Podstawowe formy i zakres wspó³pracy miêdzynarodowej w dziedzinie turystykiw dziedzinie turystyki

Podstawowe znaczenie dla funkcjonowania rynku turystycznego maj¹ unor-mowania prawne. Oprócz przepisów reguluj¹cych aktywnoœæ turystyczn¹ uczest-ników turystyki oraz jej organizatorów w poszczególnych krajach, wa¿n¹ rolê odgrywaj¹ tak¿e unormowania miêdzynarodowe. Wszyscy uczestnicy miêdzy-narodowych stosunków turystycznych (pañstwa, turyœci, organizacje) musz¹ siê liczyæ z koniecznoœci¹ dostosowania swojej dzia³alnoœci do standardów miêdzy-narodowych. Lekcewa¿enie ich przez pañstwo uczestnicz¹ce w miêdzynarodo-wej wymianie turystycznej, mog³oby bowiem spowodowaæ czêœciowe lub ca³kowite wykluczenie go ze spo³ecznoœci miêdzynarodowej i powa¿nie zaszko-dziæ jego interesom gospodarczym¹³². Dlatego od dawna podejmowane s¹

dzia-³ania, które maj¹ na celu ustanowienie zasad funkcjonowania turystyki miêdzynarodowej¹³³. W pocz¹tkowym okresie najwa¿niejsz¹ kwesti¹ do rozstrzy-gniêcia by³o to, czy pañstwa mog¹ w dowolny sposób kszta³towaæ nap³yw cu-dzoziemców do swoich krajów, czy te¿ powinny w tym wzglêdzie obowi¹zywaæ jakieœ ograniczenia.

Pogl¹dy na temat praw i obowi¹zków pañstwa w dziedzinie miêdzynarodowego ruchu osobowego zmienia³y siê na przestrzeni dziejów. Jednak zawsze – w mniej-szym lub wiêkmniej-szym stopniu – opiera³y siê na dwóch przeciwstawnych sobie teo-riach. Podobnie by³o w okresie narodzin wspó³czesnej turystyki miêdzynarodowej,

130 Handszuh H., 98. Sesja Komitetu Wykonawczego UIOOT, „Ruch Turystyczny” 1975, nr 1 (42), s. 107.

131 Przewidywa³ on, ¿e na Rz¹dzie Szwajcarskim, jako tymczasowym depozytariuszu, ci¹¿y obowi¹zek zawiadamiania wszystkich zainteresowanych pañstw o otrzymaniu deklaracji, o ewentualnym zatwierdzeniu dokumentów ratyfikacyjnych, jak równie¿ o wejœciu w ¿ycie statutu.

132 Szwichtenberg J., Podstawy turystyki uregulowania prawne w turystyce, [w:] Podstawy turystyki, red. Szwichtenberg A., Politechnika Koszaliñska, Koszalin 2000, s. 115.

133 Ca³us A., Prawa i obowi¹zki…, op. cit.

czyli w po³owie XIX wieku. Wed³ug K. Libery, w doktrynie prawa miêdzynarodowe-go w XVIII i pierwszej po³owy XIX wieku, istnia³y dwie odmienne teorie na temat miêdzynarodowego ruchu osobowego. O podstawowych za³o¿eniach tych teorii Libe-ra pisze w sposób nastêpuj¹cy: „Pierwsza z nich wychodzi³a z za³o¿enia swobody decyzji pañstwa w dziedzinie obrotu osobowego, wynikaj¹cej z suwerennoœci teryto-rialnej pañstwa, niemniej dopuszcza³a istnienie pewnych ograniczeñ tej swobody, czy to wyp³ywaj¹cych z prawa natury, czy te¿ zwi¹zanych ze stosowan¹ praktyk¹, a wiêc prawem zwyczajowym, które pañstwo powinno szanowaæ i stosowaæ. Druga teoria za punkt wyjœcia przyjmuje istnienie normy prawa zwyczajowego, uznaj¹cej swobodê ruchu osobowego, ale dopuszcza mo¿liwoœæ pewnego ograniczenia obowi¹zku pañ-stwa w zakresie nie krêpowania swobody poruszania siê jednostek, zw³aszcza jeœli chodzi o niedopuszczenie na terytorium pañstwa ze wzglêdu na bezpieczeñstwo i po-rz¹dek publiczny pewnych okreœlonych grup czy kategorii cudzoziemców”¹³⁴.

