Periodyzacja Biblii s³owiañskiej czêsto odbywa siê na zasadzie przeciwsta-wienia sobie dwóch okresów: okresu Biblii rêkopimiennej oraz okresu Biblii drukowanej1. Jednak, jak stwierdza rosyjski historyk literatury staroruskiej i kultu-roznawca D. Lichaczew: Historia ksi¹¿ki jest jedna. Nie mo¿e byæ ona rozbita na dwie odrêbne historie2. Twierdzenie to znajduje swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w dziejach samych tekstów. Teksty rêkopimienne i drukowane nie tylko doskonale wspó³istnia³y w jednej ksiêdze, ale bardzo czêsto przenika³y siê, a ich rozwój przebiega³ w cis³ej harmonii. Przyk³adem takiej symbiozy jest m.in.
drukowana Biblia Ostrogska (1581), w której odnaleæ mo¿na liczne rêkopimien-ne uzupe³nienia naniesiorêkopimien-ne rêk¹ póniejszych w³acicieli czy te¿ samych czytelni-ków. Wed³ug E.L. Niemirowskiego, ksi¹¿ka drukowana z rêkopimiennymi uzu-pe³nieniami jest jednym z etapów na drodze prowadz¹cej do supremacji dru-karstwa3. Tak wiêc podejmuj¹c temat historii drukowanej Biblii w pañstwie mo-skiewskim, nie mo¿na pomin¹æ wp³ywu tradycji ksi¹g rêkopimiennych, gdy¿
dzieje drukowanego Pisma wiêtego s¹ z ni¹ nierozerwalnie zwi¹zane.
W³adze cerkiewne od dawna podejmowa³y próby korekty ksi¹g cerkiew-nych. Jak ilustruje to arcybiskup Filaret (Gumilewskij), zarówno metropo-lita Aleksy (1293/81378)4, metropolita Cyprian (13761406)5, jak i arcybiskup
* Niniejsza publikacja finansowana jest ze rodków MNiSW na naukê (projekt badawczy nr N N104 0577438).
1 Podzia³ taki przeprowadza w swojej pracy m.in. R. Curkan, zob. Ð. Öóðêàí, ñâÿù., Ñëàâÿíñêèé ïåðåâîä Áèáëèè. Ïðîèñõîæäåíèå, èñòîðèÿ òåêñòà è âàæíåéøèå èçäàíèÿ, Ñàíêò--Ïåòåðáóðã 2001, s. 141.
2 Ä. Ñ. Ëèõà÷åâ, Çàäà÷è èçó÷åíèÿ ñâÿçè ðóêîïèñíîé êíèãè è ïå÷àòíîé, [w:] Ðóêîïèñíàÿ è ïå÷àòíàÿ êíèãà, Ìîñêâà 1975, s. 3.
3 O powi¹zaniach tekstu rêkopimiennego i drukowanego zob. Å. Ë. Íåìèðîâñêèé, Èëëþìèíèðîâàííûé ýêçåìïëÿð Îñòðîæñêîé Áèáëèè 1581 ã. ñ ðóêîïèñíûìè äîïîëíåíèÿìè, Òðóäû Îòäåëà äðåâíåðóññêîé ëèòåðàòóðû, 1985, t. 38, s. 439450.
4 Ôèëàðåò (Ãóìèëåâñêèé), àðõèåï., Îáçîð ðóññêîé äóõîâíîé ëèòåðàòóðû. 8621720, Õàðüêîâ 1859, s. 101105.
5 Ibidem, s. 110114.
28 Ma³gorzata Kurianowicz
nowogrodzki Genadiusz (14841504)6 w³o¿yli wiele trudu i troski w to, aby przywróciæ ksiêgom ich pierwotny stan. Szczególne zas³ugi nale¿y przypisaæ arcybiskupowi Genadiuszowi. Bez w¹tpienia za epokowe wydarzenie w historii s³owiañskiej Biblii mo¿na uznaæ pojawienie siê w 1499 r. w Nowogrodzie pierwszego pe³nego przek³adu Pisma wiêtego na jêzyk cerkiewnos³owiañski (tzw. Biblii Genadiusza). Bodcem do jego powstania by³a zagorza³a walka no-wogrodzkiego arcybiskupa z heretykami7. Wprawdzie do tego czasu na Rusi pojawia³y ju¿ t³umaczenia poszczególnych ksi¹g Pisma wiêtego8 (w nastêpuj¹-cej kolejnoci: Ewangelie, Aposto³, Psa³terz, nastêpnie kanoniczne ksiêgi Stare-go Testamentu, ksiêgi deuterokanoniczne9 i Apokalipsa), jednak nie istnia³ ani jeden rêkopis, który zawiera³by wszystkie te ksiêgi po³¹czone w ca³oæ10. Teraz Ru otrzyma³a pe³ny rêkopimienny tekst Biblii.
