Akumulacja brutto – przyrost majątku narodowego w określonym czasie, obejmujący w ujęciu
wartościowym: nakłady brutto na środki trwałe, przyrost rzeczowych środków obrotowych, nabycie pomniejszone o rozdysponowanie aktywów o wyjątkowej wartości.
Dobra i usługi kulturalne – rzeczy (obiekty materialne) lub usługi (świadczenia osób fizycznych
i prawnych na rzecz innych osób) zaspokajające potrzeby człowieka, powstałe jako rezultat działalności podmiotów kulturalnych. Do cech charakterystycznych dóbr i usług kulturalnych zalicza się przede wszystkim wymóg ludzkiej kreatywności w ich tworzeniu, bycie nośnikiem przekazów symbolicznych i znaczeń dla ich odbiorców oraz objęcie (potencjalnie) jakąś formą ochrony własności intelektualnej.
Działalność kulturalna – to wszystkie rodzaje działań opartych na wartościach kulturowych
i/lub przejawach/ekspresjach artystycznych. Obejmuje działania rynkowe lub nierynkowe, mające lub nie mające znaczenia komercyjnego, prowadzone przez osoby fizyczne, przedsiębiorstwa, organizacje, instytucje, amatorów lub profesjonalistów.
Eksport wyrobów i usług – obejmuje transakcje dotyczące wyrobów i usług (sprzedaż/zakup, wymiana
barterowa, dary lub darowizny) dokonywane pomiędzy rezydentami a nierezydentami. Wartość eksportu jest podawana na bazie fob (na warunkach franco granica lub fob port kraju dostawcy).
FISIM – to opłata za usługi pośrednictwa finansowego świadczone przez banki i inne instytucje
finansowe. Jest liczona jako różnica między stopą odniesienia (średnią stopą procentową na rynku międzybankowym), a stopą procentową faktycznie płaconą deponentom i pobieraną od pożyczkobiorców przez instytucje finansowe. Inaczej mówiąc, są to usługi finansowe, za które opłaty pobierane są nie w sposób bezpośredni (np. jako prowizja), tylko pośredni, wynikający z różnic oprocentowania kredytów
(dla pożyczkobiorców)
i depozytów (dla depozytariuszy).
Import wyrobów i usług – obejmuje transakcje dotyczące wyrobów i usług (sprzedaż/zakup, wymiana
barterowa, dary lub darowizny) dokonywane pomiędzy rezydentami a nierezydentami. Wartość importu jest wykazana na warunkach cif port polski lub franco granica polska, tzn. łącznie z kosztami transportu i ubezpieczenia do granicy polskiej.
Instytucje kultury – podmioty posiadające osobowość prawną, których działalność jest zaklasyfikowana
według PKD do sekcji J dział 59 lub sekcji R dział 90 i 91 (z wyłączeniem parków narodowych), bez względu na liczbę pracujących. Prowadzą one działalność kulturalną zgodnie z rozumieniem Ustawy o
prowadzeniu i organizowaniu działalności kulturalnej – zajmują się tworzeniem, upowszechnianiem i
ochroną kultury. Organizatorem dla nich są albo ministrowie (głównie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego) i inni kierownicy urzędów centralnych (państwowe instytucje kultury) albo jednostki samorządu terytorialnego (samorządowe instytucje kultury).
Koszty związane z zatrudnieniem – definiowane są jako pełne wynagrodzenie, pieniężne lub
w naturze, płacone przez pracodawcę na rzecz pracownika, w zamian za wykonywaną przez niego pracę w czasie okresu księgowego. W skład transakcji wchodzą: wynagrodzenia i inne koszty związane z zatrudnieniem oraz składki na ubezpieczenia społeczne płacone przez pracodawców. Te ostatnie obejmują faktyczne składki stanowiące wartość ustawowych składek na ubezpieczenia społeczne płaconych przez pracodawców, powiększone o składki na Fundusz Pracy oraz składki przypisane umownie, które związane są głównie z imputacją w rachunkach narodowych składek dla pracowników służb mundurowych.