Pierwsze stanowisko wywodzi siê z pogl¹dów F. Vitorii, wed³ug którego obowi¹-zek przyjmowania obcych na w³asne terytorium ma w zasadzie charakter nieograni-czony, niezale¿nie od czasu jego trwania, celów podró¿y oraz liczby cudzoziemców, a jedynym ograniczeniem jest zakaz wyrz¹dzania szkód ludnoœci miejscowej. Nato-miast na drugie stanowisko najwiêkszy wp³yw mia³y pogl¹dy S. Pufendorfa, który – na bazie krytyki swobody obrotu osobowego w ujêciu F. Vitorii – sformu³owa³ kon-cepcje prawne ograniczaj¹ce tê swobodê. Jego zdaniem na pañstwie wcale nie ci¹¿y obowi¹zek przyjmowania na swoim terytorium wszystkich podró¿nych, a stanowisko pañstw powinno zale¿eæ od tego, czy dana podró¿ wynika z koniecznoœci, s³usznych powodów czy te¿ odbywana jest jedynie z ciekawoœci. Tylko w dwóch pierwszych przypadkach na pañstwie ci¹¿y³ obowi¹zek przyjêcia cudzoziemca. Uwa¿a³ on rów-nie¿, ¿e ostateczne stanowisko zale¿eæ powinno od wielu kryteriów, takich jak: liczba podró¿uj¹cych, powody dla których podró¿uj¹, czas pobytu itd.¹³⁵.

Poczynaj¹c od drugiej po³owy XIX wieku, dominowaæ zaczê³a doktryna zak³a-daj¹ca niemal ca³kowit¹ swobodê czasowego obrotu osobowego, co w znakomity sposób przyczyni³o siê do rozwoju turystyki miêdzynarodowej. Oczywiœcie doktry-na ta nie jest wyk³adni¹ polityki wszystkich pañstw wobec cudzoziemców. Wydaje siê, ¿e najbardziej nowoczesne podejœcie do tych kwestii cechuje kraje europejskie, zw³aszcza od czasu uchwalenia Europejskiej Konwencji Osiedleñczej z 1955 roku, która zawiera wiele odniesieñ do turystyki miêdzynarodowej. Ju¿ w pierwszym arty-kule tej konwencji zapisano, ¿e „zobowi¹zuje siê pañstwa konwencyjne do: u³atwia-nia obywatelom innych pañstw konwencyjnych wstêpu na ich terytorium, je¿eli pobyt ma byæ czasowy, oraz u³atwiania swobodnego poruszania siê na nim, chyba ¿e jedno czy drugie jest niemo¿liwe ze wzglêdu na porz¹dek publiczny, bezpieczeñstwo, zdro-wie publiczne lub moralnoœæ¹³⁶. Pomimo pozostawienia pewnych „furtek”, które w praktyce mog³y podwa¿aæ ogóln¹ zasadê, konwencja ta stanowi³a podstawê

po-134 Libera K., Miêdzynarodowy ruch osobowy, PWE, Warszawa 1969, s. 65.

135 Ca³us A., Prawa i obowi¹zki…, op. cit., s. 84.

136 Jakubowski J., Europejska Konwencja Osiedleñcza z 1955 roku, „Ruch Turystyczny” 1958, nr 1 (3), s. 66.

dejmowanych konwencji dwustronnych. Konwencje takie czasami bardzo dale-ko wykracza³y poza jej postanowienia, znosz¹c obowi¹zek wizowania paszpor-tów, a czasami nawet rezygnuj¹c z koniecznoœci ich posiadania przy przekraczaniu granicy i zadowalaj¹c siê dowodami osobistymi podró¿nych¹³⁷.

Problematyka zasad, na jakich odbywa siê miêdzynarodowy ruch osobowy, nie wyczerpuje dziedzin, w ramach których pañstwa realizuj¹ wspó³pracê turystyczn¹.

Obecnie mo¿e ona dotyczyæ ró¿nych aspektów funkcjonowania rynku turystyczne-go oraz przybieraæ ró¿ne formy. Do podstawowych zaliczyæ nale¿y:

§ uczestnictwo w miêdzynarodowych kongresach, zjazdach i konferencjach poœwiêconych problemom turystyki;

§ zawieranie umów i konwencji miêdzynarodowych;

§ przynale¿noœæ do miêdzynarodowych organizacji turystycznych lub innych organizacji zajmuj¹cych siê problematyk¹ turystyczn¹.

