Działania partycypacyjne mogą w sposób bezpośredni lub pośredni wpływać na tworze-nie sieci przestrzeni publicznych w dzielnicach, czy zespołach urbanistycznych i architek-tonicznych. Z sukcesem realizuje się je w miastach Europy poszukując skutecznej metody współpracy z mieszkańcami. Jednym z takich przykładów jest budowa dzielnicy Ham-marby Sjöstad w Sztokholmie (rys. 1,2) [Haupt 2012]. Rozpoczęto ją w latach dziewięć-dziesiątych, a realizacja inwestycji związanych z tym obszarem trwa do dziś. Głównymi założeniami projektu było stworzenie zespołu promującego proekologiczny typ zabudowy, a także sposób życia jego mieszkańców. Cele te miały być realizowane poprzez stworzenie warunków ekonomicznych zachęcających deweloperów do inwestowania i konkurowania w zakresie zastosowania „zielonych technologii”, a także zaangażowanie mieszkańców w kreowanie wizerunku zrównoważonej dzielnicy. Wdrożenie ekologicznej infrastruktury technicznej, możliwe było poprzez uchwalenie w 1990 roku, a później ścisłe przestrzeganie wytycznych miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.
Rysunek 1. Przestrzeń publiczna dzielnicy Hammarby Sjöstad, Sztokholm, 2002
Rysunek 2. Przestrzeń publiczna dzielnicy Hammarby Sjöstad, Sztokholm, 2002
Stosując zasadę szacunku dla terenu i jego dziedzictwa wybrano lokalizację przy nad-brzeżu z zachowaniem i rozbudową sieci kanałów z zamierzeniem przekształcenia ich cha-rakteru na rekreacyjny. Założenie uzupełniono zielenią, co miało za zadanie przywrócić naturalny ekosystem na obszarze poportowym. Stworzyło to potencjał przestrzeni
rekre-acyjnych, które połączono ze sobą siecią wspólnych – publicznych i półprywatnych wnętrz pomiędzy i wewnątrz kwartałów mieszkaniowych. Całość założenia uzupełniono siecią ścieżek spacerowych, biegowych, pomostów i plaż ogólnodostępnych oraz pieszym połą-czeniem ze sztucznym stokiem w pobliżu - służących mieszkańcom Hammarby Sjöstad.
Sposób zagospodarowania terenu konsultowany był z mieszkańcami w trakcie zasiedlania terenu, a jego wytyczne dopasowywane były na bieżąco do potrzeb społeczności. Okazało się bowiem, że wbrew założeniom deweloperów dzielnica stała się popularnym miejscem zamieszkania ludzi młodych, a nie tak jak uprzednio sądzono ludzi starszych, uciekających od uciążliwości mieszkania w centrum miasta.
Punktem centralnym osiedla jest budynek Glashut Ett (Glasshouse One), który służy zarówno aktywności społecznej mieszkańców, jak i promowaniu technologii środowisko-wych użytych na różnych etapach powstawania osiedla. Przewidziano tam również wysta-wę zastosowanych w zabudowie systemów pozyskiwania energii słonecznej do ogrzewania wody i produkcji energii elektrycznej. Prezentowane są również wyniki zużycia wody, które jest o 25% niższe niż w innych częściach stolicy Szwecji, a także efektywności systemów solarnych, która sięga 50% w okresie lata. Glashut Ett zamyka jedną z osi kompozycyjnych dzielnicy. Przed budynkiem znajduje się plac z założeniem wodnym oraz amfiteatralnym miejscem do zgromadzeń i kontaktów indywidualnych.
Przestrzeń ulic uzupełniają usługi w parterach budynków mieszkalnych. W założeniach planu miejscowego przewidziano zakaz budowy wielkoprzestrzennych centrów handlo-wych na tym obszarze, aby zaktywizować współużytkowane obszary. Zgodnie z ideą de-centralizacji zapewniono podstawowe usługi w obrębie dystansu pieszego, co wpłynęło na kształtowanie postaw mieszkańców. Podczas badań przeprowadzonych nad sposobem za-chowania rezydentów dzielnicy stwierdzono, że 75% zachowań służących dbałości o śro-dowisko naturalne w zakresie mieszkania, rekreacji i transportu wynika właśnie z zastoso-wanych rozwiązań projektowych. Pozostałe 25% stanowi prowadzona na bieżąco edukacja środowiskowa.
