Poniżej przedstawiono liczbowe zestawienie analizowanych tekstów. Zestawienie to pokazuje, ile miejsca poszczególnym tematom poświęcały cztery analizowane media w badanych próbach.
Temat Medium
Liczba podejmowanych tematów Media ogólnopolskie Media lokalne Gazeta Wyborcza Onet Łódzkie Wiadomoś ci Dnia Dziennik Łódzki 1. Infrastruktura i gospodarka 1.1.Infrastruktura transportowa 10 36 75 102 1.1.1. Drogi 5 15 23 63 1.1.2. Kolej 4 6 7 11 1.1.3. Lotnisko i połączenia lotnicze 1 2 4 14 1.1.4. Komunikacja miejska 0 5 35 2 1.1.5. Transport rowerowy 0 6 3 10 Inne 2 3 2 1.2.Infrastruktura społeczna 10 55 109 203 1.2.1. Szpitale 0 15 23 24 1.2.2. Dworzec Łódź Fabryczna 1 3 6 13
1.2.3. Nowe Centrum Łodzi 1 2 10 9
1.2.4. Ulica Piotrkowska 1 5 12 28 1.2.5. Kamienice 1 6 5 21 1.2.6. Mieszkania 3 3 2 17 1.2.7. Infrastruktura sportowa 1 3 8 5 1.2.8. Szkoły 0 4 0 15 1.2.9. Pomniki 2 1 4 5 1.2.10.. Pozostałe elementy zabudowy miejskiej
0 13 39 66 1.3. Infrastruktura techniczna 0 3 8 13 1.4. Administracja 5 20 22 38 1.5. Gospodarka i finanse 2 23 11 37 1. Łącznie 27 (47,4%) 137 (47,7%) 225 (37,8%) 393 (43,1%) 2. Wydarzenia 2.1. Kultura 8 57 204 212 2.1.1. Działalność muzeów 0 3 15 7 2.1.2. Działalność teatralna 0 4 13 6
2.1.3. Filmy i działalność kin 0 4 4 7
2.1.4. Murale 1 3 4 5
2.1.5. Festiwale 2 8 21 24
2.1.6. Koncerty 0 1 4 21
161 2.1.8. Pozostałe imprezy 0 3 11 21 2.1.9. Targi 0 2 11 7 2.1.10. Konferencje i kongresy 1 1 9 10 2.1.11. Akcje społeczne 0 7 25 24 2.1.12. Rocznice i święta 0 6 27 6
2.1.13. Sport i akcje sportowe 4 6 22 30
2.1.14. Wydarzenia religijne 0 1 5 4 2.1.15. Pozostałe inicjatywy 0 8 17 25 2.2. Nauka 2 18 23 50 2. Łącznie 10 (17,5%) 75 (26,1%) 227 (38,1%) 262 (28,8%) 3. Ludzie 3.1. Populacja Łodzi 8 18 28 29 3.1.1. Demografia 1 3 1 7 3.1.2. Rodzina 0 4 0 5 3.1.3. Alkoholizm 1 6 1 2 3.1.4. Grupy społeczne 5 5 5 15 3.1.5. Postacie 1 0 21 0 3.2. Zdarzenia losowe 2 9 27 78 3.2.1. Wypadki komunikacyjne 2 6 21 58 3.2.2. Pożary 0 3 6 20 3.3. Wykroczenia i przestępstwa 3 35 84 86 3.3.1. Pobicia i napady 0 6 9 15 3.3.2. Zabójstwa i zgony 1 11 29 18 3.3.3. Kradzieże 1 4 2 21 3.3.4. Przestępczość zorganizowana 0 8 14 1 3.3.5. Przestępstwa finansowe 1 0 9 5
3.3.6. Przemoc wobec zwierząt 0 4 3 5
3.3.7. Inne 0 2 18 21 3. Łącznie 13 (22,8%) 62 (21,6%) 139 (23,4%) 193 (21,2%) 4.Inne 4.1. Promocja i metadyskurs 7 12 4 63 4.2. Natura 0 1 0 0 4. Łącznie 7 (12,3%) 13 (4,6%) 4 (0,7%) 63 (6,9%) Razem: 57 287 595 911
Tabela 2: Liczbowe zestawienie tematów dotyczących Łodzi podejmowanych w dwóch mediach ogólnopolskich (Gazeta Wyborcza, Onet) i dwóch mediach lokalnych (Łódzkie Wiadomości Dnia i
Dziennik Łódzki) w okresie od stycznia 2014 roku do grudnia 2014 roku na losowo wybranej próbie
1850 wiadomości (opracowanie własne)
Procentowy podział pokazuje, że rozkład tematów był porównywalny, choć można zauważyć pewne różnice. Dość wyraźna jest różnica w relacjonowaniu wydarzeń związanych z infrastrukturą i gospodarką oraz wydarzeniami przez Łódzkie Wiadomości Dnia. Rzadziej niż w innych mediach informacje prezentowane w regionalnej telewizji odnosiły się do
