W NIM ŚWIECKICH
1. Początki synodu diecezjalnego i udział w nim świeckich
Instytucja synodu diecezjalnego, podobnie jak wiele innych w Kościele, powstała najpierw jako praktyka podyktowana potrzebą chwili, a dopiero później przepisy kościelne, początkowo partykularne, a później również powszechne, zaczęły regulować sprawy związane z tą instytucją.
Słowo łacińskie synodus pochodzi od greckiego σψνοδειν9
i określa zebranych lub też wezwanych na to samo miejsce i w tym samym celu, aby razem rozpatrzyć niektóre problemy lokalne oraz podjąć określone działania. Chociaż pojawiło się ono w języku chrześcijańskim w trzecim wieku10, to w takim znaczeniu synodus nie należy wyłącznie do terminologii kościelnej. W starożytności znane były synodi regiae, czyli zgromadzenia zwoływane między innymi przez imperatorów11, przykładowo w epoce Karolingów - dla rozwiązywania spraw materialnych i religijnych.W tych samych epokach obecne
8
Benedicti XIV, De Synodo Dioecesana Libros Tredecim, Prati 1844, I, II, IV. Podaję za: T. Rozkrut, Synod diecezjalny w historii i życiu Kościoła, w: Tarnowskie Studia Teologiczne 14(1998), s. 101.
9
Synod – od greckiego synodein – odbywać wspólną drogę, wspólny bieg w jednym kierunku. W. Góralski, Synod, w: Leksykon teologii pastoralnej, red. R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski, Lublin 2006, s. 826.
10
Tertulian nazywa zgromadzenie kościelne concilia, natomiast Dionizy Aleksandryjski jako pierwszy przekazuje określenie synodus. Później oba wyrażenia były używane jako synonimy.
Zob. W.M. Plöchl, Geschichte des Kirchenrechts, t. 1, Wien 1960, s. 58.
11
W rzymskich prowincjach każdego roku były zwoływane uroczyste zebrania, najczęściej w głównym mieście lub sanktuarium prowincji. Tam znajdowali się razem wysłannicy wspólnot, przedstawiciele państwa (decuriones) i kultu państwowego (sacerdotales). Pontifex prowincji przewodził czynnościom kultowym ku
czci bogów i cesarza Rzymu, a potem następowały zgromadzenia, na których były omawiane interesy miasta i sąsiednich miast prowincji, a także podejmowane były petycje do władz królestwa. Uchwały podejmowano
przez głosowanie. Nie ma wątpliwości, że te państwowe zgromadzenia miały wpływ na rozwój kościelnych zgromadzeń prowincjalnych. Zob. W.M. Plöchl, Geschichte des Kirchenrechts, t. 1, Wien 1960, s. 58.
były synody kościelne, składające się z duchownych, w celu rozważenia spraw Kościoła (synodi ecclesiasticae)12.
Mówiąc o synodzie diecezjalnym, kanoniści od dawna czynili słuszne rozróżnienie pomiędzy prawdziwym synodem a zebraniem diecezjalnym, które tylko przybiera postać synodu. Za pierwszy uważali zwołane przez biskupa zebranie prezbiterów oraz innych duchownych diecezji, na którym podejmowane były decyzje dotyczące duszpasterstwa diecezji. Obok nich odbywały się zebrania synodalne (conventus synodales), konferencje diecezjalne (conferentiae
dioecesanae) albo spotkania kleru diecezji (conventus cleri dioecesani), które tylko
przez to były podobne do synodu, że stanowiły zebrania duchowieństwa diecezjalnego13.
Próbując odnaleźć początki synodu diecezjalnego, niektórzy sięgają do epoki apostolskiej - do spotkania starszych Jerozolimy pod przewodnictwem Jakuba
Apostoła. Do tego wydarzenia nawiązuje zarówno papież Benedykt XIV14, jak i Sobór Watykański II, określając synod diecezjalny „czcigodną instytucją”
istniejącą w kościele od pierwszych wieków15. Wprawdzie papież Benedykt XIV w dziele De synodo dioecesana utrzymuje, że zgromadzenie to nie może być nazwane synodem, gdyż to nie sam Jakub je zwołał, a starsi Jerozolimy przybyli na nie spontanicznie, ale jest to już pewien zaczątek rodzącej się instytucji synodu diecezjalnego16. Inni widzą początki synodu diecezjalnego na przełomie I i II wieku po Chrystusie w instytucji kolegiów prezbiterów, którym początek dali sami apostołowie dla sprawowania Eucharystii i rządzenia wiernymi17. Św. Ignacy Antiocheński (+107) w liście do Magnezjan przywołuje wiernych tego Kościoła do jedności z biskupem, który jest jako zastępca Boga, oraz do jedności z prezbiterami,
12
Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w historii i w życiu Kościoła, w: Tarnowskie Studia Teologiczne 16(1998), s. 102.
