wiedzy i umiejętności
2. Podstawowe pojęcia oraz klasyfikacja bezpośrednich inwestycji zagranicznych
Przemieszczanie kapitału w skali międzynarodowej stało się jednym z waż-nych czynników procesów rozwojowych współczesnej gospodarki światowej. Jest ono z jednej strony skutkiem procesu globalizacji gospodarki, z drugiej zaś jego istotnym akceleratorem. Wzmożona aktywność inwestycyjna, wyrażająca się w lokatach dokonywanych poza granicami krajów macierzystych, miała miej-sce w ostatniej dekadzie XX w. Lata te przyniosły rozwój umiędzynarodowienia i globalizacji gospodarki światowej w skali wcześniej niespotykanej. Coraz więk-sze strumienie środków finansowych zaczęły przepływać przez granice państw zarówno w związku z prowadzoną wymianą handlową, jak i w poszukiwaniu najbardziej efektywnych lokat kapitału. Uczestnictwo przedsiębiorstw w tym procesie miało i ma charakter aktywny lub bierny. Te, które wykraczają swoją działalnością poza granice macierzystego kraju, biorą aktywny udział w proce-sie globalizacji, przyczyniając się do jego rozwoju. Przedsiębiorstwa działają-ce w skali lokalnej w efekcie postępujądziałają-cej liberalizacji w dziedzinie produkcji i handlu zmuszane są stawiać czoło konkurencji międzynarodowej, uczestnicząc biernie w tym procesie [Byczkowska 2004: 17].
Aktywność przedsiębiorstw za granicą rozpoczyna zazwyczaj udzielenie li-cencji lub eksport, a następnie – po uzyskaniu odpowiedniego doświadczenia – dokonywane są bezpośrednie inwestycje.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne stanowią szczególny rodzaj międzyna-rodowego transferu kapitału, są najbardziej rozwiniętą formą internacjonalizacji przedsiębiorstwa. W wyniku inwestycji bezpośredniej następuje powiększenie przedsiębiorstwa dokonującego lokaty, skutkujące jego pionową bądź poziomą koncentracją, lub powstanie nowego podmiotu gospodarczego (rys. 1).
Międzynarodowe przepływy kapitałów związane są z przemieszaniem na świecie funduszy publicznych i prywatnych. Fundusze te mogą przybrać postać kapitałów pożyczkowych i produkcyjnych. Kapitał pożyczkowy to wymieniane w skali międzynarodowej wkłady gotówkowe oraz różnego rodzaju papiery
war-44 Magdalena Byczkowska, Anna Majzel, Piotr Kuciński
tościowe, z wyłączeniem akcji. Z kolei kapitał produkcyjny występuje w postaci inwestycji produkcyjnych: bezpośrednich lub tzw. inwestycji portfelowych.
Inwestycje produkcyjne polegają na dokonaniu nakładów kapitałowych w przedsiębiorstwach zagranicznych w celu ich uruchomienia od podstaw, zaku-pu w całości lub części. Ich głównym inicjatorem są podmioty prywatne, często korporacje transnarodowe. W wyniku podejmowanej działalności uzyskiwane dochody na ogół przekazywane są za granicę, do kraju macierzystego inwestora. Ze względu na zakres kontroli sprawowanej przez inwestora zagranicznego nad podmiotem wyróżnia się:
– inwestycje portfelowe – polegają na zakupie akcji lub innego rodzaju za-granicznych papierów wartościowych w celu uzyskiwania dochodów w formie odsetek i dywidend. Motywem inwestycji portfelowych jest rentowna lokata ka-pitału. Inwestycje te mogą mieć charakter długo- lub krótkookresowy;
– inwestycje bezpośrednie – umożliwiają inwestorowi sprawowanie kontroli nad przedsiębiorstwem zagranicznym oraz umocnienie lub zdobycie pozycji na rynku innego kraju. Występują w postaci inwestycji od podstaw (greenfield inve-stment), które polegają na utworzeniu całkowicie nowego przedsiębiorstwa, bądź inwestycji obejmującej zakup całości (brownfield investment) lub części istnieją-cego przedsiębiorstwa. Zakupiony udział powinien przy tym dawać podmiotowi inwestującemu możliwość sprawowania kontroli [Eurostat 2007: 74-75].