Konferencje miêdzynarodowe s¹ bardzo wa¿nym elementem wspó³pracy pañstw w dziedzinie turystyki. Jako przyk³ad mog¹ pos³u¿yæ spotkania, maj¹ce na celu ujed-nolicanie pojêæ i definicji oraz kryteriów klasyfikacji statystycznej w dziedzinie tu-rystyki. Pierwsza z wielkich miêdzynarodowych konferencji na ten temat zosta³a zorganizowana przez Ligê Narodów w 1937 roku¹³⁸. Wprowadzone wówczas defini-cje i kryteria nie rozwi¹za³y wszystkich problemów, dlatego problematyka ujednoli-cenia statystyki turystycznej stanowi³a temat kolejnych miêdzynarodowych konferencji. Po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej konferencje te organizowano ju¿ pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. Szczególne znaczenie mia³a tzw. Konferencja Rzymska, zorganizowana w 1963 roku. W czasie tej konferencji eksperci z Komisji Statystycznej ONZ ustalili, ¿e w statystykach dotycz¹cych tury-styki miêdzynarodowej wyodrêbniaæ siê bêdzie trzy rodzaje podró¿nych: odwiedza-j¹cych, turystów i wycieczkowiczów¹³⁹. Przyjête wówczas definicje i zasady klasyfikacji miêdzynarodowego ruchu turystycznego – z niewielkimi zmianami – obowi¹zuj¹ do dzisiaj¹⁴⁰. Obie przytoczone konferencje kojarzone s¹ przede wszyst-kim z ustaleniami w zakresie statystyki turystycznej. Warto jednak dodaæ, ¿e w ich

137 Na przyk³ad Francja ju¿ od pocz¹tku lat szeœædziesi¹tych nie wymaga³a paszportów od obywateli Belgii, Luksemburga, Szwajcarii, Monako i Lichtensteinu. Tam¿e.

138 Komitet Ekspertów Statystycznych Ligi Narodów uzna³ wówczas, ¿e okreœlenie turysta miêdzynarodowy oznaczaæ bêdzie „ka¿d¹ osobê podró¿uj¹c¹ przez czas trwaj¹cy 24 godziny lub wiêcej, w kraju nie bêd¹cym jej sta³ym miejscem zamieszkania”. Por. Libera K., Miêdzynarodowy ruch osobowy, op. cit., s. 7.

139 Publication of International Union of Official Travel Organizations. The United Nations Conference in International Travel and Tourism. Resolution and Recommendation, s. 14; cyt. za: Reczek W., Model organizacyjny turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1969, s. 28-30.

140 W zwi¹zku z ci¹g³ym rozwojem turystyki miêdzynarodowej oraz tendencj¹ do rozszerzania zakresu znaczeniowego pojêcia turystyka, tzw. definicje rzymskie zosta³y uœciœlone w czasie Miêdzynarodowej Konferencji Statystyki Turystyki w 1991 roku w Ottawie. Wprowadzono wówczas trzy niewielkie zmiany: ograniczono czas pobytu turysty do 12 miesiêcy, zamieniono kryterium 24 godzinnego pobytu na pobyt wymagaj¹cy minimum jednego noclegu, zaœ w stosunku do osób, które nie spe³nia³y tego kryterium, postanowiono u¿ywaæ okreœlenia odwiedzaj¹cy jednodniowy (zamiast wycieczkowicz). Por. Terminologia turystyczna..., op. cit.

trakcie równie¿ podejmowano inne wa¿ne kwestie. Na przyk³ad w czasie Konferen-cji Rzymskiej, w której uczestniczyli przedstawiciele 85 pañstw, 12 organizaKonferen-cji miê-dzyrz¹dowych oraz 14 organizacji pozarz¹dowych, dyskutowano tak¿e na temat:

§ u³atwieñ w zakresie formalnoœci urzêdowych, dotycz¹cych podró¿y miê-dzynarodowych (paszporty, wizy, inne kontrole; formalnoœci celne, dewizy i zasady wymiany; taksy, obci¹¿enia, op³aty i zwi¹zane z nimi wymogi; for-malnoœci dotycz¹ce pojazdów mechanicznych; podró¿e zwi¹zane z dzia³al-noœci¹ oœwiatow¹ i kulturaln¹),

§ wspó³pracy technicznej (turystyka jako czynnik rozwoju ekonomicznego, poradnictwo i pomoc, szkolenia itd.)¹⁴¹.