13
Por. E. Sztafrowski, Instytucja synodu diecezjalnego przed Soborem Watykańskim II, w: PK 31(1988), nr 3-4, s.21.
14
Papież Benedykt XIV uchodzi za jednego z największych ekspertów w dziedzinie synodu diecezjalnego.
15
Zob. DB 36.
16
Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w historii i w życiu Kościoła, w: Tarnowskie Studia Teologiczne 16(1998), s. 103.
17
którzy są jako grono apostolskie18. Również św. Cyprian - biskup Kartaginy (ok. 250 r.), znamiennie oświadcza, że od początku swojego biskupstwa postanowił
nie podejmować żadnej decyzji bez zasięgnięcia rady swego prezbiterium19.
W tych czasach całe prezbiterium jest skupione przy swoim biskupie, który zwołuje prezbiterów, aby skonsultować z nimi niektóre trudne problemy Kościoła, zwłaszcza gdy były to sprawy naglące. W tych zgromadzeniach brali udział biskupi, prezbiterzy, diakoni i klerycy. Spotkania te można określić jako współczesne kursy
duszpasterskie dla duchowieństwa odbywane pod przewodnictwem biskupa, które w późniejszych czasach stały się przedmiotem ustawodawstwa synodów lokalnych.
Od III w. niektórzy biskupi zwoływali wszystkich swoich prezbiterów w szczególnych sytuacjach, chcąc w ten sposób poznać ich opinię i wspólnie
przedyskutować ważne problemy20. W tym celu patriarcha Aleksandrii w 323 roku gromadzi duchowieństwo swojego Kościoła, aby przestudiować i wspólnie osądzić problem zrodzony przez Ariusza21, a w następnym wieku takimi przykładami są Synod Ptolemaidy (411 r.) oraz Synod w Jerozolimie (415 r.) przeciwko pelagianom22. Trudno by było uzasadnić, że zgromadzenia te były traktowane jako synod diecezjalny, gdyż jako taki jeszcze nie istniał on w tej epoce, ale można je określić jako ważną rzeczywistość przedsynodalną, przygotowującą grunt dla późniejszej instytucji synodu diecezjalnego, i świadectwo rozwoju instytucji Kościoła partykularnego23.
Można przyjąć, że decydujące znaczenie dla powstania synodu diecezjalnego w dzisiejszym znaczeniu miał rozpad koncentracji kultu Bożego w wyniku rozwoju
18
Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w Kościele, Tarnów 2002, s.21.
19
„Postanowiłem bowiem od początku nic nie robić bez waszej i zgody ludu oraz nie kierować się zdaniem osobistym”. Św. Cyprian, Listy (List 14, 4), opr. E. Stanula, w: Pisma starochrześcijańskich pisarzy, t. I, Warszawa 1969, s. 63.
20
Wg W. Colinsa potwierdzenie wczesnej praktyki zgromadzenia synodalnego znajdujemy w listach św. Bazylego Wlk. z Kapadocji (+379). Zob. W.P. Collins, The diocesan synod – an assembly of the people
of God, w: The Jurist 33(1973), s. 399.
21
Synod potępił poglądy Ariusza i ogłosił wyrok w liście rozesłanym do wszystkich biskupów, uprzedzając ich spotkanie na Soborze Nicejskim I (325). Por. A. Baron, H. Pietras, Dokumenty Synodów od 50 do 381 r., t. 1, Kraków 2006, s. 82.
22
Znaczącym wydarzeniem był także list papieża Syrycjusza (384-399) przeciwko błędom Jowiniana,
w którym na końcu odnajdujemy wyrok ogłoszony po wcześniejszym zgromadzeniu kapłanów, diakonów
i kleryków, co wskazuje, jak mocno w pierwszych wiekach prezbiterzy uczestniczyli w odpowiedzialności za Kościół. Zob. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w Kościele ..., dz. cyt., s. 24.
23
Niektórzy widzą tu analogię do późniejszych kapituł katedralnych. Zob. W. Wójcik, Synod diecezjalny w nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego, PK 29 (1986), nr 1-2, s. 94.
