Podmioty, które zrezygnowały ze statusu ZPCh w latach 2015-2019

W związku z systematycznym spadkiem liczby zakładów pracy chronionej w ostatnich latach zasadne wydaje się spojrzenie na te podmioty, które zrezygnowały ze statusu ZPCh.

Na podstawie danych przekazanych przez Zamawiającego od stycznia 2015 do września 2019 ze statusu ZPCh zrezygnowało 321 zakładów pracy chronionej²². Najwięcej znajdowało się ich w województwie wielkopolskim (50 podmiotów). Kolejne województwa to śląskie

(37 podmiotów) i mazowieckie (36 podmiotów). Relatywnie najmniejsza liczba podmiotów zlokalizowana była w województwach północnej i wschodniej Polski oraz w województwie opolskim. Generalnie struktura ta jest zbliżona do rozmieszczenia terytorialnego aktualnie działających ZPCh.

Tabela 2. Liczba byłych ZPCh oraz zatrudnienie według województw Województwo Liczba

22 informacja o zatrudnieniu os. niepełnosprawnych przez podmioty (ZPCh 12/2014) ubiegające się o wypłatę miesięcznego dofinansowania - na podstawie ostatniego wniosku w SODIR – w bazie znajdują się podmioty, które swój ostatni wniosek w SODIR jako ZPCh złożyły na przestrzeni 12.2014 – 09.2019).

str. 35

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PFRON, dane na koniec 2019 r.

Aktualnie działające i byłe zakłady pracy chronionej charakteryzują się też dość zbliżoną strukturą branżową. Wyraźne różnice dotyczą dwóch najczęściej występujących sekcji – wśród byłych ZPCh wyższy jest udział podmiotów z branży przetwórstwa przemysłowego (53% w porównaniu do 45%), niższy zaś odsetek podmiotów z branży administrowania i działalności wspierającej (20% w porównaniu do 30% wśród aktualnie działających ZPCh).

Może to prowadzić do wniosku, że ze statusu ZPCh częściej rezygnują przedsiębiorstwa produkcyjne. Natomiast posiadanie statusu ZPCh jest na tyle opłacalne dla podmiotów z sekcji administrowania i działalności wspierającej (firmy ochroniarskie i sprzątające), iż rzadziej są one skłonne do rezygnacji z korzyści z niego wynikających.

Powyższe obserwacje potwierdza także porównanie struktury zatrudnienia byłych i obecnych ZPCh – wśród byłych ZPCh wyższy był udział zatrudnionych w sekcji przetwórstwa, niższy zaś zatrudnionych w sekcji administrowania i działalności wspierającej.

Wykres 11. Porównanie struktury ZPCh i byłych ZPCh według sekcji działalności

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PFRON, dane na koniec 2019 r., aktualne ZPCh N=906, byłe ZPCh N=321

str. 36 Wykres 12. Porównanie struktury zatrudnienia ZPCh i byłych ZPCh według sekcji

działalności

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PFRON, dane na koniec 2019 r., oraz na podstawie

sprawozdań INF-D-P za czerwiec 2019 r. Pracownicy aktualnych ZPCh N=97165, Pracownicy byłych ZPCh N= 17 490

Zestawienie struktury byłych i obecnych zakładów pracy chronionej ze względu na ich formę prawną ujawnia dwie ciekawe rozbieżności. Wśród byłych ZPCh wyższy jest odsetek

podmiotów mających formę indywidualnej działalności gospodarczej (26% w stosunku do 18% wśród aktualnych ZPCh), co mogłoby sugerować, iż wymogi związane z posiadaniem statusu zakładu pracy chronionej są zbyt uciążliwe w przypadku działalności gospodarczej.

Z kolei zdecydowanie rzadziej ze statusu ZPCh rezygnują podmioty działające w formie spółdzielni (7% w porównaniu do 13% wśród aktualnie działających ZPCh), co należy uznać za zjawisko korzystne, gdyż system pracy chronionej był projektowany m.in. z myślą o tych podmiotach, tradycyjnie dających zatrudnienie osobom z niepełnosprawnościami.

Analogiczne różnie można zaobserwować w przypadku porównania struktury zatrudnienia byłych i obecnych ZPCh.

