślone jest tu, że rolą państwa powinno być inicjowanie działań zmierzających do udostępnienia osobom niepełnosprawnym środowiska fi zycznego i wprowadzanie rozwiązań ułatwiających dostęp do informacji i środ-ków komunikacji międzyludzkiej8.
W Polsce w 1997 r. uchwalono Kartę Praw Osób Niepełnospraw-nych9, uznając, że
osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fi zyczna, psy-chiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub unie-możliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależ-nego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskry-minacji.
W Karcie zawarte są liczne prawa osób niepełnosprawnych; z punk-tu widzenia podjętego problemu najistotniejsze wydaje prawo do
życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swo-bodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków trans-portu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej.
Podczas Światowego Zgromadzenia na rzecz Zdrowia (World
He-alth Assembly) w 2001 r. przyjęto Międzynarodową Klasyfi kację
Funk-cjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia (International Classifi
ca-tion of Funcca-tioning, Disability and Health – ICF), w której podkreślono
społeczny kontekst niepełnosprawności oraz fakt, że każdy człowiek może jej doświadczyć.
W dniu 13 grudnia 2006 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjed-noczonych przyjęło Konwencję o Prawach Osób Niepełnosprawnych, podpisaną następnie przez rząd Polski 20 marca 2007 r., a ratyfi kowa-ną pięć lat później, 6 września 2012 r.10. W Konwencji podjęto wiele bardzo istotnych tematów dotyczących niepełnosprawności, niemniej jednak, podobnie jak w przypadku wcześniej cytowanych
dokumen-8 A. Starzyk, Przestrzeń dziecka..., op. cit.
9 M.P.1997 nr 50 poz.475, http://isap.sejm.gov.pl [dostęp: 13.06.2016].
99 tów, autorka chciałaby wskazać te związane ściślej z zakresem
opraco-wania, a w szczególności Art. 9 – Dostępność, ust. 1:
Aby umożliwić osobom niepełnosprawnym samodzielne funkcjono-wanie i pełny udział we wszystkich sferach życia, Państwa Strony podej-mą odpowiednie środki w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym, na zasadzie równości z innymi osobami, dostępu do środowiska fi zycz-nego, środków transportu, informacji i komunikacji, w tym technologii i systemów informacyjno-komunikacyjnych, a także do innych urządzeń i usług, powszechnie dostępnych lub powszechnie zapewnianych, zarów-no na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Środki te, obejmujące rozpo-znanie i eliminację przeszkód i barier w zakresie dostępności, stosują się między innymi do:
(a) budynków, dróg, transportu oraz innych urządzeń wewnętrznych i zewnętrznych, w tym szkół, mieszkań, instytucji zapewniających opiekę medyczną i miejsc pracy,
(b) informacji, komunikacji i innych usług, w tym usług elektronicz-nych i służb ratowniczych.
Polska, podpisując dokument zobowiązała się do wprowadzenia w procesie legislacyjnym zawartych w Konwencji standardów postę-powania w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym realizacji ich praw. Od lat 90. w Polsce wprowadzano, i nie jest to proces skończony, szereg norm i aktów prawnych zawierających regulacje dotyczące ta-kich osób. Niewątpliwe są to słuszne i potrzebne działania, niemniej żadna ustawa czy rozporządzenie dotyczące likwidacji barier architek-tonicznych nie zagwarantuje z perspektywy osób niepełnosprawnych wykonania dobrego projektu, jeżeli nie uzyska się pogłębionej wiedzy dotyczącej ich potrzeb. Istnieje wiele rozwiązań teoretycznie zaprojek-towanych zgodnie z obowiązującym prawem, a przy tym dyskryminu-jących osoby niepełnosprawne. Wydawałoby się, że prawidłowe roz-wiązania są proste i oczywiste, wymagają jedynie otwartego spojrzenia na projektowanie przyjazne dla zróżnicowanych użytkowników. No-woczesne projektowanie to działanie z pełną wiedza o ich potrzebach. Określenie wymagań przestrzennych dla osób niepełnosprawnych po-zwoli ustalić uniwersalne uwarunkowania funkcjonalności przestrze-ni. Większość rozważań dotyczy zaspokojenia potrzeb natury fi zycz-nej, tymczasem istotne są również potrzeby natury psychologiczzycz-nej, emocjonalnej czy estetycznej11. Równie ważna dla zrozumienia relacji
100
z przestrzenią jest rola zmysłów – wzroku, słuchu, węchu, smaku i do-tyku, często traktowane jest to jednak marginalnie12.
Dobre decyzje podjęte na etapie projektowania dają możliwość re-alizacji dobrze funkcjonujących przestrzeni publicznych. Niewystar-czające jest ich stworzenie i udostępnienie społeczności. Muszą rów-nież zaistnieć odpowiednie warunki do poruszania się, a tym samym do uczestnictwa w aktywności społecznej i rekreacyjnej13. „Jak często przestrzenie są użytkowane to jedno; ważniejsze jest jednak to, w jaki sposób mogą być używane”14.