Umowy miêdzynarodowe to regulowane prawem miêdzynarodowym porozu-mienia, zawarte w formie pisemnej miêdzy pañstwami. W prawie miêdzynarodo-wym wystêpuj¹ dwa podstawowe rodzaje umów o wspó³pracy miêdzynarodowej w zakresie turystyki: umowy dwustronne (bilateralne) oraz umowy wielostronne (multilateralne). Miêdzynarodowe umowy turystyczne mog¹ dotyczyæ ró¿nych sfer funkcjonowania turystyki.

A. Umowy wielostronne. Najczêœciej zawierane s¹ w czasie wielkich konfe-rencji miêdzynarodowych oraz w ramach organizacji miêdzynarodowych. Szcze-gólnie wa¿ne umowy wielostronne przyjmuj¹ postaæ konwencji miêdzynarodowych.

Do najwa¿niejszych umów tego typu zaliczyæ nale¿y konwencje dotycz¹ce spraw celnych, transportu, dzia³alnoœci biur podró¿y oraz hotelarstwa.

Przyk³adem tych pierwszych mo¿e byæ Akt Koñcowy Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie formalnoœci celnych, dotycz¹cych przywozu prywat-nych pojazdów motorowych i turystyki, która odby³a siê w dniach 11 maja do 4 czerwca 1954 roku w Nowym Jorku. Konferencja ta zosta³a zwo³ana z inicjatywy Tymczasowej Komisji Transportu i £¹cznoœci Rady Spo³eczno Gospodarczej ONZ, która w porozumieniu z najwa¿niejszymi miêdzynarodowymi organizacjami tury-stycznymi oraz innymi kompetentnymi w tym zakresie instytucjami,

przygotowa-³a oko³o 40 zaleceñ dotycz¹cych uproszczenia formalnoœci paszportowych i granicznych. W trakcie tej konferencji uchwalono trzy akty prawa miêdzynaro-dowego, które mia³y bardzo wa¿ne znaczenie dla turystyki:

§ Konwencjê dotycz¹c¹ u³atwieñ celnych dla turystyki, wprowadzaj¹c¹ zwol-nienia od op³at celnych rzeczy osobistych turystów, co ogromnie uproœci³o i przyspieszy³o odprawy;

§ Konwencjê celn¹ w sprawie czasowego przywozu prywatnych pojazdów drogowych, zwalniaj¹c¹ od op³at i nale¿noœci granicznych oraz ograniczeñ i zakazów przywozowych, dotycz¹c¹ pojazdów nale¿¹cych do osób zamiesz-kuj¹cych poza terytorium pañstwa zezwalaj¹cego na przywóz.

§ Protokó³ Dodatkowy do Konwencji w sprawie wwozu dokumentacji turystycz-nej i materia³ów propagandowych, który zwolni³ je z op³at celnych, co

przyczy-141 Por. Komorowska-Zawistowska H., Formy wspó³pracy pañstw w dziedzinie turystyki miêdzynarodowej, [w:] Materia³y pomocnicze do nauki turyzmu, SGPiS, Warszawa 1978, s. 117.

ni³o siê do rozwoju promocji turystycznej na rynkach miêdzynarodowych¹⁴²; W ostatnich latach przyjêto szereg wa¿nych miêdzynarodowych konwencji celnych, które zmierzaj¹ do harmonizacji i uproszczenia procedur celnych. Jedn¹ z nich jest Konwencja dotycz¹ca odprawy czasowej, zawarta 26 czerwca 1990 roku w Stambule (DzU z 1998 r., nr 14, poz. 61). Za³¹cznik B-6 tej konwencji dotyczy przedmiotów osobistego u¿ytku podró¿nych, a za³¹cznik B-7 –

materia-³ów reklamuj¹cych turystykê. Oba za³¹czniki zosta³y ostatnio ratyfikowane przez Polskê (DzU z 2002 r., nr 198, poz. 1668)¹⁴³. Inn¹ umow¹ tego typu jest Kon-wencja z Kyoto, zawarta 18 maja 1973 roku (DzU z 1998 r., nr 138, poz. 888).

Konwencja ta wprowadzi³a dwukana³owy system odpraw na przejœciach gra-nicznych, który umo¿liwia skorzystanie z tzw. zielonego kana³u z napisem „Nic do oclenia”, przez osoby nieposiadaj¹ce ¿adnych towarów lub tylko towary zwol-nione z ce³ i podatku przywozowego.

