Współczesne procesy urbanizacji charakteryzują się zaakcentowaniem roli użytkownika przestrzeni. Architektura przestaje być formą wyrzeźbioną przez artystę-twórcę w tkance miasta, będącą jej budulcem, ale poprzez warunki gospodarcze stanowi formę wypełniania potrzeb zarówno indywidualnych, jak i miejskiej społeczności. Jednocześnie człowiek stał się bardziej świadomym użytkownikiem przestrzeni - dzięki powszechnym instrumentom rynkowym może wybrać miejsce zapewniające mu pożądany komfort estetyczny i funk-cjonalny. Trend ten wspiera strategię rozwoju Unii Europejskiej wprowadzając podejście partycypacyjne do kształtowania przestrzeni miejskiej. Przejawia się ono w programach prowadzonych przez Urzędy Miast, które przekazują środki na inwestycje w przestrzenie publiczne na zasadach konsultacji środowiskowych, budżetu partycypacyjnego, czy też społecznej partycypacji. Pierwszą z tych metod stosuje się dla zasięgnięcia opinii w trakcie przygotowania i realizacji projektów Urzędu Miasta dotyczących strategii rozwoju czy też rehabilitacji obszarów mieszkaniowych. Budżet partycypacyjny jest nową inicjatywą Rad Dzielnic, które w ramach swoich budżetów część środków przeznaczają na realizację zgło-szonych projektów, natomiast o kolejności działań decyduje opinia mieszkańców. Trzecia metoda opiera się na angażowaniu mieszkańców nie tylko w proces podejmowania decyzji na temat realizacji projektu, ale także w przygotowaniu jego koncepcji. Na obszarze Krako-wa przeproKrako-wadzono dwie takie inicjatywy, pierwsza to organizoKrako-wana przez British Council gra miejska – Future City Game, której kontynuacją jest program Active Citizens, drugą to projekty prowadzone metodą Urbactu: zakończony w 2011 roku Joining Forces:
Metropo-litan Governance and Competitiveness of European Cities Joining Forces oraz zakończony w czerwcu 2015 roku USER: Changes and conflicts in using urban spaces.
Problem użytkowania przestrzeni miejskich dotyczy wielu obszarów tematycznych.
W obrazie przestrzeni publicznych znajdują odzwierciedlenie aspekty socjologiczne i spo-łeczne oraz status polityczno-ekonomiczny obszaru. W przypadku nowych realizacji jakość powstających placów, ulic, skwerów może kształtować postawy przyszłych mieszkańców.
Na obszarach rehabilitowanych, które stanowiły obszar problemowy projektu, taka in-gerencja stanowi większą trudność. Mamy tutaj do czynienia z określoną społecznością mieszkańców związanych z miejscem swojego zamieszkania, ich konkretnymi wizjami, potrzebami, przyzwyczajeniami. Nieprawidłowe użytkowanie przestrzeni powoduje pro-cesy jej degradacji, z drugiej jednak strony obserwuje się reakcję sprzężoną – degradacji społeczności poprzez wizerunek zdewastowanej przestrzeni publicznej. Dlatego odniesie-nie się do potrzeb użytkowników, a także do elementów tożsamości lokalnej miejsca może spowodować nie tylko stworzenie nowej jakości przestrzeni wspólnych, ale także identy-fikację z nimi. Utożsamienie się mieszkańców jako współtwórców konkretnego projektu z zaproponowaną przez nich koncepcją może ograniczyć nieprawidłowości i konflikty, któ-re obecnie są w tych przestrzeniach obserwowane.
Azory, jako jedno z osiedli wybudowanych w systemie wielkopłytowym objęte zosta-ło programem rehabilitacji miasta Krakowa. Zostazosta-ło ono wytypowane jako miejsce re-alizacji międzynarodowego projektu współfinansowanego ze środków UE realizowanego w ramach inicjatywy URBACT II, pt. USER Changes and conflicts in using urban spaces.