162
zabudowy miejskiej, a częściej do wydarzeń kulturalnych. Wytłumaczeniem tego może być wymowa tekstów. Te dotyczące kultury są w zasadzie pozytywne i pokazują miasto jako miejsce, w którym mieszkańcy miasta i regionu mogą korzystać z wielu inicjatyw o randzie ogólnopolskiej i międzynarodowej. Może być to próba wpływania na pozytywny wizerunek miasta, tym bardziej, że część artykułów o infrastrukturze wskazywała na ich złe funkcjonowanie lub braki w pewnych obszarach. Gazeta Wyborcza zaś skupiała się mniej na wydarzeniach kulturalnych, a bardziej na infrastrukturze. Informacje te pojawiały się zapewne w łódzkim dodatku do dziennika, który nie był analizowany ze względu na jego lokalny charakter. Trudno również oczekiwać, by informacje o łódzkich koncertach czy wystawach interesowały mieszkańców innych regionów Polski. Procentowy rozkład informacji o mieszkańcach miasta jest bardzo podobny. Uzasadniony jest największy udział tekstów o charakterze metadyskursywnym w Gazecie Wyborczej. To właśnie na łamach tego czasopisma wywiązała się dyskusja o wizerunku miasta, która zainteresowała Polaków, a przede wszystkim łodzian (szerzej o metadyskursie w rozdz. III). Refleksji o charakterze „meta” przyjęcie perspektyw z zewnątrz. Wtedy pewne zjawiska, która od wewnątrz wydawały się naturalne, widać jednak w określonym świetle. Problem ten był prawie pominięty w łódzkiej telewizji.
W przypadku tekstów o infrastrukturze transportowej media ogólnopolskie skupiały się na tych zdarzeniach, które wpływały na transport ogólnopolski (otwarcie nowych dróg, obwodnic, zamykanie lub otwieranie połączeń kolejowych i lotniczych). Dziennikarze Gazety Wyborczej w analizowanych tekstach w ogóle nie poruszali tematów związanych z komunikacją w mieście (tramwajową, autobusową, rowerową czy pieszą). Początkowo zastanawiająca może być dysproporcja między artykułami o komunikacji miejskiej w mediach lokalnych. Problemy komunikacji miejskiej dość szeroko komentowane były w Łódzkich Wiadomościach Dnia, a niewiele miejsca poświęcono im w Dzienniku Łódzkim. Często odnosiły się one do zmian rozkładów jazdy autobusów i tramwajów, które w gazecie stanowiły tabele, mapki a nawet wkładki, które nie były uwzględnione w analizie.
Również w doniesieniach o infrastrukturze społecznej widać różnice w mediach ogólnopolskich i lokalnych. Media ogólnopolskie, a szczególnie Gazeta Wyborcza, skupiały się na problemach, które oddziaływały na sytuację w kraju (np. budowa nowego dworca) lub były powiązane z sytuacją polityczną (np. próba postawienia pomnika Lecha Kaczyńskiego). Dziennikarze Onetu opisywali większość aspektów zabudowy miejskiej, co spowodowane zapewne jest specyfiką medium: portal internetowy nie jest ograniczony miejscem publikowania tekstów, więc nie musi dokonywać selekcji materiału.