Wzrost popularności bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie można obserwować od połowy XX w. Nastąpiło to wyniku rosnącego
znacze-międzynarodowe przepływy kapitału
kapitał
pożyczkowy produkcjikapitał
investycje typu greenfield inwestycje
portfelowe BIZ
zakup części lub całego przedsiębiorstwa
Rysunek 1. BIZ jako część międzynarodowego przepływu kapitału
nia kosztów, skali produkcji oraz ograniczonej chłonności rynków wewnętrznych krajów rozwiniętych. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne są dla kraju przyjmu-jącego zewnętrznym źródłem kapitału, ale nie ograniczają się do jego przesyła-nia. W przypadku BIZ kapitał finansowy jest tylko nośnikiem zasobów zawartych w „pakietach inwestycyjnych”. Są one kształtowane poprzez know-how, umie-jętności oraz wiedzę, współczesne technologie, innowacyjne systemy i metody zarządzania a także nowoczesne rozwiązania techniczno-organizacyjne [Kara-szewski 2005: 34] (rys. 2). BIZ wiedza patenty, wiedza, know-how, programy komputerowe relacje ze środowiskiem infrastruktura, udział w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych reputacja pozycja przedsiębiorstwa globalne umiejętności konsumentów zasoby finansowe środki pieniężne, instrumenty finansowe, pożyczki, kredyty zagraniczne zasoby ludzkie kwalifikacje, wiedza, umiejętności, doświadczenie zasoby materialne produkty, sprzęt, maszyny, półprodukty, środki transportu
Rysunek 2. Transfer środków za granicę w wyniku inwestycji zagranicznych
Źródło: opracowanie na podstawie Sitek 2000: 40.
Przyjmując za podstawowe kryterium cel inwestowania, uznaje się, że pod-mioty zagraniczne mogą dokonywać inwestycji w trzech kategoriach:
– inwestycji bezpośrednich – w przypadku których decydujący jest zamiar prowadzenia i osiągania zysków z działalności gospodarczej, będących z reguły inwestycjami długoterminowymi i mającymi materialny wyraz;
– inwestycji portfelowych1 – których podstawowym celem jest realizacja zysków w obrocie głównie papierami wartościowymi i różnymi instrumentami pochodnymi na rynkach finansowych/kapitałowych;
1 Inwestycje portfelowe mają najczęściej charakter krótkookresowy. Ich wartość w krajach przyjmujących ulega dużym wahaniom w czasie. Natomiast cechą inwestycji bezpośrednich jest
46 Magdalena Byczkowska, Anna Majzel, Piotr Kuciński
– nabywania nieruchomości – co wyodrębniono ze względu na specyfikę i co może być realizowane również w innych celach niż powyższe [Byczkowska 2004: 24].
Poszerzanie istoty zagranicznych inwestycji bezpośrednich znalazła odbicie w literaturze ekonomicznej przedmiotu. Większość prezentowanych w niej de-finicji zagranicznych inwestycji bezpośrednich można podzielić na dwie grupy: zjawisko finansowe i zjawisko realne.
Przykładem czysto realnego ujęcia bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest utożsamienie ich z pionowym lub poziomym rozszerzeniem przedsiębior-stwa poza granice macierzystego kraju. Jednak podejście to jest bardzo zawężone i często utożsamiane z transnarodową korporacją.
W ujęciu finansowym BIZ definiowane są jako:
– forma międzynarodowego przepływu kapitału, czyli zagranicznych inwe-stycji bezpośrednich powstających w odpowiedzi na zróżnicowanie stóp procen-towych między krajem macierzystym inwestującego za granicą przedsiębiorstwa a krajem goszczącym, w którym wyższa stopa procentowa jest czynnikiem przy-ciągającym zagraniczny kapitał;
– zewnętrzne źródło finansowania gospodarki – odzwierciedlane w bilansie płatniczym i ukazujące strumień kapitału zagranicznego zainwestowanego w cią-gu roku w danym kraju;
– źródło finansowania transnarodowych korporacji; – lokatę kapitału.
Bardzo trudno jest podać właściwą i dokładną definicję bezpośrednich inwe-stycji zagranicznych. Niektórzy z autorów zajmujących się tą problematyką prze-ciwstawiają inwestycje bezpośrednie inwestycjom portfelowym, inni zaś mówią o tych inwestycjach jako o aktywności przedsiębiorstw wielonarodowych. Więk-szość definicji zawiera jednak dwa elementy wspólne:
– każda inwestycja bezpośrednia dotyczy co najmniej dwóch krajów (charak-ter międzynarodowy BIZ);
– dotyczy jej problem własności i kontroli, który pozwala na odróżnienie in-westycji bezpośrednich od inin-westycji portfelowych.
Pomimo niespójności i trudności interpretacyjnych przedstawienie definicji bezpośrednich inwestycji zagranicznych wydaje się konieczne.
Dla celów niniejszego opracowania, zarówno empirycznych, jak i teoretycz-nych, przyjęto definicję bezpośrednich inwestycji zagranicznych traktującą je jako inwestycje podejmowane przez podmioty gospodarcze danego kraju (indy-widualnych przedsiębiorców, prywatne albo państwowe przedsiębiorstwa, rządy, podejmowanie ich z zamiarem dłuższego okresu zaangażowania inwestora w przedsięwzięcie. Wy-stępuje nawet zjawisko krótkookresowej nieodwracalności tej inwestycji. Związane jest ono ze stra-tami („koszstra-tami utopionymi”), jakie musiałby ponieść inwestor w sytuacji odstąpienia od zamiaru prowadzenia rozpoczętej w jej efekcie działalności.
grupy prywatnych lub publicznych przedsiębiorstw) w celu uzyskania trwałego wpływu na działalność przedsiębiorstwa w innym kraju bądź utworzenie od pod-staw nowego przedsiębiorstwa za granicą.