Pogłębiając znaczenie kryterium podmiotowego naleŜy się bliŜej przyjrzeć właściwościom charakterystycznym określonej podgrupie danego systemu. W wypadku systemu gospodarczego taką grupą będą podobne ze względu na określone cechy przedsiębiorstwa i podmioty gospodarcze. Niezwykle waŜnym dla analizy mezoekonomicznej kryterium delimitacji organizmów gospodarczych jest odniesienie ich działalności do technicznej charakterystyki produkcji dóbr. Kryterium technologii produkcji stanowi linię podziału, która jest oderwana od efektu tej produkcji, czyli ostatecznego produktu. Koncentracja na stronie podaŜowej rynku pozwala na pogrupowanie przedsiębiorstw w branŜe, które wobec takiego kryterium delimitacji zyskują cechy autonomiczne i mogą jako takie być przedmiotem analizy
i badań. Tak pogrupowane firmy są bezpośrednimi konkurentami, a ich homogeniczność warsztatu produkcji jest sama w sobie uproszczeniem i prowadzi do uporządkowania przedsiębiorstw w branŜe. Propagatorem takiego rozróŜnienia i pogrupowania firm w branŜe był A. Marshall (1972). Grupowanie podmiotów, i to nie tylko na niwie gospodarczej, prowadzi z natury rzeczy do nieścisłości i nieostrości podziału. Bogactwo i intensywność powiązań rynkowych, wielopoziomowość, ciągłe zmiany techniczne, postęp organizacyjny powodują, Ŝe kryterium technologii produkcji jest często niewystarczające i odstaje od realiów. O ile tego rodzaju podział był jak najbardziej uprawniony w odniesieniu do tradycyjnych obszarów przemysłowych, o tyle obecny poziom i rozwój gospodarki ogranicza przydatność i uniwersalność tego kryterium. Zupełnie inaczej grupowane mogły być przedsiębiorstwa w pierwszej połowie XX wieku, inaczej wygląda moŜliwość grupowania firm obecnie. Jest to związane nie tylko z technologiami produkcji, ale takŜe z innymi obszarami funkcjonowania przedsiębiorstwa. Powszechny obecnie outsourcing, odnoszący się zarówno do półproduktów i usług, specjalizacja, ograniczanie działalności do zawęŜonego obszaru, dynamika procesu produkcji, uniwersalność parku maszynowego stwarzają barierę dla precyzyjnej delimitacji pod względem technologii produkcji. Rozwiązaniem tego rodzaju problemu wydaje się zastosowanie innej płaszczyzny podziału, nawiązującej tym razem do strony popytowej.
Popytowe podejście delimitacji, odmiennie od kryterium podaŜowego, nie koncentruje się na podziale ze względu na technologię produkcji, na produkcie pojmowanym wąsko, ale kładzie nacisk na efekt produkcji, czyli na zaspokojenie pewnej potrzeby konsumenta/odbiorcy dóbr. Pomija się przy tym cięŜar gatunkowy przypisywany procesowi produkcji. Obecnie produkt czy dana grupa produktów moŜe być efektem róŜnych działań produkcyjnych, mogą być stosowane róŜne technologie. Koncentracja na efekcie produkcji pojmowanym kompleksowo, ukierunkowanym na zaspokojenie pewnej potrzeby czy teŜ grupy potrzeb, wydaje się bogatszym sposobem definiowania branŜy. Szersze pojęcie branŜy z jednej strony pociąga za sobą konieczność precyzyjnego określenia produktu lub grupy zaspokajanych potrzeb, z drugiej strony niezbędnym wydaje się przedstawienie celu, w jakim ten podział
został dokonany14. Stosując kryterium przedmiotowe, wyodrębnianie określonej grupy przedsiębiorstw moŜna ograniczyć do określonego produktu, pociąga to jednak za sobą konieczność definicji pojęcia „produkt”. Ze względu na trudności w jednoznacznym i obiektywnym ograniczeniu znaczeniowym, szczególnie w określaniu konkretnego desygnatu danego dobra, wyłania się konieczność pojmowania „produktu” jako zbioru, grupy, agregatu dóbr podobnych, zaspokajających te same potrzeby. Homogeniczność popytu, bez względu na róŜnicujące cechy produktu, a więc zdolność do zaspokajania pewnej elementarnej (wyodrębnionej) potrzeby, zakłada duŜą substytucyjność produktów15. Tak określona koncentracja na stronie popytowej prowadzi w kierunku definicji branŜy jako elementarnego rynku doskonałego; koncepcję tego sposobu delimitacji przedstawił H. von Stackelberg. Według jego sposobu definiowania branŜy, rynek ogólny jest rynkiem niedoskonałym, jest jednak złoŜony z wielu subrynków, które są rynkami doskonałymi. Takie rynki mogą być utoŜsamiane z rynkami branŜowymi (Gorynia, 1995: 25). Koncentracja uwagi na fizycznych produktach nie moŜe przesłonić faktu, Ŝe produkt naleŜy pojmować jako zbiór czynności, które poprzez powiązane ze sobą dostarczenie rzeczy materialnych i usług pozwalają zaspokoić określoną potrzebę. Takie podejście definicyjne do wyodrębnienia branŜy kładzie nacisk na stronę popytową, definicja branŜy jest związana z rynkiem, z wymianą dóbr.