163
Niewielka różnica między procentowym udziałem tekstów o infrastrukturze i gospodarce oraz wydarzeniach, jak już wspomniano, spowodowana jest zapewne zasięgiem mediów. Ogólnopolskie media informowały jedynie o tych wydarzeniach kulturalnych, które wyróżniały się na tle kraju i często miały charakter komentarzy. Media lokalne zaś informowały o organizowanych imprezach i wydarzeniach kulturalnych. Ponadto media lokalne, skupiając się częściej na kulturze, mogły próbować wpływać na polepszenie wizerunku miasta w świadomości mieszkańców. Dodatkowo duże zainteresowanie Łódzkich Wiadomości Dnia i Dziennika Łódzkiego inicjatywami kulturalnymi może być spowodowane dyskusją z dawnym mitem Łodzi jako „pustyni kulturowej”, tym bardziej, że potencjał kulturowy Łodzi, choć wyższy od inwestycyjnego czy kapitału ludzkiego, to i tak jest niższy od średniej krajowej90. Największy procent tekstów o nauce w Onecie można wytłumaczyć rodzajem medium. Media internetowe stały się domeną wśród młodych ludzi, zatem stosunkowo częste informacje o działalności uczelni wyższych mogą być próbą dotarcia do odpowiedniej grupy odbiorców, jakimi są przyszli i obecni studenci. W przypadku przyszłych studentów teksty (w zdecydowanej większości pozytywne) mogą wpłynąć na wybór miejsca studiowania.
Procentowy udział tekstów opisujących populację Łodzi, jej problemy, przestępstwa i zdarzenia losowe w analizowanych mediach jest bardzo podobny (różnica wynosi niewiele ponad 2%). Media ogólnopolskie skupiały się na zdarzeniach sensacyjnych (np. potrącenie ciężarnej kobiety, pobicie cudzoziemców) w skali kraju.
Analiza tematyczna pokazała, że media skupiają się na podobnych tematach. Oczywiście w mediach lokalnych obraz Łodzi jest dokładniejszy – teksty często odnoszą się do najmniejszych detali (np. secesyjne ozdoby przystanków tramwajowych czy wygrana w konkursie matematycznym uczniów łódzkiego liceum). Media ogólnopolskie, zwłaszcza Gazeta Wyborcza, skupiają się na tych wydarzeniach, które wpływają na sytuację w kraju (np. otwarcie trasy szybkiego ruchu, festiwal międzynarodowej rangi).
90
Szczegółowe dane w raporcie PwC http://www.pwc.pl/pl/publikacje/2011/raport-na-temat-wielkich-miast-polski.html (dostęp 25.08.2016 r.).
Główna konkluzja o Łodzi brzmi: Choć Łódź tradycyjnie nazywamy „ziemią obiecaną”, to jej obietnice w większości wciąż pozostają jeszcze do zrealizowania. Miasto ma kilka zasadniczych słabości, które musi pokonać, aby osiągnąć długookresowy rozwój gospodarczy. Na pierwszym miejscu pod tym względem należy postawić rozwój kapitału ludzkiego, a następnie sprawność działania wielu instytucji. Najszybszy postęp można osiągnąć w zakresie pożądanej zmiany wizerunku, choć bez intensywnych działań w innych dziedzinach postęp taki może okazać się bardzo nietrwały.
Każda ocena analizowanych kapitałów (inwestycje, ludzie, instytucje, jakość życia, wizerunek, infrastruktura, finanse) jest niższa od średniej krajowej dla największych 11 miast Polski.
164
Widać powiązania między komponentami opisu badanego materiału, tzn. podziałem tematów głównych na podtematy, liczebnością grup, jednorodnością treści (homogenicznością), szczegółowością a zabarwieniem emocjonalnym.
Cztery podgrupy, tj. infrastruktura transportowa, infrastruktura społeczna, kultura oraz wykroczenia i przestępstwa stanowiły łącznie największy odsetek analizowanych artykułów. Tylko tym czterem podgrupom poświęcono 1289 artykułów (z 1850), co stanowi blisko 70% wszystkich tekstów. Dokonując schematyzującej i upraszczającej eksplikacji, można stwierdzić, że medialna Łódź to twór składający się głównie z zabudowy (transportowej – sieci dróg i społecznej – budynków), w którym popełniane są przestępstwa i organizowane rozmaite przedsięwzięcia kulturalne. I to właśnie w tych czterech podgrupach stopień szczegółowości był największy. Pojawiały się informacje o najmniejszej zmianie w wyżej wymienionych obszarach (np. o zamontowaniu neonu, zmianie nawierzchni na jednej z ulic, pobiciu człowieka czy wystawie kotów). To również tylko w tych podgrupach wyodrębniono subgrupy Inne/Pozostałe, co potwierdza dużą szczegółowość opisu. Oprócz tego frekwencja podejmowanych tematów jest proporcjonalna do tego, na jak dużą grupę łodzian dany problem ma wpływ. Ponadto decyduje o tym: sensacyjność czy drastyczność prezentowanych treści. Widać zatem wpływ roli i specyfiki samych mediów na dostarczany przez nie przekaz.