Nabycie pomniejszone o rozdysponowanie aktywów o wyjątkowej wartości – obejmuje następujące
rodzaje towarów: kamienie i metale szlachetne, antyki i dzieła sztuki, inne aktywa o wyjątkowej wartości, takie jak biżuteria z kamieni i metali szlachetnych, pozycje kolekcjonerskie. Przyjmuje się założenie, że takie aktywa nie są kupowane w celu ich wykorzystania w procesie produkcji, lecz są nabywane jako lokata kapitału.
Nadwyżka operacyjna brutto – określa nadwyżkę lub deficyt powstające w wyniku procesu produkcji
przed uwzględnieniem dochodów z tytułu własności. Odpowiada dochodom uzyskanym z prowadzonej działalności gospodarczej. Kategoria liczona jest od wartości dodanej brutto poprzez pomniejszenie jej
29 Rachunki narodowe według sektorów i podsektorów instytucjonalnych w latach 2012-2015, GUS, Warszawa 2017; Produkt Krajowy
o koszty związane z zatrudnieniem oraz pozostałe podatki związane z produkcją oraz powiększenie jej o pozostałe dotacje związane z produkcją.
Nakłady brutto na środki trwałe – nakłady, które zwiększają wartość majątku trwałego. Obejmują one
rzeczowe środki trwałe. Nie obejmują one nakładów będących pierwszym wyposażeniem inwestycji oraz odsetek od kredytów i pożyczek inwestycyjnych za okres realizacji inwestycji. Nakłady obejmują zarówno wartości dodatnie, jak i ujemne. W szczególności jako wartości dodatnie liczone są nakłady związane z:
nowymi lub istniejącymi nabytymi środkami trwałymi,
środkami trwałymi wytworzonymi i zatrzymanymi przez producenta na własne cele (włączając produkcję środków trwałych na własny rachunek nie w pełni ukończoną lub dojrzałą),
nowymi lub istniejącymi środkami trwałymi nabytymi w ramach wymiany barterowej,
nowymi lub istniejącymi środkami trwałymi otrzymanymi jako transfery kapitałowe w naturze,
nowymi lub istniejącymi środkami trwałymi nabytymi przez użytkownika na podstawie umowy leasingu finansowego,
znaczącym ulepszeniem środków trwałych i obiektów zabytkowych,
naturalnym wzrostem tych aktywów naturalnych, z których uzyskiwana jest powtarzalna produkcja. Jako wartości ujemne, czyli ujemne nabycie rejestrowane są:
sprzedane istniejące środki trwałe,
istniejące środki trwałe przekazane w drodze wymiany barterowej,
istniejące środki trwałe przekazane jako transfery kapitałowe w naturze.
W nakładach brutto na środki trwałe ujmuje się także szacunki nakładów w szarej gospodarce. Nakłady na środki trwałe obejmują także: nakłady na produkty własności intelektualnej, przeznaczone do użytkowania przez okres dłuższy niż rok, na które składają się: wytworzone wartości niematerialne i prawne takie jak oryginały dzieł literackich lub artystycznych, wydatki na prace badawczo-rozwojowe oraz na oprogramowanie komputerowe zakupione i wytworzone na własne potrzeby.
Podatki od produktów minus dotacje do produktów – transakcja, która występuje tylko na poziomie
gospodarki narodowej ogółem. Obejmuje:
podatek od towarów i usług VAT (od produktów krajowych i zagranicznych),
podatki i cła od importu (łącznie z podatkiem akcyzowym),
pozostałe podatki od produktów (podatek akcyzowy od produktów krajowych) i podatki od niektórych rodzajów usług (np. od gier losowych i zakładów wzajemnych),
dotacje do produktów.