Dla rozwoju turystyki miêdzynarodowej szczególnie du¿e znaczenie mia³y kon-wencje dotycz¹ce transportu. W przypadku transportu kolejowego najwiêksze zna-czenie mia³a Konwencja Bernerñska zawarta w 1961 roku (uzupe³niona w roku 1966), dotycz¹ca regulacji transportu kolejowego w Europie. Obecnie najwa¿niej-szym Ÿród³em prawa miêdzynarodowego w zakresie przewozów kolejowych jest Konwencja o miêdzynarodowym przewozie kolejami z 9 maja 1980 roku, znana jako COTIF (DzU z 1985 r., nr 34, poz. 158), która zast¹pi³a Konwencjê Berneñsk¹ oraz dwie konwencje z 1970 roku, znane jako: CIM i CIV. Wa¿n¹ czêœæ tej konwen-cji stanowi¹ za³¹czniki A i B (wraz z aneksami), zawieraj¹ce normy o charakterze cywilno-prawnym, które odnosz¹ siê bezpoœrednio do turystyki miêdzynarodowej (DzU z 1997 r., nr 37, poz. 225). Specjalnym protoko³em z 3 czerwca 1999 roku, do COTIF-u wprowadzone zosta³y zmiany, maj¹ce na celu dostosowanie tej konwencji do ustaleñ dyrektyw Unii Europejskiej¹⁴⁴.

W przypadku transportu wodnego, w pewnym sensie niezale¿nie od siebie, roz-wija³y siê unormowania w dziedzinie transportu œródl¹dowego oraz morskiego. Jeœli chodzi o pierwszy z nich, to mo¿na przywo³aæ wspomniane ju¿ wczeœniej dwie kon-wencje Mogunck¹ (1831 r.) i Mennheimsk¹, (1868 r.). W przypadku transportu mor-skiego, do najwa¿niejszych umów miêdzynarodowych zaliczyæ mo¿na: Konwencjê Prawa Morza z 1982 roku, zawieraj¹c¹ kompleksowe uregulowania transportu mor-skiego, oraz Konwencjê Ateñsk¹ z 13 grudnia 1974 roku (DzU z 1987 r., nr 18, poz.

108), która ogranicza zobowi¹zania spó³ek ¿eglugowych z tytu³u straty lub uszko-dzenia baga¿u oraz z tytu³u obra¿eñ i œmierci pasa¿erów¹⁴⁵.

Wiele istotnych dla turystyki porozumieñ wielostronnych dotyczy podró¿y lotniczych. Podstawy miêdzynarodowej polityki w zakresie transportu lotniczego

142 Polska ratyfikowa³a te konwencje w 1960 roku (DzU z 1961 r., nr 42, poz. 216). Równy K., Nowojorskie wielostronne konwencje turystyczne, „Ruch Turystyczny” 1962, nr 2.

143 Gospodarek J., Prawo turystyczne w zarysie, Biblioteka Turystyki Branta, Bydgoszcz-Warszawa 2003, s. 37.

144 Tam¿e, s. 36.

145 Medlik S., Leksykon podró¿y, turystyki i hotelarstwa, PWN, Warszawa 1995, s. 36.

zosta³y sformu³owane w czasie drugiej wojny œwiatowej. Znalaz³y one wyraz w kon-cepcji piêciu podstawowych swobód¹⁴⁶:

§ Prawa do tranzytu: Wolnoœæ latania nad poszczególnymi pañstwami bez przerwy.

§ Prawa technicznego przystanku: Prawo do wyl¹dowania na lotnisku jakie-gokolwiek pañstwa, w przypadku potrzeby zatankowania paliwa lub obs³u-gi technicznej.

§ Prawa do wysadzania pasa¿erów: na lotniskach poszczególnych pañstw.

§ Prawa do zabierania pasa¿erów: z lotniska jakiegokolwiek pañstwa, w celu powrotu do ich domów.

§ Prawa do wysadzania i zabierania pasa¿erów: na lotniskach poszczegól-nych pañstw.