Stwierdzono, że istnieje również zależność między jednorodnością opisu a zabarwieniem emocjonalnym (zależność uwarunkowana jest również typem medium). Im bardziej entuzjastycznie przedstawiano dany element w mediach lokalnych (wskazując dodatkowo, że dana inicjatywa pokazuje Łódź jako miasto rozwijające się i mogące konkurować z innymi miastami), tym częściej w mediach ogólnopolskich pojawiały się artykuły o tonie krytycznym, a nawet złośliwym. Najlepszym przykładem są tutaj doniesienia o budowie dworca multimodalnego Łódź Fabryczna, który w mediach lokalnych nazywany był jednym z najnowocześniejszych dworców kolejowych w Europie (ŁWD, 28.10). Gazeta Wyborcza zaś podawała w wątpliwość sens ekonomiczny i społeczny instytucji, określając dworzec jako najdroższą stację kolejową w Polsce i jedną z najdroższych w Europie, a sam pomysł nazwała wielką wizją, ale wykonanie małym efektem (11.04).
Dużą jednorodność stwierdzono w artykułach (pochodzących ze wszystkich analizowanych prób) odnoszących się do wydarzeń kulturalnych. Podkreślano wysoki poziom przedsięwzięć kulturalnych, ich międzynarodową rangę, a sama Łódź bywała nazywana nawet kulturalną stolicą Polski (GW, 05.06). Negatywne opinie o łódzkiej kulturze dotyczyły natomiast decyzji administracyjnych (np. zawieszenie Festiwalu Muzyki Filmowej) czy
165
sporów związanych z zarządzeniem instytucjami kulturalnymi (np. odwołanie dyrektora Muzeum Kinematografii).
Media opisują świat tak, by wydobyć z niego powtarzalny schemat. Odbiorcy mają go w głowach i aktualizują jedynie poprzez kolejne doniesienia. Hierarchizacja treści, schematyzm medialny, wykrzywienie medialne i naginanie rzeczywistości pomagają to tym samym łatwiej odbierać. Obraz racjonalny jest domeną mediów publicznych, sensacyjność jest natomiast cechą mediów tabloidowych. Obecność tych elementów w mediach publicznych o charakterze informacyjno-publicystycznym jest przykładem postępującej tabloidyzacji, co wiąże się ze sprostaniem oczekiwaniom jak największej grupy odbiorców. Przykładem tabloidyzacji jest pitawal, czyli donoszenie o zbrodniach i przestępstwach.
W centrum medialnego obrazu Łodzi są cechy charakterystyczne dla Łodzi (np. festiwale, kamienice). Cechy ogólne zaś przesuwają się w kierunku cech charakterystycznych (np. korki czy wypadki drogowe) i budują stereotyp. Wpływ na stereotyp jest tym silniejszy, im więcej pojawia się informacji na dany temat oraz im zabarwienie emocjonalne tekstów jest bardziej krytyczne czy złośliwe91.
91 M. Mrozowski zauważa, że wiadomość ma tym większą wartość, im bardziej jest negatywna, tzn. jeśli: „zdarzenie narusza ustalony porządek, przeczy potocznemu rozumieniu normalności, wiąże się z agresją, dewiacją, konfliktem oraz ofiarami i szkodami (wiadomość, że człowiek pogryzł psa jest lepsza od wiadomości, że pies pogryzł człowieka” (2001, s. 261).