Pozostałe dotacje związane z produkcją – wchodzą w skład transakcji Dotacje, liczonej
w rachunkach narodowych dla sektorów instytucjonalnych i obejmują dotacje, które producenci krajowi mogą otrzymywać z tytułu prowadzenia produkcji, a nie zostały one zaliczone do kategorii dotacje do
produktów. Obejmują one dotacje do wynagrodzeń lub siły roboczej, dotacje na zredukowanie
zanieczyszczeń, dotacje na ulgi odsetkowe dla jednostek krajowych producenta, w celu zachęcenia tych jednostek do tworzenia kapitału oraz wyrównanie VAT wynikające ze zryczałtowanego systemu stawek.
Pozostałe podatki związane z produkcją – wchodzą w skład transakcji Podatki związane z produkcją i importem, liczonej w rachunkach narodowych dla sektorów instytucjonalnych
i obejmują wszystkie podatki ponoszone przez jednostki, wynikające z ich zaangażowania się w proces produkcji, niezależnie od ilości lub wartości wytworzonych lub sprzedanych wyrobów i usług, nie zaliczone do kategorii podatki do produktów. Mogą być do zapłacenia od gruntu, środków trwałych (np. pojazdów, czy maszyn) lub pracy zaangażowanej w procesie produkcyjnym lub też od określonej transakcji czy działalności (np. zanieczyszczenia środowiska).
Produkcja globalna – obejmuje wartość wyrobów i usług będących rezultatem działalności produkcyjnej
odbywającej się w jednostkach instytucjonalnych. Zgodnie z systemem rachunków narodowych kategoria produkcji globalnej liczona jest w cenach bazowych, co oznacza, że nie uwzględnia podatków od produktów, ceł i podatków związanych z importem, a uwzględnia dotacje do produktów.
Na produkcję globalną w sektorze przedsiębiorstw niefinansowych składają się cztery elementy:
przychody ze sprzedaży produktów na zewnątrz jednostki instytucjonalnej (z wyjątkiem przychodów ze sprzedaży towarów – w obrocie tym realizowana jest marża ze sprzedaży),
wartość wytworzonych produktów (wyrobów i usług) przeznaczonych na własne cele finalne jednostki instytucjonalnej,
marża handlowa (dochód z działalności handlowej),
zmiany w stanie zapasów wyrobów gotowych i produkcji niezakończonej.
Na produkcję globalną w sektorze gospodarstw domowych składają się te same elementy, co w przypadku sektora przedsiębiorstw niefinansowych, uzupełnione o czynsze umowne, dochody z działalności ubocznej, a także wartość usług związanych z wykorzystywaniem samochodów służbowych do celów prywatnych oraz wartość wyrobów i usług wytworzonych w ramach działalności nielegalnej. Na produkcję globalną w sektorze instytucji rządowych i samorządowych składają się trzy rodzaje produkcji30:
produkcja globalna rynkowa,
produkcja globalna na własne cele finalne,
pozostała produkcja globalna nierynkowa.
W sektorze instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych produkcja globalna równa się sumie oszacowanych kosztów bieżącej działalności (łącznie z amortyzacją środków trwałych) jednostek zaklasyfikowanych do sektora oraz wartości usług świadczonych przez jednostki organizacji wyznaniowych. Jest zatem sumą zużycia pośredniego, kosztów związanych z zatrudnieniem, podatków związanych z produkcją pomniejszoną o dotacje związane z produkcją oraz powiększoną o amortyzację.
Produkcja globalna rynkowa – obejmuje wyroby i usługi sprzedawane lub przeznaczone do sprzedaży na
rynku. W szczególności składają się na nią:
produkty sprzedane po cenach ekonomicznie uzasadnionych,
produkty przekazane w drodze wymiany barterowej,
płatności wykorzystane jako płatności w naturze,
przyrost zapasów wyrobów gotowych i produkcji niezakończonej przeznaczonych na ich wykorzystanie w późniejszym okresie.
Produkcja globalna na własne cele finalne obejmuje wyroby lub usługi zatrzymane
w jednostkach instytucjonalnych, które je wytworzyły, w celu spożycia lub z przeznaczeniem na nakłady brutto na środki trwałe.
