Podsumowanie

W obu językach, polskim i rosyjskim, wystąpiły modyfikacje fazowe inicjalne, a wśród nich formacje inchoatywne i ingresywne, a także wyrażające akcje krótkotrwałe z naciskiem na początek. Inicjalność (ingresywność) w pol-skich czasownikach typu zaskrzypieć, zakaszleć, zajęczeć nie występuje równie wyraźnie, jak w czasownikach rosyjskich typu задрожать ‘начать дрожать’.

Polskie czasowniki oznaczają „akcje krótkotrwałe z naciskiem na początek akcji”. Można je również uznać za jednorazowe, np. zakukać (jeden raz) (PIERNIKARSKI, 1969: 124, 128). Znaczenie inicjalne (inicjalność sensu) wyrażane jest w języku polskim przede wszystkim opisowo⁸⁷, np. Мотор заработал — Silnik zaczął pracować; Заходил по комнате — Zaczął chodzić po pokoju.

Polskie czasowniki zagwizdać, zadrżeć odpowiadałyby zatem rosyjskim свистнуть, дрогнуть, a nie засвистеть, задрожать (СТРЕКАЛОВА, 1979:

184; PIERNIKARSKI, 1969: 128; BOGUSŁAWSKI, 1978: 383). Bliskość seman-tyczną czasowników inicjalnych z semelfaktywnymi podkreśla także H. WRÓBEL (1998: 547). J.W. Pietruchina (ПЕТРУХИНА, 2000: 210) podaje następujące polskie ekwiwalenty rosyjskich czasowników inicjalnych: заго-ворить ‘zacząć mówić’, запеть ‘zacząć śpiewać’, a także rosyjskie

ekwiwalen-—————————

86 W Korpusie PWN odnotowano przykład z rzeczownikiem kategorii nomen actionis.

87 Podobnie jak w języku czeskim i słowackim (ПЕТРУХИНА, 2000: 209).

88 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

ty polskich czasowników zaszumieć ‘зашуметь ненадолго’ i zapachnąć

‘запахнуть на миг’⁸⁸.

W Słowniku polsko-rosyjskim (WSPR) odnotowane zostały rosyjskie cza-sowniki z przedrostkiem за- jako ekwiwalenty polskich czasowników z przed-rostkiem za-, np. zachrapać ‘захрапеть’, zakrzyczeć ‘закричать’, zabłyszczeć

‘заблестеть’, zakipieć ‘закипеть’ zastrajkować ‘забастовать’, w tym także od podstaw multiplikatywnych zamachać ‘замахать’ zachwiać się ‘закачаться’.

Zarówno rosyjskie czasowniki z przedrostkiem за-, jak i z przedrostkiem про- (zaśmierdzieć разг. ‘провонять’) oraz delimitatywa (zażartować ‘пошутить’) nie są jednak ekwiwalentami polskich czasowników inicjalnych, nie wyrażają bowiem znaczenia krótkotrwałej akcji z naciskiem na początek. Polskie czasowniki inicjalne zajmują miejsce pośrednie między inicjalnym a determi-natywno-momentalnym, determinatywno-deminutywnym i semelfaktywnym RA, gdyż wyrażają znaczenie inicjalno-momentalne. Kontekst może jednak uściślać typ znaczenia inicjalnego, wskazując bądź na kontynuację, bądź na sfinalizowanie akcji, np. Ogień zamigotał w kominku (i zgasł); Na niebie zamigotały gwiazdy (*i zgasły), także poprzez czynniki pozalingwistyczne, np.

Zadźwięczał dzwonek u drzwi; Zadźwięczały strofy hymnu narodowego;

Zaopiekować się czyimś mieszkaniem; Zaopiekować się gośćmi. Możliwość wyrażania znaczenia inicjalnego jest także uwarunkowana znaczeniem leksy-kalnym czasownika, por. np. zamieszkać (zainicjowanie akcji długotrwałej), zaszczekać (zainicjowanie akcji krótkotrwałej).

Zakres tworzenia wtórnych formacji imperfektywnych od czasowników inicjalnych w języku polskim jest szerszy niż w języku rosyjskim. A.W.