W pracach nad przek³adem Biblii oprócz metropolity Genadiusza uczestni-czy³ m.in. dominikanin Benjamin z urodzenia S³owianin, ale z wyznania ³acin-nik11 Dymitr Gierasimow, który zajmowa³ siê on przek³adem z ³aciny oraz t³umaczeniem przedmów. W zwi¹zku z takim sk³adem osobowym niektórzy ba-dacze, m.in. I.E. Ewsiejew i J.S. Lurie12, dostrzegaj¹ w tym przedsiêwziêciu
rezultat wyznaniowego nacisku Rzymskiej Cerkwi13. W swoich wywodach I.E. Ewsiejew idzie dalej argumentuj¹c, i¿ Benjamin przyby³ do Nowogrodu
6 Ibidem, s. 156160.
7 À. À. Àëåêñååâ, Òåêñòîëîãèÿ ñëàâÿíñêîé Áèáëèè, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1999, s. 372373.
8 Wed³ug autorów S³ownika encyklopedycznego oddzielne ksiêgi Biblii w jêzyku cerkiewno-s³owiañskim istnia³y ju¿ w XIII w. zob. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé Ñëîâàðü Ô. À. Áðîêãàóçà è È. À. Åôðîíà â 86 òîìàõ ñ èëëþñòðàöèÿìè è äîïîëíèòåëüíûìè ìàòåðèàëàìè, ðåä. È. Å. Àíäðååâñêèé, Ê. Ê. Àðñåíüåâ, Ô. Ô. Ïåòðóøåâñêèé, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 18901907, [online] <www.vehi.net/
brokgauz/index.html>.
9 Jest to grupa ksi¹g i czêci ksi¹g Starego Testamentu, które nie zosta³y w³¹czone do ¿ydow-skiego kanonu Pisma wiêtego, a znajduj¹ siê we wczesnych przek³adach chrzecijañskich zob.
P.J. Achtemeier, Encyklopedia Biblijna, Warszawa 2004, s. 4043.
10 Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé Ñëîâàðü, [online] <www.vehi.net/brokgauz/index.html>. W momencie, gdy powstawa³a Biblia w przek³adzie Genadiusza, podejmowane by³y te¿ inne próby maj¹ce na celu zebranie wszystkich ksi¹g w jedn¹. Efektem tych dzia³añ by³ rêkopis moskiewskiego kopisty Iwaszki Czornowo oraz Kodeks Supraski (15021507). Zob. À.À. Àëåêñååâ, op. cit., s. 377; Â.À.
29
Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej
w celu szerzenia propagandy katolicyzmu przy pomocy ksiêgi14. Wed³ug nie-go pierwszym zwyciêstwem katolicyzmu na rdzennie prawos³awnych ziemiach by³o wprowadzenie do kanonu Pisma wiêtego niekanonicznych ksi¹g przet³u-maczonych przez Benjamina. Samo t³umaczenie zosta³o sporz¹dzone m.in. na podstawie ³aciñskiej Wulgaty, teksów greckich oraz hebrajskich.
Drobne prace nad tekstem Pisma wiêtego trwa³y a¿ do 1504 r., do momen-tu odejcia z katedry metropolity Genadiusza. Zainteresowanie Bibli¹ jako ko-deksem ksi¹g wzros³o dopiero w drugiej po³owie XVI wieku15. To w³anie z tym XV-wiecznym rêkopimiennym przek³adem Pisma wiêtego najsilniej zwi¹zane s¹ pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej w ca³ym pañstwie ruskim.