życia religijnego i powstawanie nowych ośrodków kultu poza miastem biskupim. To zmusiło prezbiterów do zamieszkania przy nowych świątyniach i tworzenia terenowych placówek duszpasterskich. Stało się to na Zachodzie w V-VI w. Od tego momentu prezbiterium (jednolite do tej pory) zaczęło się rozpraszać po całej diecezji. Wtedy pojawiła się potrzeba zwoływania proboszczów do stolicy diecezji, aby składali sprawozdania ze swej administracji i ze sprawowania sakramentów, a jednocześnie wyłoniła się potrzeba wydawania norm prawnych dla duszpasterzy w całym biskupstwie. Zdecydowana większość autorów utrzymuje, że synod diecezjalny powstał drogą ewolucji z tych spotkań prezbiterów Kościoła partykularnego24.
Autorzy zgodnie przyjmują, że pierwszym synodem diecezjalnym, który na Zachodzie wydał ustawy, był Synod w Auxerre we Francji (obecnie Sens) w 578 r.25 Było to zebranie biskupa i jego prezbiterium, o czym świadczy fakt, że decyzje tego synodu zostały podpisane przez biskupa, 34 kapłanów, 3 diakonów i 7 opatów. Z tego synodu zachowało się 45 kanonów, z których 25 znajduje się w „Dekrecie Gracjana”26. Kanon 7 tego synodu mówi, że: w połowie maja wszyscy prezbiterzy winni przybyć na synod – synodus w mieście biskupim, a 1 listopada wszyscy opaci obowiązani są zebrać się na synod – concilium. Kanon 45 (ostatni) zawiera karę kanoniczną dla tych, którzy zaniedbywaliby ustanowione przez zgromadzenie obowiązki27. Jest to pierwsza ustawa partykularna o odbywaniu synodów diecezjalnych. Tekst kanonu 7 zdaje się w odróżnieniu od dotychczasowej praktyki, wprowadza dwa zgromadzenia synodalne: jedno - złożone ze wszystkich prezbiterów, zwane synodus, drugie – złożone ze wszystkich opatów, zwane
concilium. Trzeba przyjąć, że - jak wskazuje użycie różnych nazw, bardziej
decydujące były narady pierwszego zgromadzenia. Opaci nie należeli wtedy do duchowieństwa, a prezbiterzy sprawowali nadzór nad nimi i nad klasztorami. Synod
24
Por. Tamże, s. 95.
25
Data nie jest pewna. W.M. Plöchl podaje rok 585. Por. W.M. Plchl, Geschichte ..., dz. cyt., t. 1, s. 165.
26
Gracjan, mnich włoski z zakonu kamedułów, profesor prawa na uniwersytecie w Bolonii, uważany za ojca nauk prawa kanonicznego. Ok. 1140 r. ułożył własny zbiór, tzw. Dekret, w którym umieścił 3458 tekstów prawniczych, do których dodał własny oryginalny komentarz. Dekret był czymś więcej niż kompilacją tego co dotychczas zebrano, gdyż był próbą wydobycia jednolitego prawodawstwa dla Kościoła. Zob. M. Dortel – Claudot, Kościoły lokalne – Kościół powszechny, Warszawa 1977, s. 31.
27
złożony ze wszystkich opatów, choć przypuszczalnie zajmował się głównie sprawami zakonnymi, prawdopodobnie był uzależniony od postanowień synodu prezbiterów. Zgromadzenia te nie miały oznaczonych funkcji i nie ograniczały władzy biskupa, a miały jedynie głos doradczy. Instytucja synodu diecezjalnego wyrosła nie z communio ecclesiarum i nie miała charakteru kolegialnego, jak synod
prowincjalny, ale z communio duchowieństwa jednego Kościoła partykularnego i z jedności, którą tworzy biskup28.
W szóstym wieku, a także w następnych (VII i VIII), znajdujemy akty prawne, które dotyczą przede wszystkim obowiązku zwoływania synodu diecezjalnego, jego częstotliwości i problematyki. Przede wszystkim trzeba wymienić synody prowincjalne, które ustalały obowiązek zwoływania synodów diecezjalnych. Precyzyjne jest zalecenie Synodu Oscense (Huesca) w Hiszpanii z 598 r., na którym stwierdzono, że wszyscy opaci, prezbiterzy i diakoni mają
przybywać na wezwanie biskupa, aby dyskutować reguły życia. Należy wymienić
także inne synody prowincjalne, jak IV Synod w Toledo (633 r.), Synod w Ratyzbonie (742 r.), Synod w Metz (753 r.), Synod w Verdun (755), które
nawołują do celebrowania synodów diecezjalnych29. Czasem trudne jest odróżnienie synodów diecezjalnych od prowincjalnych, gdyż odmienne nazwy były synonimami.