Najwiêksze znaczenie dla rozwoju podró¿y lotniczych mia³y konwencje Miê-dzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Jedn¹ z pierwszych – a dodatkowo ogromnie wa¿n¹ dla rozwoju lotnictwa cywilnego – by³a tzw. Konwen-cja Warszawska z 1929 roku (DzU z 1933 r., nr 8, poz. 49). Sukcesywnie modyfiko-wana¹⁴⁷, ogranicza³a odpowiedzialnoœæ linii lotniczych w przypadku utraty lub uszkodzenia baga¿u albo zranienia lub œmierci pasa¿erów lotów miêdzynarodowych (w³¹cznie z krajow¹ czêœci¹ lotów miêdzynarodowych). Dopiero w ostatnim czasie zosta³a ona zast¹piona Konwencj¹ Montrealsk¹ z 28 maja 1999 roku, która podda-na jest obecnie procesowi ratyfikacji¹⁴⁸. Do innych wa¿nych umów miêdzynarodo-wych w dziedzinie lotnictwa zaliczyæ nale¿y Konwencjê Chicagowsk¹ z 1941 roku, która potwierdza³a doktrynê mówi¹c¹ o tym, ¿e przestrzeñ powietrzna nad suwe-rennym pañstwem jest w jurysdykcji tego pañstwa oraz definiowa³a wymienione wy¿ej swobody lotnicze (przywileje mog¹ce wynikaæ z umów bilateralnych)¹⁴⁹. Z uwagi na zaistnia³e w ostatnim czasie tragedie zwi¹zane z porwaniami samolo-tów, warto przywo³aæ Konwencjê w sprawie przestêpstw i innych aktów pope³nio-nych na pok³adzie samolotu, uchwalon¹ 14 wrzeœnia 1963 roku w Tokio¹⁵⁰.

W procesie doskonalenia prawa lotniczego ogromn¹ rolê odegra³y dwie orga-nizacje: miêdzyrz¹dowa Miêdzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO) oraz pozarz¹dowe Miêdzynarodowe Stowarzyszenie Transportu Lotniczego (IATA). Obecnie obie organizacje s¹ mocno zaanga¿owane w forsowanie koncep-cji „otwartej przestrzeni powietrznej”, zak³adaj¹cej miêdzy innymi:

146 Mill R. Ch., Morrison A. M., The Tourism System. An Introductory Text, wyd. trzecie, Kendaal/

Hunt Publishing Company, Prentice-Hall 1998, s. 247.

147 Miêdzy innymi tzw. Protoko³em Haskim z 28 wrzeœnia 1955 roku (DzU z 1963 r., nr 33, poz.189) oraz Konwencj¹ z Guadalajara z 18 wrzeœnia 1961 roku (DzU z 1965 r., nr 25, poz. 1670).

148 Mo¿na siê obawiaæ, ¿e u¿ycie samolotów pasa¿erskich do ataków terrorystycznych na Nowy Jork i Waszyngton (11 wrzeœnia 2001 roku) mo¿e spowodowaæ spowolnienie procesu ratyfikacji. Chyba

¿e spo³ecznoœæ miêdzynarodowa i pañstwa wyka¿¹ siê wol¹ polityczn¹, aby nie poddawaæ siê psychozie wszechobecnego terroryzmu.