Bezpośrednim celem projektu było włączenie społeczności lokalnej mieszkańców osiedla w proces kształtowania przestrzeni publicznej mający za zadanie poprawienie jakości tej przestrzeni. Realizacja tych działań przebiegała, zgodnie z założeniami metody, na dwóch płaszczyznach równocześnie: lokalnej i międzynarodowej. Przebiegała ona na zasadzie ini-cjowania współpracy pomiędzy interesariuszami na obszarze Azorów przy wykorzystaniu wymiany doświadczeń pomiędzy przedstawicielami krajów partnerskich.
Punktem wyjścia dla realizacji projektu USER stało się przyjęcie w 2010 roku uchwa-ły Rady Miasta Krakowa dotyczącej założeń programu rehabilitacji zabudowy blokowej na terenie Gminy Miejskiej Kraków. Wydarzenie to ustanowiło podstawę do rozpoczęcia prac nad programem odnowy krakowskich osiedli, którego efektem było sporządzenie za-kończonej w lipcu 2012 roku Wielokryterialnej analizy dziewiętnastu osiedli zabudowy blokowej położonych na terenie Gminy Miejskiej Kraków. Na podstawie wniosków z tego dokumentu wybrano trzy zespoły mieszkaniowe: Ugorek, Azory oraz Olsza II, które stały się miejscem pilotażowych programów rehabilitacji. Na każdym z wymienionych obsza-rów przeprowadzono grę miejską metodą British Council, której wynikiem były projekty konkretnych działań w odpowiedzi na bieżące potrzeby mieszkańców. Dodatkowym rezul-tatem było nawiązanie kontaktów, nakreślenie wspólnych celów oraz zacieśnienie więzów w ramach społeczności zamieszkujących te osiedla. Ten potencjał wykorzystano przy two-rzeniu Lokalnej Grupy Wsparcia – zespołu stworzonego między innymi z przedstawicieli mieszkańców zaangażowanych w proces rehabilitacji przestrzeni publicznych osiedla.
Podstawową ideą projektu USER jest stawienie czoła wyzwaniu, jakim jest projekto-wanie miejskich przestrzeni publicznych i nakreślanie celów strategii rozwoju miejskich
przestrzeni w świetle gwałtownych zmian w sposobie ich użytkowania. Nowe trendy kształtowania przestrzeni publicznej, potrzeby nowych użytkowników mogą powodować zwiększenie liczby potencjalnych konfliktów pomiędzy nimi. Stanowi to wyzwanie dla spo-sobu w jaki przywykliśmy projektować tkankę miejską i zarządzać miastem. Takie podej-ście stawia proces zaangażowania użytkowników jako kluczowy warunek w projektowaniu i zarządzaniu przestrzenią publiczną, gdyż ich doświadczenia stanowią jeden z głównych sposobów na zrozumienie, w jaki sposób przestrzenie są wykorzystywane i jakie konflikty w nich się toczą. Bezpośrednim celem projektu USER wyznaczonym na podstawie powyż-szych wytycznych scharakteryzowano jako kształtowanie przyjaznych i bardziej interak-tywnych przestrzeni publicznych i społecznych poprzez rozwiązywanie konfliktów i elimi-nowanie niewłaściwego ich użytkowania, kreowanie poczucia bezpieczeństwa miejskich przestrzeni, a także poprawienie efektywności w zakresie utrzymania i modernizowania współużytkowanych obszarów. Te aspekty uznano za kluczowe dla stworzenia przestrzeni publicznych dobrej jakości.
Ideą projektu USER było stworzenie partycypacyjnej metody działania umożliwiającej dynamiczne przenoszenie informacji i doświadczeń pomiędzy dwoma poziomami reali-zacji: lokalnym oraz międzynarodowym. Partnerzy projektu – miasta. Projekt ten obej-muje 9 miast: Malaga, Pescara, Drezno, Kopenhaga, Lizbona, Ryga, Lublin, Kraków - pod przewodnictwem Grenoble typowali przestrzenie publiczne w swoich miastach, na których podjęte zostały akcje zmierzające do stworzenia strategii służącej poprawie ich jakości. Z uwagi na charakter wyłonionych rejonów utworzono trzy podgrupy dla realizacji poszczególnych obszarów problemowych. Pierwsza z nich, w której pracach brały udział Lublin, Malaga oraz Ryga zajmowała się problemem aktywizacji przestrzeni publicznej.