Jeśli chodzi o treść ogłaszanych norm, nie dostrzega się różnicy między synodem diecezji a synodem prowincji. Pierwszy był bardziej nastawiony na sprawy duszpasterstwa, na prowadzenie się duchowieństwa i na zgłaszanie nowych impulsów, inicjatyw i wniosków. W tym okresie synody diecezjalne służyły promulgowaniu dekretów synodów prowincjalnych, czasem również do prowadzenia działalności administracyjnej (często podczas synodów diecezjalnych płacono synodalicum, nazywane również catedraticum) i sądowniczej (synod diecezjalny był postrzegany jako figura trybunału biskupiego); ponadto dawały one wyjaśnienia kanonów i wcześniejszych postanowień30.
28
Por. W Wójcik, Synod diecezjalny ..., art. cyt., s. 96.
29
Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w historii ..., art. cyt., s. 105.
30
Cathedraticum, określane także spokrewnionym synonimem synodaticum, było pomyślane jako roczny dar dla biskupa na katedrę, jako znak szacunku i uległości. Była to jedna z form daniny diecezjalnej.
Można bez wątpienia podkreślić, że w ciągu VII i VIII w. synod diecezjalny stawał się instytucją stabilną, z własnym i konkretnym charakterem kanonicznym, odznaczającym się udziałem duchowieństwa i świeckich (szczególnie ze stanu szlacheckiego) w jego pracach, ale bez konkretnych funkcji uniwersalnych - za wyjątkiem działalności prawodawczej, która polegała na przekazywaniu ustaw synodów prowincjalnych. W tym czasie tworzenie i reorganizacja wielu Kościołów partykularnych zwyczajowo odbywały się przy towarzyszących im synodach diecezjalnych31.
W IX w. można zauważyć wzrost liczby synodów diecezjalnych. W niektórych diecezjach był zwoływany corocznie, a czasem dwa razy, dlatego to
stulecie, bez wątpienia można nazwać złotym wiekiem synodu diecezjalnego32. Synody niekiedy zwoływano na zarządzenie państwowe i przy okazji zgromadzeń świeckich. Lękając się zbytniego nacisku na duchowieństwo, zakazywano zbyt częstych synodów. Choć synod nie miał oznaczonych funkcji, przedmiot obrad stanowiły najpierw sprawy poruszane na synodach prowincjalnych i narodowych.
Dotyczyły one kościołów prywatnych, dóbr kościelnych, dyscypliny pokutnej i spraw małżeńskich. Władza biskupa nie była ograniczona, gdyż synod diecezjalny
mógł tylko podejmować publikację prawa biskupiego. Jedynie w nielicznych przypadkach miał on prawdziwy współtwórczy wpływ na prawo diecezji i to zasadniczo, gdy chodziło o wprowadzenie prawa powszechnego lub postanowień synodu prowincjalnego, a zwłaszcza dotyczącego rozbudowy diecezji33. W tym czasie w synodzie diecezjalnym uczestniczyli prezbiterzy, diakoni, opaci i świeccy, zwłaszcza wysoka szlachta z diecezji, urzędnicy i wasale biskupa. Reforma Grzegorza VII zmierzała do uwolnienia także synodów diecezjalnych od wpływów świeckich34
.
Wprowadzono go w 572 r. na synodzie w Bradze a papież Honoriusz III przyznał to uprawnienie wszystkim biskupom Kościoła katolickiego. Najczęściej był płacony biskupowi w czasie synodu. CIC przypomniał ten dar w kan. 1504 i 1509. Por. H. Karbowiak, Katedratyk, w: Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, t. 8, Lublin 2000, kol. 1064.
31
Por. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w Kościele, dz. cyt., s. 31.
32
W Królestwie Franków synod diecezjalny był zwoływany bardzo często, na co wpłynął zdecydowanie Synod Germański celebrowany w Ratyzbonie w 742 r., któremu przewodniczył św. Bonifacy. T. Rozkrut, Synod diecezjalny w historii ..., art. cyt., s. 106.
33
W.M. Plöchl, Geschichte ..., dz. cyt., t. 1, s. 343.
34