149 Medlik S., op. cit., s. 63.

150 DzU z 1972 r., nr 25, poz. 181 i 182.

§ wolny dostêp do wszystkich tras,

§ brak ograniczeñ ³adownoœci i czêstotliwoœci na jakiejkolwiek trasie,

§ brak ograniczeñ operacji na miêdzynarodowym rynku zbytu,

§ elastycznoœæ taryf celnych,

§ liberalizacjê przepisów dotycz¹cych ³adunków powietrznych,

§ zgodê na dzielenie siê kodami dostêpu,

§ zgodê na prowadzenie naziemnego serwisu granicznego przez linie lotnicze,

§ zgodê na komercyjne porozumienia (np. sojusze strategiczne linii lotniczych),

§ brak dyskryminacji dostêpu i u¿ycia systemów rezerwacji komputerowej¹⁵¹. Funkcjonowanie rynku turystycznego w szczególny sposób uzale¿nione jest od miêdzynarodowych regulacji w zakresie us³ug œwiadczonych przez biura podró¿y i hotele. Przyk³adem umowy miêdzynarodowej dotycz¹cej funkcjono-wania biur podró¿y, mo¿e byæ brukselska Konwencja w sprawie umowy o pod-ró¿ z 1970 roku, która mia³a na celu zapewnienie turystom maksimum informacji oraz ochronê przed nieuczciwymi praktykami organizatorów i poœredników turystycznych. Natomiast w dziedzinie rozwoju hotelarstwa bardzo wa¿n¹ rolê odegra³a Konwencja z 17 grudnia 1962 roku o odpowiedzialnoœci osób utrzy-muj¹cych hotele, za rzeczy wniesione przez goœci hotelowych, podpisana w Pa-ry¿u (DzU z 1999 r., nr 22, poz. 197). Konwencja ta zosta³a ratyfikowana przez Radê Europy, dlatego czêsto nazywa siê j¹ Konwencj¹ Europejsk¹¹⁵². Oprócz umów miêdzynarodowych, bezpoœrednio zwi¹zanych z turystyk¹, na funkcjo-nowanie rynku turystycznego du¿y wp³yw maj¹ tak¿e miêdzynarodowe kon-wencje o bardziej ogólnym charakterze. Jako przyk³ad mog¹ pos³u¿yæ konwencje dotycz¹ce ochrony œrodowiska¹⁵³. Warto tak¿e podkreœliæ rolê, jak¹ w rozwoju turystyki odegra³y konwencje dotycz¹ce tranzytu. Pierwsz¹ kon-wencj¹ miêdzynarodow¹ w tym zakresie by³a Konwencja o wolnoœci tranzytu, podpisana w Barcelonie w 1921 roku¹⁵⁴.

Wœród ró¿norodnych aktów prawa miêdzynarodowego szczególny charakter maj¹ regulacje tworzone w Unii Europejskiej. Tamtejszy system prawny jest zinte-growany z systemami prawnymi pañstw cz³onkowskich. Prawo wspólnotowe tworz¹ trzy kategorie Ÿróde³ prawa:

§ umowy miêdzynarodowe powo³uj¹ce do ¿ycia Wspólnoty Europejskie (sta-nowi¹ce tzw. pierwotne prawo UE);

151Mill R. Ch., Morrison A. M., op. cit., s. 249.

152Gospodarek J., Prawo turystyczne w zarysie op. cit., s. 38.

153Na przyk³ad Miêdzynarodowa Konwencja Miêdzynarodowej Morskiej Organizacji Doradczej (IMCO) z 12.V. 1954 roku, o zapobieganiu zanieczyszczania morza olejami, która miêdzy innymi okreœli³a pojêcie „spustu ropy” przez tankowce, który jest g³ówn¹ przyczyn¹ zanieczyszczania morza. Dz.U. Nr 28, z 1961 roku, poz. 135 i 136.

154 Obecnie sprawy tranzytu reguluje kilka miêdzynarodowych konwencji, w tym wspomniana ju¿

Konwencja Prawa Morza, gdzie czêœæ X nosi tytu³ „Prawo dostêpu pañstw œródl¹dowych do morza i wolnoœci tranzytu”. Transport miêdzynarodowy, red. Szczepaniak T., Pañstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1996, s. 221-225.

§ akty prawne wydawane przez organy Wspólnot Europejskich (tzw. wtórne prawo UE);

§ ogólne zasady sytemu prawnego Unii Europejskiej (tzw. niepisane prawo UE)¹⁵⁵. W praktyce, najwa¿niejsze znaczenie maj¹ dyrektywy Unii Europejskiej. Maj¹ one na celu ujednolicenie przepisów krajowych poszczególnych pañstw cz³onkow-skich tak, aby nie stanowi³y przeszkody dla realizacji polityki UE. Jako przyk³ad mo¿ne pos³u¿yæ Dyrektywa z 13 czerwca 1990 roku o podró¿ach turystycznych za cenê zrycza³towan¹¹⁵⁶.

B. Umowy dwustronne. Drugim – po umowach wielostronnych – rodzajem umów miêdzynarodowych s¹ umowy dwustronne (bilateralne). S¹ to dokumenty reguluj¹ce wspó³pracê w dziedzinie turystyki w dwóch umawiaj¹cych siê pañstwach.

S³u¿¹ rozszerzaniu i rozwijaniu nowych kontaktów i wspó³pracy miêdzy zaintereso-wanymi organizacjami i przedsiêbiorstwami z obu pañstw, umo¿liwiaj¹c im w ten sposób skuteczniejsze prowadzenie dzia³alnoœci. Moc obowi¹zuj¹ca takich umów rozci¹ga siê na ca³oœæ terytoriów pañstw bêd¹cych ich stronami i nie ma ¿adnej mocy na terytorium pañstw trzecich. Umowa obowi¹zuje strony w ca³oœci, chyba ¿e jedna ze stron czyni do niej zastrze¿enie¹⁵⁷.