Druga, która łączyła Kopenhagę, Pescarę oraz Drezno pracowała nad stworzeniem sieci nowych połączeń w strukturze miasta. Kolejną – stanowiły Grenoble, Lizbona i Kraków, a przedmiotem jej działań była jakość przestrzeni publicznej na zdegradowanych obszarach mieszkaniowych.
Przedstawiciele wszystkich miast partnerskich pracowali nad wyodrębnionym zagad-nieniem według ustanowionej przez międzynarodowego eksperta projektu strategii (rys. 5).
Dzięki takiej metodzie działania poszczególnych partnerów przebiegały symultanicznie.
Stworzyło to możliwości wymiany doświadczeń na poszczególnych etapach projektu w na-rzuconych przez eksperta blokach tematycznych. Rezultatem takiego sposobu organizacji pracy była możliwość porównywania na bieżąco rezultatów oraz konsultacje problemów i sposobów ich rozwiązywania pomiędzy poszczególnymi zespołami.
Pierwszy etap pracy zakładał identyfikację obszaru projektu oraz wyłonienie członków Lokalnej Grupy Wsparcia, której praca stanowiła podstawowy obszar realizacji działań.
Praca Lokalnej Grupy Wsparcia odbywała się podczas spotkań o charakterze warsztato-wym przygotowywanych przez kierownika projektu oraz eksperta lokalnego prowadzo-nych przez moderatora. Tematyka spotkań przygotowywana była na podstawie wytyczprowadzo-nych głównego eksperta projektu oraz konsultowana z zespołem międzynarodowym. Podczas pracy warsztatowej z mieszkańcami realizowany był program przygotowany według stra-tegii zawartej w sporządzonym przez eksperta dokumencie. Powiązane tematycznie działa-nia były prowadzone równolegle przez miasta partnerskie projektu.
Rysunek 5. Strategia realizacji projektu USER
Zgodnie z przyjętą strategią wykonana została diagnoza opisująca problemy i konflikty występujące w danych przestrzeniach. Kolejnym etapem było przygotowanie planu dzia-łań mających na celu poprawę wyłonionych nieprawidłowości. Następnie rozwiązania te wprowadzano i testowano w poszczególnych obszarach tematycznych. Wyniki otrzymane tą drogą stanowiły podstawę do stworzenia dokumentu: Lokalnego Planu Działania, który stanowił finalny efekt pracy wszystkich zespołów realizujących projekt. Wykorzystany on być może jako podstawa do tworzenia lokalnych planów zagospodarowania przestrzenne-go, strategii działań, a także ubiegania się o finansowanie w ramach programu rehabilitacji oraz inicjatyw społecznych. Pracę na szczeblu lokalnym uzupełniały warsztaty międzyna-rodowe, podczas których zespoły realizujące projekty w swoich miastach wraz z ekspertem międzynarodowym odwiedzały swoich partnerów, gdzie podczas dyskusji wymieniano po-glądy zarówno pomiędzy sobą jak i z członkami Lokalnej Grupy Wsparcia (rys. 6).
Efektem pierwszej części realizacji projektu USER na Azorach było sporządzenie dia-gnozy obszarów uważanych przez mieszkańców za istotne w formie mapy mentalnej. Miej-sca te oceniono pod kątem ich wagi dla użytkowników: mieszkańców, osób pracujących na tym terenie, a także przyjezdnych. Kolejnym etapem było wytypowanie rejonów uważa-nych za najbardziej i najmniej estetyczne z wskazaniem, czy negatywny, bądź pozytywny odbiór danej przestrzeni jest wynikiem sposobu zagospodarowania terenu, czy jego utrzy-mania. Wynikiem przeprowadzonych analiz było stwierdzenie, że większość przestrzeni publicznych jest niezagospodarowana, nieprawidłowo utrzymywana oraz niewłaściwie użytkowana. Efektem diagnozy było wybranie siedmiu obszarów strategicznych, które zostaną przedmiotem projektów oraz strategii na terenie Azorów. Równolegle z działa-niami przeprowadzanymi na krakowskim osiedlu prace oraz obserwacje prowadzone były
Rysunek 6. Praca warsztatowa Lokalnej Grupy Wsparcia w obecności partnerów międzynaro-dowych.