Produkcja globalna nierynkowa obejmuje wyroby i usługi przekazywane do innych jednostek
instytucjonalnych za darmo lub po cenach, które nie są ekonomicznie uzasadnione. W skład pozostałej produkcji nierynkowej wchodzą:
płatności za pozostałą produkcję nierynkową czyli produkcja nierynkowa sprzedawana po cenach nieuzasadnionych ekonomicznie, pokrywających tylko część kosztów produkcji,
pozostała produkcja globalna nierynkowa obejmująca produkcję, która jest dostarczana za darmo.
Produkt krajowy brutto (PKB) – obrazuje końcowy rezultat działalności produkcyjnej wszystkich
podmiotów gospodarki narodowej. Liczony jest w cenach rynkowych. Obliczanie wartości rocznego PKB polega na oszacowaniu trzech równych co do wartości kategorii makroekonomicznych:
suma wartości dodanej wszystkich sektorów instytucjonalnych lub wszystkich sekcji PKD krajowych jednostek produkcyjnych, powiększona o podatki od produktów i importu, pomniejszona o dotacje,
suma popytu krajowego: spożycia i akumulacji oraz salda wymiany towarów i usług z zagranicą,
suma wszystkich dochodów uzyskanych w procesie wytwarzania towarów i usług (nadwyżka operacyjna oraz koszty związane z zatrudnieniem), powiększona o podatki związane z produkcją i importem, pomniejszona o dotacje do produktów.
Przyrost rzeczowych środków obrotowych – jest mierzony według wartości pozycji wprowadzonych
rzeczowych środków obrotowych, pomniejszonej o wartość pozycji wycofanych z rzeczowych środków obrotowych oraz o wartość wszelkich powtarzających się strat wyrobów traktowanych jako zapasy. Do rzeczowych środków obrotowych należą następujące kategorie: materiały, produkcja niezakończona, wyroby gotowe, wyroby do odsprzedaży. Transakcja jest liczona z uwzględnieniem konieczności eliminacji
przyrostu wartości środków obrotowych w wyniku wzrostu cen, czyli tzw. zysków z tytułu posiadania majątku, które nie wynikają z jakiejkolwiek transformacji w wyniku procesu produkcji.
Rachunek produkcji – obrazuje transakcje bezpośrednio związane z tworzeniem produktu krajowego
brutto (PKB) w gospodarce narodowej (wartości dodanej brutto w sektorach instytucjonalnych). Obejmuje syntetyczne agregaty procesu produkcji: rozmiary produkcji (produkcję globalną), zużycie wyrobów i usług w procesie produkcji (zużycie pośrednie) oraz saldo podatków od produktów i dotacji do produktów
(w tym cła i podatki związane z importem).
Rachunek tworzenia dochodów – obrazuje powstawanie dochodów w sektorach instytucjonalnych
związanych bezpośrednio z procesem produkcji. Pokazuje sposób podziału wytworzonego produktu krajowego brutto i wartości dodanej brutto. Przychodem jest pozycja bilansująca rachunek produkcji, to jest wartość dodana brutto dla krajowych sektorów instytucjonalnych oraz produkt krajowy brutto dla gospodarki narodowej. Po stronie rozchodów rejestruje się koszty związane z zatrudnieniem, pozostałe podatki związane z produkcją pomniejszone o pozostałe dotacje związane z produkcją (transakcja rozliczana w sektorach instytucjonalnych) oraz saldo podatków od produktów i dotacji do produktów (transakcja rozliczana w gospodarce narodowej). Pozycją zamykającą jest nadwyżka operacyjna brutto (w sektorze gospodarstw domowych również dochód mieszany brutto).