Bondarko (БОНДАРКО, 1963: 71—72) wymienia następujące pary aspektowe od czasowników wyrażających inicjalność: заболеть — заболевать, зажать — зажинать, запить — запивать, a także rzadziej spotykane: задремать — задремывать, загулять — загуливать, задуть — задувать. Podkreśla jednak, że przy imperfektywizacji oraz w przypadku czasownika dokonanego dopuszczającego wtórną imperfektywizację znaczenie inicjalne może zostać osłabione, np. задремать ‘погрузиться в легкий сон’ (БОНДАРКО, 1963: 71).

Dowodem osłabienia znaczenia inicjalnego jest także możliwość połączeń tych czasowników z fazowym inicjalnym czasownikiem, np. начал зацветать, начал задремывать, начал заболевать⁸⁹.

Od czasowników z przedrostkiem za- w języku polskim tworzone są wtórne formacje imperfektywne: zachcieć się — zachciewać się, zaciekawić się — zaciekawiać się, zakwitnąć — zakwitać, zamarzyć — zamarzać (rzad.),

—————————

88 W tomie 2. zostaną wskazane możliwości przekładowe rosyjskich czasowników inicjalnych na język polski oraz polskich na język rosyjski.

89 Autor zaznacza wyjątkowość takich derywatów, gdyż znaczenie inicjalności powiązane jest z całościowością, toteż z trudem może być interpretowane jako rozwijający się proces.

zaświecić się — zaświecać się, zawisnąć — zawisać (СТРЕКАЛОВА, 1979:

185—186):

Gasił wszystkie światła i zaświecał je znów po chwili.

(D)

Zaciekawia mnie ta osoba

(D)

Można tu także wymienić zaprzyjaźniać się, zagotowywać się:

Dni mijały, a Lily coraz to bardziej zaprzyjaźniała się z Michaelem.

Stawał się z dnia na dzień coraz to bardziej jej bliższy.

(www.magiczny-swiat-lilly-evans.blog.onet.pl)

Zniknął w kuchni, gdzie zabrał się za parzenie kawy. Podczas gdy woda zagotowywała się, przeszedł do sypialni i owinął się szczelnie szlafrokiem.

(T. Amno: Zimne słońca nie gasną; http://www.fabrica.civ.pl)

Wyjaśnienia wymaga status wtórnych formacji imperfektywnych od cza-sowników inicjalnych używanych w znaczeniu procesywnym. Tworzą one wówczas z czasownikiem dokonanym terminatywną parę aspektową, np.

zaprzyjaźniać się ← zaprzyjaźnić się, rozgrzewać się ← rozgrzać się, rozkochiwać się ← rozkochać się, rozjaśniać się ← rozjaśnić się:

Z biegiem czasu nasz wędrowiec coraz bardziej dochodził do zdrowia.

W tym samym czasie coraz bardziej zaprzyjaźniał się ze swoim opiekunem.

(K. Derecka: Jak ze zwykłego człowieka można stać się królem)

— Dopiero teraz stajemy na starcie, a wcześniej rozgrzewaliśmy się w szatni.

(„Rzeczpospolita”, 8 XII 2000; Korpus PWN)

W ciągach derywacyjnych, w których występują niedokonane czasowniki inchoatywne (zagotowywać się — zagotować się — gotować się, zasypiać — zasnąć — spać) dokonany czasownik inicjalny (formacja inchoatywna) jest związany z niedokonanym, ponieważ finalizuje proces narastania cechy i z cza-sownikiem bazowym wyrażającym stan — rezultat procesu⁹⁰.

Należy odróżniać wtórne formacje imperfektywne utworzone od czasow-ników wchodzących w skład tzw. trójek aspektowych typu: chmurzyć się — zachmurzyć się — zachmurzać się; marznąć — zamarznąć — zamarzać;

—————————

90 Takie trójki czasowników wymienia, posługując się materiałem języka rosyjskiego, M.Ja.

Głowińska (ГЛОВИНСКАЯ, 1982: 10; 2001: 11) w monografiach poświęconych omówieniu relacji semantycznych między członami par aspektowych. Analogiczne ciągi w języku polskim przed-stawił C. PIERNIKARSKI (1969: 146).

90 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

stosować — zastosować — zastosowywać od wtórnych formacji imperfektywnych derywowanych od czasowników inicjalnych. W tzw. trójkach aspektowych czasownik przedrostkowy wstępuje w relację partnerstwa aspektowego nie tylko z czasownikiem bazowym, ale również z wtórną formacją imperfektywną. J. CZOCHRALSKI (1975: 45—46) nazywa zjawisko synonimii czasowników bazowych z wtórną formacją imperfektywną „transpozycją pleonastyczną” (‘pleonastische Transposition’). Zjawisko to w języku rosyjskim omawia J.W. Pietruchina (ПЕТРУХИНА, 2000a: 89 i nast.)⁹¹.