Ogólnie moŜna zatem zdefiniować branŜę ze względu na produkt, technologię produkcji i zaspokajanie potrzeby. BranŜa moŜe być więc określana jako grupa podmiotów oferujących dany produkt, jako grupa firm stosujących określoną technologię i jako grupa przedsiębiorstw zaspokajających daną potrzebę.
Brak jednoznacznej i precyzyjnej definicji branŜy, a takŜe ciągłe zainteresowanie badaczy tym obszarem skutkuje próbami alternatywnego definiowania tego zagadnienia. I tak J. Otta uzaleŜnia sposób jej definiowania w zaleŜności od przyjętego horyzontu czasowego. Postrzega on obszar branŜy
14 Proces badawczy jest nie tylko procesem samym w sobie, waŜny jest efekt i celowość tego procesu. Efekty badań naukowych mogą być celem zamierzonym, ale mogą równieŜ być odkryciami, które powstają niejako przy okazji.
w zaleŜności od tego, jakiego rodzaju decyzje podejmuje przedsiębiorstwo, czy są to decyzje krótkookresowe czy teŜ długookresowe. Decyzje długookresowe zaliczane są do decyzji strategicznych i jako takie wymagają uwzględnienia zmian nie tylko w technologii, ale takŜe w strukturze potrzeb klientów. Wobec tego definiowanie branŜy poprzez pryzmat produktów o podobnych cechach uŜytkowych i technicznych wydaje się niezupełne. Dlatego W.J. Otta wskazuje na podstawowe znaczenie horyzontu czasowego w procesie definiowania branŜy na potrzeby danego przedsiębiorstwa i wskazuje na definicję branŜy w wymiarze potrzeba/technologia (decyzje długookresowe, strategiczne) oraz na rozumienie branŜy w perspektywie kierunku specjalizacji w układzie technologia/produkt (decyzje krótkookresowe)16.
Na potrzeby współczesnej definicji branŜy D.F. Abell proponuje z kolei rozróŜnienie pomiędzy pojęciami rynku, branŜy a biznesem w następujący sposób:
1) biznes winien być definiowany w odniesieniu do grupy klientów, funkcji spełnianych przez wytwarzane produkty i usługi oraz wykorzystywane technologie,
2) branŜa obejmuje zazwyczaj kilka biznesów opierających się na analogicznej technologii,
3) rynek z kolei określa obszar działalności z perspektywy spełnianych funkcji dla określonej grupy klientów z wykorzystaniem do tego celu wszystkich dostępnych technologii17.
Pojęcie branŜy jest więc według niego pojęciem węŜszym niŜ pojęcie rynku, ale szerszym niŜ pojęcie biznesu.
Kolejnym zagadnieniem związanym z problemem definicji branŜy jest sprawa rozwoju nowych technologii i dyfuzja innowacji. W konsekwencji tych zmian pojawiają się nowe produkty i usługi lub dotychczasowe nabierają nowych cech i zaspokajają nowe potrzeby. Wobec tego pojawia się potrzeba redefinicji pojęcia branŜy na potrzeby przedsiębiorstw, które uruchamiając procesy zmian przyczyniają się do przesuwania granic obszarów, w których funkcjonują. Rozwój technologiczny i wzrost powiązań gospodarczych na poziomie globalnym uruchamia procesy
16 Podaję za Jankowska (2006).
17
przemieszczania granic branŜy, a dokładniej mówiąc stwarza sytuację płynności tych granic i wymusza potrzebę nieustającej delimitacji jej granic. Ciągłym przeobraŜeniom podlega takŜe struktura branŜy, co związane jest między innymi z łączeniem się przedsiębiorstw, wydzielaniem dywizji z koncernów międzynarodowych, fuzjami konkurujących dotychczas firm oraz integracją pionową.
Próba definicji branŜy, stosowanie określonego kryterium definicyjnego zazwyczaj budzi szereg nieścisłości i powoduje powstawanie sporów. Spory te z kolei przekładają się na pojmowanie zagadnień ekonomicznych z obszaru mezo, z celowością badań, z przedmiotem badań i wnioskami poznawczymi. Definicja branŜy na badawczym poziomie koncepcyjnym i jej delimitacja skutkuje wyborem określonego warsztatu badawczego. Błędy i nieścisłości na tym etapie mogą uniemoŜliwiać operacjonalizację wyników, badania takie mogą nie być rzeczowe i reprezentatywne. Dobór kryterium podziału musi więc korespondować z celem badań, z dostępnością danych, z moŜliwością ich zgromadzenia i określenia na wspólnej skali. Problemem będącym niejako rozwinięciem sporu delimitacyjnego jest uniwersalność produktów, róŜne procesy ich wytwarzania, fakt Ŝe są wytwarzane w ramach jednego przedsiębiorstwa lub przez grupę kooperujących firm. Same firmy będące przedmiotem badań najczęściej są nastawione na produkcję szerszego spektrum towarów. BranŜa zdefiniowana na potrzeby określonego procesu badawczego moŜe nie być dla danych firm podstawową, kluczową, moŜe nie być obszarem intensywnych działań. Podejście badawcze wymaga więc wykazania duŜej elastyczności i doświadczenia w opracowywaniu badań, wyciąganiu wniosków i stawianiu postulatów. Działania takie winny być prowadzone w odniesieniu do określonego i przyjętego kryterium delimitacyjnego.