Wprowadzenie drukarstwa w Wielkim Ksiêstwie Moskiewskim przypada na po³owê XVI wieku i obejmuje epokê Iwana Gronego (15301584). W rozpo-wszechnieniu drukowanych ksi¹g cerkiewnych, wolnych od b³êdów i regional-nych odmian tekstu widzia³ on jeden ze rodków zmierzaj¹cych do centralizacji w³adzy w pañstwie16. Równie¿ Sobór Stog³awy w 1551 r. zwróci³ uwagê na wypaczenia w wiêtych ksiêgach wynik³e z b³êdów pope³nianych przez
niepi-miennych kopistów. Przy³¹czenie nowych ziem zamieszka³ych przez pogañskie narody zapocz¹tkowa³o chrystianizacjê tych terenów. Do tego jednak potrzebne by³y ksiêgi, za otworzenie oficyny mia³o dostarczyæ ksi¹g w wiêkszej iloci, poprawionych, zgodnych z tradycj¹ i orygina³em17. Do tej pory zapotrzebowanie to zaspokajali mnisi i zawodowi pisarze, którzy wykonane przez siebie rêkopisy sprzedawali na specjalnie do tego celu przeznaczonych bazarach i z tego siê utrzymywali. To w³anie ten silnie rozwiniêty na Wschodzie przemys³ ksi¹¿ki rêkopimiennej wed³ug H. Szwejkowskiej by³ jedn¹ z przyczyn tak wielkiego opónienia drukarstwa w pañstwie moskiewskim18.
W 1547 r. zapocz¹tkowane zosta³y starania zmierzaj¹ce do sprowadzenia do kraju bieg³ych w sztuce drukarskiej cudzoziemców. Swój wzrok car skierowa³ w stronê Niemiec i Danii. Gdy nie da³o to oczekiwanych rezultatów, poszukiwania rozpoczêto wród mistrzów rodzimych19. W 1553 r. powo³ano do ¿ycia pierwsz¹ oficynê drukarsk¹ w pó³nocno-wschodniej Rusi. Dzia³a³a ona w latach 15551568 w Moskwie. Pierwszymi drukarzami tej anonimowej typografii zostali najpraw-dopodobniej Marusza Niefiedjew oraz Wasiuk Nikiforow. Do chwili obecnej
14 È. Å. Åâñååâ, Ãåííàäèåâñêàÿ Áèáëèÿ 1499 ã., Ìîñêâà 1914, s. 15.
15 Â.À. Ðîìîäàíîâñêàÿ, op. cit., s. 278305.
16 Historia literatury rosyjskiej, red. M. Jakóbiec, Warszawa 1976, s. 113114.
17 M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, Warszawa 2005, s. 149.
18 H. Szwejkowska, Ksi¹¿ka drukowana XVXVIII wieku. Zarys historyczny, Wroc³aw War-szawa 1987, s. 253.
19 Ibidem.
30 Ma³gorzata Kurianowicz
badaczom uda³o siê ustaliæ, i¿ tylko 6 z niektórych ksi¹g powsta³ych w tamtym czasie, a mianowicie: 3 ewangeliarze, 2 psa³terze oraz 1 triod postny wysz³y z tej oficyny20. Historia dzia³alnoci wydawniczej tej pionierskiej drukarni kryje w dalszym ci¹gu wiele zagadek.
Pierwsza w Moskwie udokumentowana oficyna, za³o¿ona w 1563 r. na polecenie dostojnego cara i wielkiego ksiêcia Iwana Wasiljewicza ca³ej Rusi21, by³a prowadzona przez diakona Iwana Fiedorowa oraz jego wspó³pracownika Piotra Mcis³awca. Poza tym w XVI wieku w Moskwie pracowa³o kilku prywat-nych drukarzy, np. Nikifor Tarasjew i Andronik Niewie¿a (syn Piotra Mcis³aw-ca), którzy prowadzili w³asne typografie. Wszystkie te cztery oficyny: drukarnia anonimowa (15551568), drukarnia Iwana Fiedorowa i Piotra Mcis³awca (15631565), typografia Nikifora Tarasjewa (1568) oraz Andronika Niewie¿y (15871602) zajmowa³y siê wy³¹cznie wydawaniem ksi¹g w jêzyku cerkiewno-s³owiañskim. By³y to zazwyczaj teksty niezbêdne do wykonywania czynnoci liturgicznych czy te¿ sprawowania sakramentów. Ostatecznie typografie te wy-da³y wspólnie 22 ksiêgi. Niestety pe³nego wydania Biblii cerkiewnos³owiañskiej wród tych pozycji nie odnajdziemy.