Wykres 13. Porównanie struktury ZPCh i byłych ZPCh według formy prawnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PFRON, dane na koniec 2019 r., aktualne ZPCh N=906, byłe ZPCh N=321

str. 37 Wykres 14. Porównanie struktury zatrudnienia ZPCh i byłych ZPCh według formy prawnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych PFRON, dane na koniec 2019 r., oraz na podstawie

sprawozdań INF-D-P za czerwiec 2019 r., pracownicy aktualnych ZPCh N=97165, pracownicy byłych ZPCh N= 17 490

str. 38

4 S

-

– K

ZPC

Podsumowując przeanalizowane źródła danych i opracowania naukowo-badawcze należy stwierdzić, iż system rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób z niepełnosprawnościami funkcjonujący we współczesnej Polsce zawiera szereg wad i niedoskonałości. Wśród ekspertów badających zagadnienia rynku pracy oraz rehabilitacji zawodowej i społecznej OzN brak jednak konsensu co do tego, w jakim kierunku system powinien się rozwijać.

Ze strony niektórych ekspertów pojawiają się głosy krytyki, wskazujące na niewystarczające wyrównywanie szans osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy.

Z drugiej strony dane pokazują coraz niższą dostępność form zatrudnienia wspieranego i chronionego związaną z systematycznym spadkiem liczby zakładów pracy chronionej oraz liczby zatrudnionych w nich pracowników z niepełnosprawnościami.

Otwarty rynek pracy pełni coraz większą rolę w procesie aktywizacji zawodowej osób z niepełnosprawnościami. Mimo pierwotnie małej skuteczności zachęt do zatrudniania tej grupy pracowników w postaci wprowadzenia obowiązkowych składek na PFRON dla pracodawców zatrudniających co najmniej 25 osób (Art. 21 Ustawy), stopniowo model kwotowy zyskuje zwolenników. Świadczy o tym m.in. wzrastająca liczba zakładów pracy, które nie posiadając statusu ZPCh korzystają z dofinansowania wynagrodzeń²³. Rośnie także odsetek OzN pracujących w ramach otwartego rynku pracy i od 2016 jest to ponad połowa pracowników z niepełnosprawnościami (60% w czerwcu 2020 roku). W konsekwencji coraz więcej pracowników z otwartego rynku pracy zgłaszanych jest do dofinansowania

wynagrodzeń (145,7 tys. osób w 2019 roku).

Choć nadal część przedsiębiorców woli odprowadzać składki na PFRON²⁴, niż zatrudniać niepełnosprawnych pracowników²⁵, w kwestii tej następują systematyczne i zauważalne zmiany w postawach pracodawców²⁶, które uwidaczniają się coraz większym zatrudnieniem na rynku otwartym. Pojawia się zatem coraz większa przestrzeń dla osób

z niepełnosprawnościami chcących pracować w ramach otwartego rynku pracy, co jest zgodne z pierwotnymi założeniami systemu rehabilitacji i aktywizacji zawodowej.

W związku ze spadkiem liczby zakładów pracy chronionej oraz przesunięciem struktury zatrudnienia w kierunku branż opartych na najniższych wynagrodzeniach, wobec niskiego –

23 Między rokiem 2004 a 2019 liczba pracodawców z otwartego rynku pracy zarejestrowanych w Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych rosła systematycznie od poziomu nieco ponad 4 tys. podmiotów do 31,6 tys. w roku 2019.

24 Składka ta de facto pełni rolę kary za niezatrudnianie OzN

25 E. Giermanowska, O roli socjologii i socjologów w diagnozowaniu i wspieraniu zatrudnienia osób

niepełnosprawnych, W: Niepełnosprawność socjologii. Stan obecny i perspektywy rozwoju, Ł. Koperski (red.), Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. A Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2018, str. 50.

26 Aby zobaczyć, jakie zmiany w postawach pracodawców temu towarzyszą, należałoby przeprowadzić badania pracodawców z otwartego rynku pracy zatrudniających OzN oraz niezatrudniających OzN.

str. 39 i de facto porównywalnego z rynkiem otwartym²⁷ – zatrudnienia osób z orzeczeniem

o znacznym stopniu niepełnosprawności warto zastanowić się nad formułą i funkcją, jaką ZPCh mają spełniać obecnie w systemie rehabilitacji społecznej i zawodowej OzN.