Ideą propagowania komunikacji pieszej i współużytkowania obszarów wspólnych pod-porządkowano również projekt infrastruktury oraz komunikacji. Zapewnienie podstawo-wych usług w promieniu dojścia pieszego i ich niewielka skala wpłynęły także na zmiany zachowań mieszkańców w zakresie transportu. Chociaż nie udało się spełnić założonej redukcji liczby samochodów do 0,5 na mieszkanie, to i tak obszar ten można uznać za jeden z najbardziej pro-środowiskowych w Sztokholmie. Wraz z budową zespołów miesz-kaniowych powstała nowa linia tramwajowa, dwie linie autobusowe, prom pasażerski, a także system samochodów do wypożyczania z 25 pojazdami na terenie zrealizowanej części założenia. Sprawiło to, że mieszkańcy Hammarby chętniej korzystają z transportu masowego oraz alternatywnych środków poruszania się, jak np. własny jacht w odniesieniu do pozostałych rezydentów szwedzkiej stolicy. Powoduje to, że rejony przystanków komu-nikacji zbiorowej są miejscami aktywnymi, przez co postrzegane są jako dające poczucie bezpieczeństwa. Projekt sieci komunikacyjnej połączono na etapie planu ze sposobem go-spodarki ściekami i odpadami. We wnętrzach rekreacyjnych, pośrodku kwartałów zabu-dowy, wkomponowano naziemne części systemu segregacji oraz odbioru śmieci. ENVAC rozdziela odpady na te, nadające się do recyklingu oraz kompostowe, które po
przetwo-rzeniu używane są do nawożenia terenów zielonych. Umiejscowienie punktów odbioru odpadów w miejscach widocznych, w pobliżu urządzeń rekreacyjnych było planowanym czynnikiem wspierającym zachowania proekologiczne mieszkańców, stworzeniem kolej-nego punktu interakcji mieszkańców działających na rzecz całej wspólnoty.
We Francji, u zbiegu rzek Saony i Rodanu, powstaje nowa dzielnica Lyonu. Projekt rewitalizacji La Confluence o obszarze 150 ha prowadzony jest od końca lat 90. (rys. 3,4).
Zakładał on przekształcenie węzła transportowego służącego niegdyś przemysłowi włó-kienniczemu na tereny mieszkaniowe. Przed rozpoczęciem realizacji pierwszego etapu w 2003 roku przeprowadzono cztery publiczne spotkania z mieszkańcami mające na celu poinformowanie ich o przebiegu inwestycji. Projekt rozpisano na 30 lat. Podobnie, jak w przypadku innych tak dużych przedsięwzięć, do jego realizacji powołana została przez miasto instytucja koordynująca. Opracowany został wspólny program architektoniczny, kulturalny i komercyjny dla tego terenu. Głównym założeniem było stworzenie dzielnicy tętniącej życiem i przyjaznej dla środowiska. Celem dla polityki energetycznej dzielnicy wyznaczonym na rok 2030 jest uzyskanie statusu dzielnicy „zero energetycznej”. Przepisy wprowadzone we Francji w roku 2012 dotyczące gospodarki energią cieplną w budynkach nałożyły na projektantów wymóg zachowania rocznej konsumpcji energii na poziomie niż-szym niż 50 kWh/m²/rok (obniżono go trzykrotnie w stosunku do obowiązującej dotąd normy z roku 2005 - 150 kWh/m²/rok). Tradycyjne metody pozyskiwania energii są na obszarze La Confluence wspomagane rozwiązaniami alternatywnymi. Badania nad tego typu systemami wskazują, że kluczowym warunkiem dla ich efektywności jest zachowa-nie mieszkańców. Dlatego zdecydowano się wciągnąć ich w procesy decyzyjne dotyczące obszaru dzielnicy. W ramach programu eko-odnowy powstają nie tylko budynki o prze-znaczeniu mieszkalnym, biurowym czy też usługowym. Ważną częścią tego projektu są przestrzenie publiczne. W sposobie ich zaprojektowania widoczny jest szacunek dla terenu, wykorzystywane są istniejące urządzenia przeładunkowe, elementy konstrukcji oraz całych budowli obszaru przemysłowego zlokalizowanego wcześniej na tym terenie.