W XVII wieku na terenie samej Moskwy istnia³a ju¿ tylko jedna oficyna tzw. Pieczatnyj Dwor (16141721), przemianowany póniej na Typografiê Sy-nodaln¹ (17211917). By³a to instytucja pañstwowa, zatrudniaj¹c¹ miejscowych drukarzy. Skoncentrowanie dzia³alnoci wydawniczej w stolicy pod czujnym okiem cara i patriarchy mia³o s³u¿yæ ujednoliceniu tekstów liturgicznych, od wieków zniekszta³canych przez kopistów. W XVII wieku wyda³a ona ³¹cznie 666 pozycji22. To, co charakteryzowa³o druk moskiewski, to wzorowany na rê-kopimiennych zabytkach zdobniczy styl i technika druku dwubarwnego23 oraz pos³owie umieszczane na koñcu ksiêgi. Wraz z pojawieniem siê drukarstwa wzros³o te¿ znaczenie êíèæíîé ñïðàâû, tj. rewizji ksi¹g cerkiewnych, w tym cerkiewnos³owiañskiego tekstu Biblii. Jednak pomimo tylu oficyn dzia³aj¹cym
20 Ibidem, s. 255, a tak¿e Èñòîðèÿ êíèãè. Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ, ðåä. À.À. Ãîâîðîâ, Ò. Ã. Êóï-ðèÿíîâà, 2001, [online] <www.hi-edu.ru/e-books/HB/12-1.htm>.
21 Cyt. za A. Naumow, Teologiczny aspekt druku (na materiale najstarszych wydañ cer-kiewnos³owiañskich), [w:] Rêkopis a druk. Najstarsze druki cerkiewnos³owiañskie i ich sto-sunek do tradycji rêkopimiennej. Materia³y z sesji. Kraków 710 XI 1991, Kraków 1993, s. 7991.
22 A. Bolek, Ogólna charakterystyka druków moskiewskich XVIXVII wieku, [w:] Rêkopis a druk. Najstarsze druki cerkiewnos³owiañskie i ich stosunek do tradycji rêkopimiennej.
Materia-³y z sesji. Kraków 710 XI 1991, Kraków 1993, s. 201210.
23 Najpierw ca³y sk³ad pokrywano farb¹ czarn¹, a nastêpnie czêci, które mia³y byæ koloru czerwonego, cierano i pêdzlem lub ma³ymi wa³eczkami pokrywano farb¹ czerwon¹. Na koniec wszystko za jednym razem odbijano w prasie zob. H. Szwejkowska, op. cit., s. 255.
31
Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej
w XVI wieku, Ru Moskiewska nie doczeka³a siê pe³nego wydania tekstu No-wego Testamentu24. Co wiêcej, zarówno w wieku XVI, jak i w XVII w atmosfe-rze burzliwych sporów wokó³ korekty i rewizji ksi¹g wiêtych nie odwa¿ono siê na wydanie zweryfikowanego pe³nego tekstu Pisma wiêtego. Nasuwa siê pyta-nie: dlaczego? Przecie¿ zaplecze drukarskie, zapotrzebowanie na Bibliê i mo¿li-woæ zbytu stwarza³y doskona³e ku temu warunki. Próby niew¹tpliwie by³y podejmowane. Wystarczy wspomnieæ metropolitê Cypriana, Maksyma Greka, patriarchê Filareta czy te¿ Nikona.
Przyczyn mog³o byæ kilka. Po pierwsze jak wspomniano ju¿ wczeniej
silnie rozwiniêta tradycja rêkopimienna hamowa³a w pewnym stopniu rozwój drukarstwa, a tym samym powstanie pe³nego, drukowanego kodeksu Pisma
wiêtego. Po drugie du¿¹ przeszkodê stanowi³a cenzura carska i cerkiewna, o wiele silniejsza w Wielkim Ksiêstwie Moskiewskim ni¿ przyk³adowo na tere-nie po³udniowo-zachodtere-niej Rusi, gdzie teksty drukowane by³y w kilku kulturo-wych centrach (Lwowie, Wilnie, Ostrogu), a w³adze cerkiewne nie zawsze mia³y w nie wgl¹d. Na terenie Rusi Moskiewskiej centralizacja drukarstwa i cenzura powodowa³y niekoñcz¹ce siê spory co do normalizacji tekstu oraz sprawia³y, ¿e droga do wypracowania konsensusu by³a d³u¿sza, trudniejsza, a tym samym oddala³a w czasie powstanie pe³nej wersji Biblii. Po trzecie niew¹tpliwie du¿¹ rolê odegra³ strach w³adz przed reakcj¹ ludzi na wprowadzane zmiany. Wierni byli przyzwyczajeni do wiêtej tradycji przekazywanej w Pimie wiêtym z po-kolenia na pokolenie. Dlatego te¿ ka¿da zmiana wniesiona do tekstu mog³a poci¹gn¹æ za sob¹ nieobliczalne dla Cerkwi skutki. Jak pokaza³a historia, rze-czywicie dosz³o póniej do roz³amu (tzw. ðàñêîë), który podzieli³ Cerkiew prawos³awn¹ na stulecia (pojawienie siê staroobrzêdowców).