Rachunki satelitarne – rozwinięcie lub modyfikacja rachunków stosowanych w schemacie podstawowym
w celu spełnienia szczególnych potrzeb w zakresie danych. Podstawowy schemat rachunków narodowych uwzględnia: a) rachunki sektorów – opis różnych etapów procesów gospodarczych według sektorów instytucjonalnych, a także bilanse dla opisu stanów aktywów, pasywów i wartości netto na początek i koniec okresów księgowych, b) kompleks przepływów międzygałęziowych i rachunki według rodzajów działalności – opisują bardziej szczegółowo procesy produkcji oraz przepływy wyrobów i usług. Schemat ESA zawiera ponadto omówienie pojęć ludności i pracujących.
Sektor gospodarstw domowych – składa się z osób lub grup osób będących konsumentami oraz
przedsiębiorcami produkującymi rynkowe wyroby oraz usługi niefinansowe i finansowe (producenci rynkowi), pod warunkiem, że produkcja wyrobów i usług nie odbywa się w ramach odrębnych podmiotów traktowanych jako jednostki typu przedsiębiorstwo. Sektor ten obejmuje również osoby lub grupy osób, które są producentami wyrobów i usług niefinansowych przeznaczonych wyłącznie na własne cele finalne.
Sektor instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych – działających na rzecz
gospodarstw domowych (INKgd) obejmuje odrębne instytucje niekomercyjne posiadające osobowość prawną, działające na rzecz gospodarstw domowych i będące prywatnymi producentami nierynkowymi. Ich podstawowe przychody pochodzą z dobrowolnych wpłat pieniężnych lub wkładów w naturze od gospodarstw domowych jako konsumentów, z płatności dokonywanych przez sektor instytucji rządowych i samorządowych oraz z dochodów z tytułu własności.
Sektor instytucji rządowych i samorządowych – składa się z jednostek instytucjonalnych będących
producentami nierynkowymi, których produkcja globalna przeznaczona jest na spożycie indywidualne i ogólnospołeczne, finansowanych z obowiązkowych płatności dokonywanych przez jednostki należące do pozostałych sektorów, a także z jednostek instytucjonalnych, których podstawową działalnością jest redystrybucja dochodu i bogactwa narodowego.
Sektor przedsiębiorstw niefinansowych – obejmuje samodzielne jednostki instytucjonalne posiadające
osobowość prawną i będące producentami rynkowymi, których podstawową działalnością jest produkcja wyrobów i usług niefinansowych. Do sektora przedsiębiorstw niefinansowych należą także niefinansowe jednostki typu przedsiębiorstwo.
Sektor instytucji finansowych – obejmuje samodzielne jednostki instytucjonalne posiadające osobowość
prawną i będące producentami rynkowymi, których podstawową działalnością jest świadczenie usług finansowych. Do tych jednostek instytucjonalnych należą wszystkie instytucje i jednostki typu przedsiębiorstwo, które angażują się głównie w pośrednictwo finansowe (instytucje pośrednictwa finansowego) lub pomocniczą działalność finansową (pomocnicze instytucje finansowe).
Spożycie – stanowi wartość produktów (wyrobów i usług) zużytych na zaspokojenie potrzeb ludności
rzecz gospodarstw domowych oraz spożycie sektora instytucji rządowych i samorządowych w celu zaspokojenia indywidualnych i zbiorowych potrzeb.
Wartość dodana brutto – stanowi wartość produktów (wyrobów i usług) wytworzonych pomniejszoną
o zużycie pośrednie poniesione w związku z ich wytworzeniem. Jest wyrażona w cenach bazowych.
Wartość dodana netto – stanowi wartość dodaną brutto po odjęciu amortyzacji środków trwałych. Zużycie pośrednie – obejmuje wartość wyrobów i usług zużytych jako nakłady w procesie produkcji,
wyłączając środki trwałe, których zużycie jest rejestrowane jako amortyzacja środków trwałych. Wyroby i usługi mogą być albo przekształcone, albo zużyte w procesie produkcji. Do zużycia pośredniego zaliczamy głównie zużycie materiałów, energii, zakup usług obcych, nabycie urządzeń wojskowych oraz FISIM.