Rysunek 7. Praca warsztatowa LGW i partnerów projektu
w pozostałych miastach partnerskich. Ich ważnym etapem było określenie konfliktów oraz potrzeb mieszkańców związanych z użytkowaniem przestrzeni publicznej. Pierwszym ob-szarem problemowym było użytkowanie i parkowanie samochodów. Problem ten dotyczył większości miast. Lublin oraz Ryga zmagały się ze sposobem na ograniczenie ruchu
koło-wego w historycznych centrach miast. Na krakowskich Azorach konflikty w użytkowaniu przestrzeni nasilały się ze względu na niedostosowanie projektu osiedla z lat 70. do współ-czesnych realiów. Tereny zielone były degradowane, połączenia piesze zamykane poprzez nadmiar zaparkowanych w chaotyczny sposób pojazdów. W powstałych projektach zapro-ponowano szereg możliwych rozwiązań krótko i długofalowych opierających się również na zmianach przyzwyczajeń użytkowników, a w szczególności poprawie sieci komunikacji zbiorowej. Kolejny obszar problemowy stanowiła czytelność struktury przestrzennej oraz połączenia komunikacyjne z terenami sąsiadującymi, a także z centrum miasta. Dotyczył on obszarów rewitalizowanych, takich jak osiedla Grenoble, Lizbony i Krakowa, gdzie problem braku klarowności układu urbanistycznego, a także niedostateczne skomunikowa-nie z innymi terenami miasta przekładały się na degradację społeczną. Powodowały two-rzenie się enklaw, sprzyjających grupom osób nadużywających alkoholu, pseudokibiców, wandali. Zagadnienia te dotyczyły również wybranych rejonów Kopenhagi, Pescary oraz Drezna, obszarów oferujących lepszą jakość miejskiej przestrzeni. Tutaj problem stanowił brak aktywności w przestrzeni publicznej, który powodował opustoszenie, skutkujące za-nikiem poczucia bezpieczeństwa. We wszystkich miastach podkreślano również konflikty w użytkowaniu przestrzeni dla rekreacji oraz brak połączeń pieszych i rowerowych pomię-dzy terenami rekreacyjnymi. Jako istotne wymieniano także problemy społeczne, konflik-ty kibiców, grupowanie się powodujące wyłączenie z prawidłowego użytkowania danych przestrzeni. Miejsca publiczne określano jako niebezpieczne, nieaktywne i nieożywione.
Rysunek 8. Aktywizacja przestrzeni publicznej i mieszkańców
Rysunek 9. Aktywizacja przestrzeni publicznej podczas warsztatów studenckich
Kolejną fazą pracy okazało się określenie celów strategicznych działań na poszczegól-nych obszarach. Pytania o wizję przestrzeni publicznej stawiano członkom grupy wsparcia, podczas warsztatów, ale także młodzieży w ankietach przeprowadzanych w szkołach, a tak-że dzieciom przedszkolnym w konkursie plastycznym. Poszczególne pomysły poddano wstępnej analizie pod kątem możliwości realizacji. Stanowiły one podstawę dalszej pracy w projekcie nad ustaleniem zakresu tematycznego oraz etapowania pracy nad realizacją zamierzonych celów. Ich rezultatem były Lokalne Plany Działania, powstałe w każdym z miast partnerskich. Dokumenty te stanowią rezultat wspólnej pracy grupy ludzi, którzy zaangażowani byli przez czas trwania projektu w poprawę jakości przestrzeni publicznych miast partnerskich. Wskazano tam problemy, możliwe działania i sposoby ich finansowania do osiągnięcia wyznaczonych celów. Plany te traktować należy jako formę zainicjowania większych przedsięwzięć. Istotą tych działań była wspólna praca przedstawicieli Miasta i jego instytucji z mieszkańcami w formie różnorodnych działań partycypacyjnych.