Czynnikiem blokuj¹cym powstanie pe³nego kodeksu Pisma wiêtego w pañstwie moskiewskim móg³ te¿ byæ konserwatyzm jêzyka tekstów z terenu wschodniej Rusi, tj. nowogrodzkich i moskiewskich. W odró¿nieniu od korekto-rów zachodnich, którzy starali siê wprowadzaæ do Biblii elementy jêzyka rodzi-mego25 oraz skolacjonowaæ tekst cerkiewnos³owiañskiej Biblii z orygina³em greckim w nowym, europejskim (najczêciej weneckim) wydaniu, ignoruj¹c praktycznie rodzime ksiêgi rêkopimienne, korektorzy moskiewscy nie uznawali autorytetu Greków26 i za podstawê do t³umaczeñ przyjêli stare, prawid³owe
24 A. Bolek, op. cit., s. 201210.
25 È. Å. Åâñååâ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè ñëàâÿíñêîãî ïåðåâîäà Áèáëèè (1916), [online] <http://
bibliapologet.by.ru/statii/Slav_b.htm>.
26 Grecy znajdowali siê pod jarzmem tureckim.
32 Ma³gorzata Kurianowicz
przek³ady z greki, tj. s³owiañskie teksty rêkopimienne27. Wszystko to spowodo-wa³o, ¿e po raz pierwszy wydana w Moskwie w 1663 r. Biblia by³a w du¿ym stopniu przedrukiem Biblii Ostrogskiej (1581), powsta³ej w³anie na terenie
po-³udniowo-zachodniej Rusi. Nie by³o to wydanie zadowalaj¹ce ani z punktu wi-dzenia teologii, ani te¿ jêzyka. Rewizja ograniczy³a siê jedynie do zast¹pienia przestarza³ych s³ów i zwrotów nowszymi oraz wprowadzenia poprawek ortogra-ficznych.
Liczne uchybienia (ros. ïîãðåøíîñòè), m.in. niedok³adnoæ t³umaczenia, opuszczenie niektórych wyrazów i ca³ych wersetów biblijnego tekstu, dodanie wyrazów i zwrotów, których nie by³o w greckim wzorcu oraz pomieszanie kolej-noci biblijnych tekstów, sprawi³y, i¿ dziesiêæ lat póniej, za czasów patriarchy Joachima (16741690) na soborze w 1673 r. postanowiono przet³umaczyæ
Bibl`æ ws``æ wnowq Betxj i= owyj Zawity sq knigq greñeskixq. W tym celu do Moskwy przyjecha³ absolwent Akademii Kijowskiej Epifaniusz S³awi-nieckij. Przed mierci¹ zd¹¿y³ on wraz z powo³an¹ przez siebie komisj¹ biblij-n¹ ukoñczyæ Piêcioksi¹g oraz Nowy Testament (16731674)28. Rewizja prze-k³adu dokonana zosta³a m.in. na podstawie europejskiego wydania Septuaginty (Frankfurt, 1597 r., Londyn 1587 i 1600 r.), tzw. Czudowskiego Nowego Testa-mentu (XIV w.) autorstwa metropolity Aleksego (1293/81378) oraz Ewangelia-rza z 1383 r. W przedmowie Epifaniusz S³awinieckij szczegó³owo przedstawi³ cel swojej pracy i wskaza³, w czym tkwi niedoskona³oæ moskiewskiego wyda-nia Biblii z 1663 r.:  Ñëàâÿíñêîé Áèáëèè ïðåìíîãàÿ ñóòü ïðåãðåøåíèÿ â ðå÷åíèÿõ è ðàçóìåíèè, íå îò õèòðîñòè, íî îò ïðîñòîòû è íåâåäåíèÿ, è íåñîãëàñèå âåëè÷àéøåå ñ åëëèíñêîãî Ñåäìäåñÿòûõ ïðåâîäíèêîâ. Ãðåõ âåëèêèé åñòü íàì ñëàâåíîì [...] è óêîðèçíà è áåç÷åñòèå êðàéíåéøåå îò èíîñòðàííûõ íàðîäîâ, ÿêî íå èìàìû Áèáëèè äîáðå ïåðåâåäåííûÿ, ïà÷å æå â ñâÿùåííîì Åâàíãåëèè ïðåìíîãàÿ ñóòü ïîãðåøåíèÿ29. Dlatego te¿ dokonu-j¹c korekty stara³ siê, aby s³owiañskie t³umaczenie w sposób dos³owny odzwier-ciedla³o grecki orygina³. Porednikiem w przekazaniu tych greckich wzorców by³ jêzyk cerkiewnos³owiañski w swojej po³udniowej (kijowskiej) odmianie,
27 W praktyce rewizja odbywa³a siê nie na podstawie greckich tekstów, a w oparciu o po³u-dniowo-zachodnie wydania tych ksi¹g Por. Ì.À. Áîáðèê, Ïðåäñòàâëåíèÿ î ïðàâèëüíîñòè òåêñòà è ÿçûêà â èñòîðèè êíèæíîé ñïðàâû â Ðîññèè (îò XI äî XVIII â.), Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ 1990, nr 4, s. 6185.