166
Rozdział II – Ukształtowanie warstwy językowej
Wątki tematyczne, które analizowane były w poprzednim rozdziale pod względem treści referencjalnych (zogniskowane przez pytania: do czego odnoszą się wypowiedzi medialne o Łodzi, jakie elementy obrazu miasta eksponują), w tym rozdziale będą rozpatrywane pod kątem środków językowych. Celem jest przedstawienie środków językowych budujących obraz miasta (nazywając, waloryzują elementy przestrzeni miejskiej). Do opisu wybrano zatem nazwy elementów związanych z obrazem Łodzi. W badanym materiale elementy opisu rzeczywistości miejskiej dziennikarze przedstawiali za pomocą dwóch typów określeń. Mogły być to nazwy oddane środkami neutralnymi92lub nazwy ekspresywne. W przypadku nazw neutralnych istotny okazywał się kontekst językowy, w którym się one pojawiały. Nazwy neutralne mogły pojawiać się bowiem w kontekście neutralnym (tych przykładów nie rozpatrywano w niniejszym rozdziale, gdyż stanowiły one materiał rozdziału I) lub nazwy takie mogły znajdować się w kontekście nacechowanym, np. miasto idzie w dobrym kierunku, przyszedł czas na Łódź. Nazwy ekspresywne zaś już na poziomie nominacji były nacechowane (kulturalna stolica Polski – GW, 5.06; miasto przeklęte – GW, 15.02):
Rys. 3: Typy nazw Łodzi i jej elementów (opracowanie własne)
92 Neutralność rozumiana jest jako brak nacechowania wartościującego, stylistycznego. Neutralne środki językowe nie są ograniczone pod względem możliwych sytuacji ich użycia. Mogą być stosowane w tekstach oficjalnych bez naruszenia normy.
Nazwy elementów związanych z obrazem Łodzi
nazwy oddane neutralnymi środkami językowymi (nazwy neutralne)
nazwy ekspresywne
nazwa neutralna w kontekście neutralnym
nazwa neutralna w kontekście nacechowanym
167
W niniejszym podrozdziale skupiono się zatem na tych elementach, które związane są z funkcją ekspresywną i funkcją impresywną wypowiedzi. R. Grzegorczykowa rozumie funkcję wypowiedzi jako świadomy, zamierzony cel realizowany przez nadawcę i odróżnia wyraźnie funkcje języka jako systemu od funkcji wypowiedzi. Według niej funkcja ekspresywna zaliczana jest do funkcji pozainformacyjnych wypowiedzi i rozumiana jako wyraz emocji, woli i sądów. Funkcja impresywna (nakłaniająca, konatywna) również uznana została za funkcję pozainformacyjną, gdyż jej głównym celem jest silne angażowanie odbiorcy poprzez: wywołanie określonego działania słownego, wpłynięcie na jego stan mentalny (funkcja perswazyjna będąca odmianą funkcji impresywnej) lub działanie manipulacyjne unikające jawnego wartościowania i przekonywania (Grzegorczykowa 1991, s. 24). W zgromadzonym materiale w środkach jawnych dominuje ekspresja i perswazja, w środkach niejawnych pojawia się również manipulacja.
S. Grabias przypisuje ekspresywność zarówno znakom predykatywnym, jak i nominatywnym (1978). Wśród nominatywnych znaków ekspresywnych można wyróżnić przykłady o eksplicytnych wykładnikach ekspresywności (są nimi wyspecjalizowane formanty, zmiany znaczeniowe) oraz wyrazy, w których ekspresywność tkwi implicite. S. Grabias natomiast wyróżnia następujące typy wyrazów ekspresywnych:
I. Wyrazy o ekspresywności implicytnej (np.guzdracz, oferma) II. Wyrazy o ekspresywności eksplicytnej
1. motywowane formalnie, tj. ekspresywnie nacechowanymi morfemami lub fonemami (łysol, mięcho, ptaszuś)
2. motywowane znaczeniowo:
a) zmianami w sferze znaczenia leksykalnego (baran ‘głupiec’, pień ‘głuchy’) b) procesami skojarzeniowymi, aluzjami (dręcznik ‘podręcznik’: dręczyć) (Grabias 1981, s. 40)
Jak słusznie zauważyła E Pałuszyńska, klasyfikacja S. Grabiasa dotyczy wyrazów jako jednostek abstrakcyjnych, systemowych, natomiast jeśli włączy się do analizy kryterium kontekstu, pojawiają się kontekstowe typy ekspresywności. Wynikają one z ekspresywnego użycia znaków nienacechowanych. Wartość ekspresywna jest bowiem czasami wartością względną: to, co jest ekspresywne z punktu widzenia kodu A, może być neutralne w kodzie B czy C (Pałuszyńska 2006, s. 17).