Dwustronne umowy turystyczne maj¹ doœæ d³ug¹ historiê. Jedn¹ z pierwszych by³a Umowa miêdzy Stanami Zjednoczonymi Ameryki Pó³nocnej a Chinami, za-warta w 1880 roku. Przyznawa³a ona pe³n¹ swobodê dostêpu na terytorium tych pañstw: profesorom, studentom, kupcom i turystom. Podobny charakter mia³o poro-zumienie zawarte w 1905 roku pomiêdzy Australi¹ i Japoni¹, na mocy którego Au-stralia zgodzi³a siê dopuszczaæ na swoje terytorium studentów, kupców i turystów japoñskich¹⁵⁸. Bilateralne umowy o wspó³pracy miêdzynarodowej zwykle s¹ uko-ronowaniem dobrych stosunków pomiêdzy rz¹dami oraz organizacjami turystycz-nymi obu krajów. Znane s¹ jednak przypadki, kiedy dopiero podpisanie takich umów sta³o siê impulsem do nawi¹zania œciœlejszych kontaktów i rozwoju turysty-ki. Szczególne znaczenie maj¹ umowy, które liberalizuj¹ przepisy paszportowe, wizowe i dewizowe. Jako przyk³ad mo¿na wskazaæ umowê zawart¹ pomiêdzy Rz¹-dem PRL a rz¹Rz¹-dem NRD, o wzajemnych podró¿ach obywateli obu pañstw (DzU z 1971 r., nr 35, poz. 306), podpisan¹ 25 listopada 1971 roku w Warszawie. Umo-wa, która wesz³a w ¿ycie 1 stycznia 1972 roku¹⁵⁹, przewidywa³a zwolnienie

oby-155 Gospodarek J., op. cit., s. 39.

156 Polityka turystyczna Unii Europejskiej oraz niektóre akty prawne, dotycz¹ce funkcjonowania jednolitego rynku turystycznego UE, zosta³y szerzej omówione w rozdziale 14 niniejszej ksi¹¿ki.

157W prawie miêdzynarodowym, za zastrze¿enie do umowy uwa¿ane jest oœwiadczenie strony stwierdzaj¹ce, ¿e zamierza ona wy³¹czyæ okreœlone postanowienia umowy, zmieniæ ich treœæ lub ustaliæ okreœlon¹ wyk³adniê.

158Por. La Reglamentation des Migrations, BIT, Etudes et Documents Serie D, nr 3, Genewa 1928, cyt. za: Libera K., Miêdzynarodowy Zwi¹zek..., op. cit., s. 4.

159Mielczarek L., Nowe akty prawne dotycz¹ce wymiany osobowej miêdzy Polsk¹ a NRD i reguluj¹ce miêdzynarodow¹ wspó³pracê turystyczn¹, „Ruch Turystyczny” 1973, nr 1 (36), SGPiS, Warszawa, s. 145-146.

wateli obu pañstw w ruchu granicznym z obowi¹zku posiadania paszportów i wiz przy podró¿ach na pobyt czasowy i przejazdach przez ich terytoria.

Trudno przeceniæ znaczenie umów, które maj¹ na celu liberalizacjê przepi-sów dotycz¹cych podró¿y miêdzynarodowych. Wydaje siê jednak, ¿e równie wa¿nym (jeœli nie wa¿niejszym) przejawem wspó³pracy miêdzynarodowej w dziedzinie turystyki s¹ umowy gospodarcze. Dotyczy to zarówno umów, które dotycz¹ ca³oœci gospodarki umawiaj¹cych siê pañstw, jak i poszczególnych jej sektorów, w tym zw³aszcza blisko zwi¹zanych z turystyk¹. Miêdzynarodowe umo-wy gospodarcze s¹ porozumieniami zawieranymi miêdzy dwoma lub wiêcej pañ-stwami, reguluj¹cym sprawy handlowe, finansowe, komunikacyjne itd.

Porozumienia takie mog¹ byæ ujête w odrêbnej umowie lub stanowiæ czêœæ

Porozumienia takie mog¹ byæ ujête w odrêbnej umowie lub stanowiæ czêœæ