28 Po mierci E. S³awinieckiego prace nad Nowym Testamentem by³y kontynuowane w latach 16781679 przez nowo powo³an¹ komisjê. Szerzej na temat zmian wprowadzonych przez E. S³awiniec-kiego zob. Ò.À. Èñà÷åíêî, Íîâûé Çàâåò Ïåðåâîäà è ñòÿæàíèÿ èåðîìîíàõà ×óäîâà ìîíàñòûðÿ Åïèôàíèÿ (Ñëàâèíåöêîãî) ïîñëå òðåòè XVII â., Âîïðîñû ÿçûêîçíàíèÿ 2002, nr 4, s. 7392.
29 Cyt. za: È. Å. Åâñååâ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè...
33
Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej
który zna³ i którym pos³ugiwa³ siê sam Epifaniusz S³awinieckij30. Îñíîâíîé ãåðìåíåâòè÷åñêèé ïðèíöèï [...] (òàê íàçûâàåìûé «áóêâàëèçì») íåïîñ-ðåäñòâåííî âûòåêàåò èç ñèòóàöèè, çàäàííîé, ñ îäíîé ñòîðîíû, ïîëåìèêîé ñî ñòàðîîáðÿäöàìè, ñ äðóãîé ñ ëàòèíñòâóþùèìè è ïðîòåñòàíòñòâóþùèìè [...]. Ïåðåâîä÷èêàì ïðåäñòîÿëî äàòü íîâîå òîëêîâàíèå ìåñòàì, ïðåâðàòíî òîëêóåìûì ñòàðîîáðÿäöàìè (òî åñòü îêàçàòüñÿ â ñëåäîâàíèè ãðå÷åñêèì ïîäëèííèêàì áîëåå òî÷íûìè èõ èíòåðïðåòàòîðàìè, ÷åì ñàìè íà÷åò÷èêè-ñòàðîîáðÿäöû). Ñ äðóãîé ñòîðîíû, ýòà ÷ðåçâû÷àéíàÿ (è, ê ñîæàëåíèþ, äàæå
÷ðåçìåðíàÿ) ñòåïåíü òî÷íîñòè áûëà íåîáõîäèìà äëÿ îáëè÷åíèÿ
«íåïðàâèëüíîñòè» (à çíà÷èò è íåïðàâåäíîñòè) íîâûõ çàïàäíè÷åñêèõ ïåðåâîäîâ31.
W rezultacie rewizyjnej dzia³alnoci Epifaniusza S³awinieckiego i jego wspó³pracowników jêzyk cerkiewnos³owiañski moskiewskiej redakcji uleg³ znacznym zmianom: po pierwsze przybli¿y³ siê do jêzykowej normy po³udnio-wo-zachodniej Rusi, po drugie uleg³ grecyzacji32 i po trzecie w zwi¹zku z tym, i¿ jêzyk cerkiewnos³owiañski Rusi Moskiewskiej poprawiany by³ zgodnie z opisami jêzyka cerkiewnos³owiañskiego, ujmuj¹cymi w regu³y gramatyczne cerkiewszczyznê w po³udniowej odmianie, rewizja ksi¹g przyjê³a czysto grama-tyczny charakter. Pomimo i¿ przedsiêwziêcie to nie by³o pod wzglêdem jêzyko-wym do koñca udane (b³êdy wczeniejszych pokoleñ nie zosta³y poprawione)33, pod koniec XVII wieku t³umaczenia Epifaniusza S³awinieckiego i jego pomoc-ników by³y uwa¿ane za wzorcowe i stawiane na równi z przek³adem tzw. Czu-dowskiego Nowego Testamentu i z pracami Maksyma Greka.