Inicjalność interpretacyjna związana jest ze specyfiką konstrukcji tekstów narracyjnych w danym języku⁹². W języku rosyjskim w zakresie wyrażania inicjalności werbalnej zauważa się większe zróżnicowanie środków formalnych (formacje prefiksalne, prefiksalno-sufiksalne i prefiksalno-postfiksalne)⁹³ niż w języku polskim (brak formacji prefiksalno-sufiksalnych) (tabela III).

Liczebność typu inicjalnego z przedrostkiem за- (tabela V) jest znaczna (grupa A), podobnie jak w języku polskim typu z przedrostkiem za- (tabela VI)⁹⁴. Czasowniki z przedrostkiem вз- (взреветь) należą do grupy C, rosyjskie typu побежать, podobnie jak polskie typu pobiec — do grupy D, pozostałe zaś typy inicjalne — w obu językach mało liczne — stanowią grupę E.

W języku rosyjskim znaczenie zakończenia akcji oraz znaczenie zakończe-nia z jednoczesnym podkreśleniem fazy finalnej akcji zróżnicowane jest poprzez użycie dwóch różnych przedrostków, por. от- (отгреметь, отгрохотать), до- (дочитать книгу, допить кофе). W języku polskim modyfikacja finitywna (przebrzmieć) okazuje się nieproduktywna. Wskazuje na to zróżnicowanie ilościowe derywatów (tabele V i VI). W języku rosyjskim modyfikacja finitywna mieści się w grupie A, natomiast w języku polskim czasowniki z przedrostkiem od- należą do grupy D, pozostałe zaś derywaty — do grupy E.

W Słowniku rosyjsko-polskim (WSRP-70) jako ekwiwalenty finitywnego rodzaju akcji odnotowane zostały: połączenie czasownika bazowego z czasow-nikiem fazowym (отговорить ‘skończyć mówić’), czasownika fazowego z rze-czownikiem dewerbalnym od czasownika podstawowego (отпахать ‘skończyć orkę’, отдежурить ‘skończyć dyżur’⁹⁵), czasownik finitywny (отгреметь

‘przegrzmieć’, отбарабанить ‘odbębnić’)⁹⁶ lub ekwiwalent opisowy

—————————

91 Por. inne przykłady: Wiatr przycicha (cichnie) i próbuję zrobić zdjęcie. Autor podręcznika doradza (radzi) stosowanie czosnku w stanach osłabienia organizmu.

92 O sposobach przekładu znaczenia inicjalnego z języka rosyjskiego na niemiecki zob.

STAWNICKA, 2002a: 135 i nast.

93 Formacje te (np. вскрикнуть) zajmują pozycję pośrednią między formacjami inicjalnymi, determinatywno-momentalnymi i augmentatywnymi.

94 Typ ten został połączony w tabeli VI z typem determinatywno-momentalnym RA.

95 Por. także отдежурить — przedyżurować noc.

96 Por. отбарабанить гаммы — odbębnić gamy; отбарабанить урок — odbębnić lekcję (WSRP-96).

(отбомбиться ‘zrzucić bomby, отлюбить ‘nie być zdolnym do miłości, już nie być zdolnym pokochać’, Я свое отлюбил ‘już nie jestem zdolny nikogo pokochać’)⁹⁷.

Również modyfikacja kompletywna w języku rosyjskim charakteryzuje się większą produktywnością, niż w języku polskim⁹⁸ (por. dane liczbowe w tabe-lach V i VI: dla języka rosyjskiego grupa A, dla języka polskiego — grupa C).

W Słowniku rosyjsko-polskim (WSRP) jako ekwiwalenty rosyjskich czasow-ników kompletywnego rodzaju akcji pojawiają się konstrukcje z czasownikiem dokończyć, skończyć z czasownikiem fazowym (дожать ‘skończyć żąć’), z rzeczownikiem dewerbalnym od czasownika bazowego (довозить ‘dokończyć wożenia czego’, докопать ров ‘skończyć kopanie rowu’), czasowniki komple-tywno-deminutywne (дочитать до чего ‘doczytać do czego’, дошить

‘doszyć’)⁹⁹.