Rysunek 3. Le Confluence, Michel Desvigne, Lyon, 2009
Rysunek 4. Le Confluence, Michel Desvigne, Lyon, 2009
Projekt ten powstał przy współpracy mieszkańców. W drugim etapie budowy, w roku 2008 developer przewidział serię 8 spotkań warsztatowych dla mieszkańców, w których badane były preferencje użytkowników w stosunku również do domeny publicznej – trans-portu i przestrzeni ogólnodostępnych. Uzupełnieniem tego rodzaju pracy była ankieta na stronie internetowej pod hasłem „Ma ville demain”- Moje miasto jutro. Efektem było po-nad 2000 uwag i pomysłów przedstawionych w formie wypowiedzi zarejestrowanych elek-tronicznie na stronie dzielnicy. Zgodnie z przedstawionymi procesami powstało założenie oferujące przestrzenie o różnorodnym sposobie użytkowania, od prywatnych ogrodów ku-wetowych do założeń wodnych związanych z otaczającymi obszar rzekami. Wykorzysta-no je jako część systemu odzyskiwania wody opadowej. Na terenach publicznych woda deszczowa jest gromadzona, a jej nadmiar jest odprowadzany do kanałów burzowych, a następnie do Saony, gdzie podlega ona procesowi naturalnej filtracji. Tereny zieleni pu-blicznej są tak zaprojektowane, aby nie wymagały dodatkowego podlewania z wodocią-gów. Zamierzony dobór roślin powoduje odpowiedni bilans wody gruntowej, co również wspomaga system zapobiegania powodziom. System kanałów i zbiorników wodnych oraz zielonych przestrzeni rekreacyjnych wpłynął pozytywnie na bioróżnorodność. Teren, dotąd użytkowany przemysłowo zasiedliły gatunki owadów i ptaków oraz zwierząt wodnych, które tworzą powoli nowy ekosystem tej dzielnicy. Ten system powstał zgodnie z założe-niami gospodarki wodą dla infrastruktury i przestrzeni publicznej. Głównym jej celem jest zredukowanie o 50% zapotrzebowania na wodę wodociągową. Założony rezultat ma zostać osiągnięty poprzez redukcję zużycia wody pitnej przez mieszkańców, gospodarkę wodą deszczową oraz ściekami. Zarówno architekci, jak i architekci krajobrazu, projektujący w tym rejonie muszą stosować się do nakazu uwzględnienia tych obostrzeń już na etapie koncepcji. Ważnym ogniwem systemu gospodarki wodą są przyzwyczajenia mieszkańców,
które kształtowane są metodami partycypacyjnymi systematycznie, równolegle z procesem budowy i użytkowania obiektów.
Ciekawym przykładem kształtowania przestrzeni publicznej przez użytkowników jest plac Mikado w Kopenhadze. Założeniem powstałej w latach 2005-2006 przestrzeni pu-blicznej była zmienność w czasie i adaptowalność do potrzeb użytkowników. Autorem pro-jektu jest duński zespół MUTOPIA Architects, który specjalizuje się w przedsięwzięciach z zakresu projektowania urbanistycznego dedykowanych użytkownikowi. Sporządzenie planów poprzedzone zostało analizą zachowań pieszych korzystających z tej przestrzeni.
Na jej podstawie wytyczono ścieżki ruchu oraz zbadano jego natężenie. Kolejnym etapem było utworzenie na stronie internetowej gry symulacyjnej, która pozwalała na wprowadza-nie i obserwowawprowadza-nie efektów aranżacji przestrzeni placu. Na podstawie jej wyników oraz zawartych we wpisach około setki użytkowników informacji powstał ostateczny projekt przestrzeni publicznej, który przez rok był modyfikowany, tak, aby w jak największym stopniu odpowiadać zmieniającym się potrzebom społeczności. Znaczenie miał też fakt lokalizacji placu, pośród zabudowań uniwersyteckich. Sprawiło to, że próba osób korzy-stających z internetowej symulacji była na tyle wiarygodna, że dzięki podejściu partycy-pacyjnemu powstała przestrzeń dopasowana do potrzeb użytkowników, przez co aktywna.