Wiek XVIII niewiele zmieni³ w moskiewskiej drukarni. Wprawdzie oficynê opuci³o prawie dwa razy wiêcej pozycji ni¿ w wieku XVII 1376 ksi¹g, to trzon wydañ nadal stanowi³y ksiêgi liturgiczne (67,5%)34. Teksty o charakterze
wieckim nieprzerwanie pozostawa³y poza obszarem zainteresowañ drukarzy
30 Á.À. Óñïåíñêèé, 2002, op. cit., s. 420; Ì.À. Áîáðèê, op. cit., s. 6185. Oddzia³ywanie po³udniowo-zachodniej tradycji uwidoczni³o siê w obszarze ortografii i ortoepii, a grecki wp³yw zauwa¿alny jest przede wszystkim na p³aszczynie sk³adni i czêciowo morfologii. Zob. ibidem, s. 437.
31 Ò.À. Èñà÷åíêî, Ìîñêîâñêàÿ êíèæíîñòü XVIXVII ââ.: ïåðåâîä÷åñêàÿ øêîëà ìèòðîïîëè÷üåãî è ïàòðèàðøåãî ñêðèïòîðèÿ. Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ôèëîëîãè÷åñêèõ íàóê, Ìîñêâà 2009, s. 20.
32 Nale¿y tu zaznaczyæ, i¿ w odró¿nieniu od drugiego wp³ywu po³udniowos³owiañskiego, którego efektem by³a grecyzacja i archaizacja jêzyka, trzecia fala wp³ywów zaowocowa³a przede wszystkim grecyzacj¹ wprowadzon¹ przez zwolenników patriarchy Nikona. Archaizacja zosta³a za-chowana przez staroobrzêdowców, którzy nie przyjêli reform i nawo³ywali do zachowania starych obrzêdów. Zob. Á.À. Óñïåíñêèé, 2002, op. cit., s. 412.
33 È. Å. Åâñååâ, Î÷åðêè ïî èñòîðèè...
34 A. Bolek, op. cit., s. 201210.
34 Ma³gorzata Kurianowicz
Typografii Synodalnej. Za osi¹gniêcie mo¿na natomiast uznaæ pojawienie siê w 1708 r. pierwszego ca³ociowego w pañstwie moskiewskim wydania Nowego Testamentu, które do koñca wieku doczeka³o siê a¿ 17 edycji35. Najwa¿niejszym wydarzeniem by³o jednak ukazanie siê w Petersburgu w 1751 r. tzw. Biblii El¿bietañskiej. Prace nad tym przek³adem zosta³y zapocz¹tkowane jeszcze za czasów Piotra I, kiedy to w 1712 r. powo³ano pierwsz¹ (z siedmiu) komisjê ds.
korekty Pisma wiêtego. Egzemplarze nowej Biblii rozesz³y siê bardzo szybko, w zwi¹zku z czym postanowiono wznowiæ nak³ad. Jednak nie chodzi³o o mecha-niczne powielenie pierwszego wydania. W celu udoskonalenia tekstu wiêty Synod ponown¹ rewizjê tekstu zleci³ Gedeonowi S³onimskiemu. W 1754 r.
przedstawi³ on ujawnione òèïîãðàôñêèå ïîãðåøíîñòè, ðå÷åíèÿ, íåïðàâèëüíûå âú ãðàììàòè÷åñêîìú ñî÷åòàíèÿ, èëè íåïîíÿòíûå ïî ñâîåé íåóïîòðåáè-òåëüíîñòè36. Nastêpnie War³aam Laszewskij zestawi³ wskazane miejsca z grec-kim orygina³em. Niektóre z tych zmian zosta³y naniesione bezporednio do tek-stu, inne umieszczono na marginaliach. To poprawione wydanie rewizji ukaza³o siê w Moskwie w 1756 r. wprawdzie bez przedmowy, ale z licznymi, umieszczo-nymi przy ka¿dej ksiêdze kunsztami (ukr.), tj. rysunkami. Niestety nie zaspo-koi³o ono zapotrzebowania na Bibliê. W dalszym ci¹gu, co potwierdza w swojej wypowiedzi P. W. Znamienskij: Âìåñòî ñëàâÿíñêîé Áèáëèè â ñåìèíàðèÿõ óïîòðåáëÿëàñü áîëåå äîñòóïíàÿ, õîòÿ òîæå äîâîëüíî ðåäêàÿ, ëàòèíñêàÿ Âóëüãàòà; ïîëüçîâàíèå åþ áûëî òåì óäîáíåå, ÷òî è ëåêöèè è îêêóïàöèè (ó÷åáíûå çàíÿòèÿ) ïî áîãîñëîâèþ áûëè íà ëàòèíñêîì æå ÿçûêå37.