Na produktywność modyfikacji finitywnych i kompletywnych wskazuje także obecność neologizmów czasownikowych w słownikach nowych wyrazów i znaczeń, np. разг. отгоняться ‘закончить гоночные соревнования’ (СМ-80); отпоздравлять ‘кончить поздравлять’ (СМ-84); отпредседательство-вать разг. ‘пробыть какое-л. время председателем’; отзолотиться

‘перестать золотиться’:

—————————

97 W tomie 2. zostaną wskazane sposoby przekładu tych czasowników na język polski. Z po-bieżnego oglądu materiału w zebranym korpusie wynika, że pojawiać się będzie w przekładzie czasownik augmentatywnego rodzaju akcji grupy saturatywnej, np. Выводив, Григорий снова подтянул к баркасу измученного сазана. (...) — Отвоевался! — крякнул Пантелей Прокофьевич, поддевая его черпаком (M. Шолохов: Тихий Дон; БММ); Grigorij znowu podciągnął do łodzi zmęczonego karpia. (...) Już się nawojował! — chrząknął Pantelej Prokofijewicz, zwaliwszy karpia do czerpaka (M. Szołochow: Cichy Don. Tłum. W. Rogowicz, A. Stawar).

98 Por. uwagi N. Ananjewej (АНАНЬЕВА, 1996: 40) odnoszące się do porównania użycia przedrostkowych czasowników mówienia w języku polskim i rosyjskim z przedrostkiem do- / до-.

99 W zebranym do tej pory korpusie przekładowym znalazły się czasowniki terminatywne jako ekwiwalenty kompletywno-deminutywnego RA, np. В час ночи мы выпили чаю, а в два Рудольфи дочитал последнюю страницу (М.А. Булгаков: Театральный роман; БММ);

O pierwszej w nocy napiliśmy się herbaty, a o drugiej Rudolf przeczytał ostatnią stronę (M. Bułhakow: Powieść teatralna, Tłum. Z. Fedecki), a także czasowniki fazowe, np.: Саша доел кашу, облизал ложку, размешал ею в кружке заварку и сахар... (A. Рыбаков: Дети Арбата;

БММ), Sasza dokończył kaszę, oblizał łyżkę, rozmieszał nią cukier w herbacie... (A. Rybakow:

Dzieci Rabatu. Tłum. M. Jagiełlo). Pojawiają się zatem problemy, których rozwiązanie postaram się wskazać w tomie 2. Oto niektóre z nich: Jak tłumaczone są rosyjskie czasowniki komletywno- -deminutywnego rodzaju akcji na język polski i jaki typ ekwiwalencji przeważa? Czy rzeczywiście tak często tłumacze używają konstrukcji analitycznych z użyciem czasownika fazowego lub partnera dokonanego terminatywnej pary aspektowej? Jakie ekwiwalenty rosyjskie odpowiadają polskim czasownikom kompletywno-deminutywnego rodzaju akcji?

92 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

Отшумела, отзолотилась спелым пшеничным колосом наша сальская степь.

(Изв. 14.9; СМ-80)

допроверить (СМ-81):

Вечером в гостинице, (...) я относительно легко представляю себе состоятельность своей схемы на данный конкретный момент работы, ее сильные и слабые стороны и могу прикинуть, что еще надо дособрать, допроверитьи додумать.

(В. Аграновский: Вторая древнейшая. Беседы о журналистике; НКРЯ)

Użycie czasowników kompletywno-deminutywnych w mniejszym zakresie w języku polskim niż w rosyjskim wynika zapewne z tego, iż polski przedrostek do- jest znacznie bardziej produktywny w zakresie tworzenia formacji suplementarnych niż rosyjski до- w tym zakresie; por. ekwiwalenty rosyjskich czasowników suplementarnych z innymi przedrostkami w języku polskim:

подрезать pot. ‘dokroić’, подгрузить ‘doładować’, подкупить pot. ‘dokupić czego’, подсадить / присадить цветов ‘dosadzić kwiatów’. Należy dodać, że np. w Słowniku neologizmów (NS, 1985—1992) nie zamieszczone zostały czasowniki kompletywne, odnotowano natomiast formy suplementarne z przed-rostkiem do-, np. dohaftować ‘wyhaftować coś dodatkowo’, doinformować

‘udzielić dodatkowych informacji’.

1.2. Modyfikacje determinatywne