Ze względu na cel pracy, którym było zbadanie obrazu Łodzi budowanego w mediach i przez media, istotne stało się ustalenie sposobów nazywania i wartościowania elementów tego obrazu za pomocą określonych środków językowych.
168
Przykłady ujęto w dwie grupy: środki językowe służące jawnemu oraz niejawnemu wartościowaniu opisywanych elementów. Do elementów przekazujących treści jawne zaliczono: leksemy nazywające elementy Łodzi, leksemy określające (przymiotniki, przysłówki, imiesłowy bierne) w stopniu równym, wyższym i najwyższym, parafrazy nazwy Łodzi i jej elementów, związki frazeologiczne oraz metafory. Treści niejawne, czyli przekazywane poza asercją, to implikatury i presupozycje.
Opisano tylko te elementy językowe, które waloryzują przedstawiane elementy rzeczywistości. S. Grabias uznaje, że wyraz pozostaje emocjonalnym znakiem językowym wówczas, jeśli w jego strukturze znaczeniowej oprócz komponentów semantycznych tkwi pragmatyczny komponent oceny. Ocena ta ujawnia się bądź jako emocjonalna reakcja samego nadawcy, bądź też jako proces sterowania emocjami odbiorcy przez nadawcę (Grabias 1981, s. 79). Jak słusznie zauważyła E. Laskowska, wartościowanie to sąd o tym, że coś jest dobre lub złe pod jakimś względem. Na strukturę wartościowania składają się subiekt, akt sądzenia, obiekt, predykat wartościujący, kryterium wartościowania i – fakultatywnie – nacechowanie emocjonalne (Laskowska 1993, s. 26). E. Pałuszyńska, analizując ekspresywność nagłówków prasowych, wyodrębniła trzy rodzaje wartościowania: semantyczne, pragmatyczne (konotacyjne) i wartościowanie w presupozycji (2006, s. 18-19). Za Badaczką przyjmuję, że wartościowanie semantyczne ma charakter obligatoryjny i systemowy, zachodzi, jeśli nadawca tratuje obiekt w całości jako zły lub dobry (w niniejszej pracy będą to leksemy określające np. szkaradny, tragiczny i nazywające: rudera, piwożłop). Natomiast wartościowanie pragmatyczne (konotacyjne) ma charakter kontekstowy, indywidualny93
i związane jest z przypisaną leksemowi charakterystyką, która nie należy do znaczenia leksykalnego, ale jest kojarzona z leksemem, bądź jego konkretnym użyciem, często ujawnia się w metaforach. Wartościowanie w presupozycji polega na przekazywaniu treści nie wprost, informacja znajduje się poza asercją i wynika z treści wypowiedzi (w niniejszym rozdziale będą to treści niejawne: presupozycje i dodatkowo implikatury)
Ze względu na ograniczone rozmiary pracy oraz chęć przedstawienia jak największej liczby środków językowych wpływających na obraz miasta w rozdziale przytoczono reprezentatywne egzemplifikacje dla każdej grupy. Kierowano się kryterium kreatywności i
93 J. Puzynina proponuje test negacji jako metodę rozróżniania wartościowania semantycznego od konotacyjnego. Na przykład wyrazy takie jak szykany, zdrada, donosicielstwo są wyrazami definicyjnie wartościującymi, ponieważ do ich definicji wpisane jest zdanie: „nadawca sądzi, że to jest złe” i nie może być nigdy wpisane zdanie: „nadawca sądzi, że to nie jest złe” . Natomiast wyrazy takie jak bogactwo, niebezpieczeństwo uznaje się za konotacyjnie wartościujące, bo wartościują one w zależności od kontekstu i stereotypowych wyobrażeń nadawcy (Puzynina 1991, s. 120).
169
innowacyjności językowej. Niektóre wyraziste przykłady, jeśli zawierały różne zjawiska, zostały przytoczone kilkukrotnie, za każdym razem opisano je pod innym kątem.
Dany środek językowy był ujmowany najpierw z punktu widzenia wartościowania: pozytywnego, negatywnego, ewentualnie niejednoznacznego (ambiwalentnego), a następnie odnoszono go do tematu, którego dotyczył przytaczany fragment (profile tematyczne są tożsame z tymi wyodrębnionymi w rozdziale wcześniejszym). Taki opis pozwolił dopełnić obraz przedstawiony w analizie tematycznej, a zarazem spojrzeć na niego z perspektywy lingwistycznej.