S³owiañska Biblia nadal stanowi³a rzadkoæ, praktycznie niedostêpn¹ i nie zawsze zrozumia³¹38 nie tylko dla prostych, ale równie¿ i duchownych osób, zbyt drog¹ dla seminaryjnych bibliotek. Nic wiêc dziwnego, ¿e nie by³o mowy o studiowaniu czy te¿ czytaniu Pisma wiêtego tak wród s³uchaczy seminariów, akademii, jak i samego duchowieñstwa. Oprócz niedu¿ego nak³adu kolejnym czynnikiem zaporowym w rozpowszechnieniu nowej rewizji Biblii by³a cena.
W sumie w latach 17511814 zosta³a ona opublikowana 22 razy.
Podsumowuj¹c, mo¿na stwierdziæ, i¿ proces powstawania pierwszego dru-kowanego wydania Biblii w jêzyku cerkiewnos³owiañskim na terenie Wielkiego Ksiêstwa Moskiewskiego by³ z³o¿ony i d³ugotrwa³y. Chocia¿ to Ru po³udnio-wo-zachodnia jako pierwsza wyda³a w Ostrogu pe³n¹ wersjê Biblii s³owiañskiej,
35 Ibidem.
36 È.À. ×èñòîâè÷, Èñïðàâëåíèå òåêñòà ñëàâÿíñêîé Áèáëèè ïåðåä èçäàíèåì 1751 ãîäà, Ìîñêâà 2006, s. 510.
37 Cyt. za: Á.À. Òèõîìèðîâ, Ìåòàìîðôîçû ñëàâÿíñêîé Áèáëèè, Âîäà æèâàÿ 2007, nr 10, s. 5963.
38 Teksty sprzed 1751 r. nie zawiera³y podzia³u na wersety, co znacznie utrudnia³o ich odbiór.
35
Pocz¹tki drukowanej Biblii s³owiañskiej na terenie Rusi Moskiewskiej
to równie¿ powsta³y prawie sto lat wczeniej na terenie pó³nocno-wschodniej Rusi pierwszy rêkopimienny kodeks Pisma wiêtego, tzw. Biblia Genadiusza, wywar³ ogromny wp³yw na wszystkie wydania s³owiañskiej Biblii. Tak wiêc proces formowania siê drukowanej wersji Pisma wiêtego w pañstwie moskiew-skim przechodzi³ na linii: rêkopimienna Biblia Genadiusza (1499) Biblia Moskiewska (1663) Biblia El¿bietañska (1771) z szerokim wykorzystaniem t³umaczenia powsta³ego na terenie po³udniowo-zachodniej Rusi Biblii Ostrog-skiej (1581).
Ðåçþìå
Èñòîðèÿ ïå÷àòàíèÿ ñëàâÿíñêîé Áèáëèè â Ìîñêîâñêîé Ðóñè
 äàííîé ñòàòüå ïðîñëåæèâàåòñÿ èñòîðèÿ ñòàðîïå÷àòíîé öåðêîâíîñëàâÿíñêîé Áèáëèè â Ñåâåðî-Âîñòî÷íîé Ðóñè. Àâòîð ïûòàåòñÿ íàéòè îòâåò íà âîïðîñ ïî÷åìó ýòî ãîñóäàðñòâî, íåñìîòðÿ íà óäîáíûå îáñòîÿòåëüñòâà (ïå÷àòíàÿ áàçà, ñïðîñ íà Áèáëèþ, âîçìîæíîñòü ïðîäàæè), íå áûëî â ñîñòîÿíèè ïåðâûì íàïå÷àòàòü ñëàâÿíñêèé òåêñò Áèáëèè.
Summary
Slavic translations of the printed Bible in The Grand Duchy of Moscow
The article deals with the history of translation of the printed Bible into Church Slavic language in The Grand Duchy of Moscow. The first complete manuscript collection of Biblical books in the Church Slavic language was completed in The Grand Duchy of Moscow in 1499 under the auspices of Archbishop Genady of Novgorod (14841504). However, the first printed Bible appeared not in The Grand Duchy of Moscow but in south-west Rus Ostrog Bible (1581).
The first printed Bible from The Grand Duchy of Moscow was just reprinted from Ostrog Bible in 1663. The article is the attempt to analyze reasons why the first printed Church Slavic Bible did not appear in The Grand Duchy of Moscow.
36 Ma³gorzata Kurianowicz
37