Pojęcie i rodzaje transplantacji

Rozdział 2. Transplantacje – złożoność i wielowymiarowość zjawiska

W prezentowanym rozdziale przedstawiam wielości kontekstów, w jakich należy rozpatrywać przeszczepy. Rozdział rozpoczyna wyjaśnienie kluczowego dla rozprawy pojęcia transplantacji oraz sposobów jego klasyfikacji występujących w literaturze przedmiotu. Zaprezentowany w dalszej części rozdziału rozwój tej metody leczenia, uwypukla jej interdyscyplinarny charakter przez zwracanie uwagi na aspekty prawne, etyczne i religijne dotyczące przeszczepów. Kluczowa, w kontekście celu dysertacji, jest zawarta w tej części pracy kwestia konieczności postrzegania transplantacji jako tematu społecznego, co uważam za niezbędne dla propagowania idei donacji narządów, a przez to dalszego rozwoju transplantacji.

2.1. Pojęcie i rodzaje transplantacji

Transplantacja jest metodą leczenia, umożliwiającą ratowanie zdrowia i życia ludzi, która polega na zastąpieniu niewydolnych narządów lub ich części, zdrowymi. Etymologia terminu transplantacja wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie czasownik transplatare tłumaczony jest jako czynność przesadzania, szczepienia79. Według Romana Górala transplantacja to „wykonanie operacyjnego przemieszczenia tkanki lub całego narządu (przeszczepu) w przypadku określonych stanów chorobowych z jednego miejsca w drugie u tego samego człowieka lub od jednego człowieka (dawcy) do drugiego (biorcy), które ma na celu uzupełnienie ubytku lub przywrócenie czynności”⁸⁰. Ważny sposób definiowania transplantacji odnaleźć można w Uchwale Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 13 czerwca 2008 roku stwierdzający, że transplantacja „jest to potrzebna, skuteczna i bezpieczna metoda leczenia stanowiąca dla wielu pacjentów jedyną szansę na przedłużenie życia”⁸¹. Na spójne rozumienie transplantacji wskazuje jej zdefiniowanie zawarte w dokumentach unijnych, między innymi w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z 2004 roku, w której wskazano, że „transplantacja tkanek i komórek ludzkich jest prężnie rozwijającą się dziedziną medycyny, dającą ogromne możliwości leczenia chorób dotychczas nieuleczalnych”82.Władysław Kopaliński podkreśla, że „transplantacja to przeszczepienie,

79 E.M. Guzik-Makaruk, op. cit., s. 29.

80 R. Góral (red.), Zarys chirurgii. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 1987, t. 1, s. 154.

81 Zob. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 czerwca 2008 r. w sprawie akceptacji transplantacji jako metody leczenia, http://orka.sejm.gov.pl/opinie6.nsf/nazwa/593_u/$file/593_u.pdf (dostęp: 11.01.2017).

82 Dyrektywa 2004/23/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie ustalenia norm jakości i bezpiecznego oddawania, pobierania, testowania, przetwarzania, konserwowania, przechowywania i dystrybucji tkanek i komórek ludzkich, Dziennik Urzędowy L 102, 07/04/2004 s. 0048 – 0058, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32004L0023&from=PL (dostęp: 11.01.2017).

29 przemieszczenie jakiegoś narządu albo jego części w obrębie jednego osobnika lub z osobnika na osobnika w obrębie tego samego gatunku albo pomiędzy różnymi gatunkami”83. Takie ujęcie definicyjne uwzględnia ksenotransplantacje (określaną także jako transplantacje ksenogeniczną, ksenogenetyczną, heterogeniczną, heterologiczną a także heterotransplantacją) – rodzaj transplantacji, w których biorcą jest człowiek a dawcą zwierzę.

Ewa Guzik-Makaruk, w rozważaniach dotyczących analizowanego pojęcia, zwraca uwagę na definicję zaprezentowaną przez G. Kaisera w latach 60. XX wieku. Autor stwierdził w niej, że do przeprowadzenia transplantacji mogą być użyte części z głęboko zamrożonego ciała ludzkiego84. Ewa Guzik- Makaruk, uwzględniając aspekty natury moralnej, etycznej i prawnej tej kontrowersyjnej definicji, podkreśla, że cel transplantacji, jakim jest leczenie, nie wyklucza eksperymentów w związku z czym w przyszłości te futurystyczne założenia G. Kaisera mogą stać się realne, a tym samym zmodyfikować obowiązujący obecnie sposób tłumaczenia tego, czym jest transplantacja.

Transplantacja nie jest jednorodną metodą leczenia. W literaturze przedmiotu prezentowane są różne sposoby klasyfikacji podejmowanych czynności transplantacyjnych. Zaprezentowane przez Dawida Piaskowskiego dwie klasyfikacje: autorstwa Rafała Kubiaka i E. Guzik-Makaruk tworzą komplementarny system, w którym R. Kubiak klasyfikuje transplantacje, wyróżniając podział:

 ze względu na zgodność genetyczną przeszczepianego materiału;

 ze względu na miejsce, w którym umieszczany jest implantowany materiał;

 ze względu na rodzaje wszczepianego materiału;

 ze względu na źródło pochodzenia materiału85.

E. Guzik-Makaruk rozbudowuje zaprezentowane zestawienie dodając do niego rodzaje transplantacji zróżnicowane ze względu na:

 posiadanie funkcji regeneracyjnych przeszczepianych komórek, tkanek i narządów;

83 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, http://www.slownik-online.pl/cgibin/search/?charset=utf-8&words=transplatacje&Submit=Szukaj (dostęp: 26.06.2017).

84 Zob. G. Kaiser, Kunsliche Insemination und Transplantation, [w:] H. Göppinger (red.),

Arzt und Recht : Medizinisch-juristische Grenzprobleme unserer Zeit, München 1966. Cyt. za E.M. Guzik-Makaruk, op.cit., s. 29.

85 D. Piastowski, Śmierć osobnicza (mózgowa) jako przesłanka dopuszczalności przeszczepu ex mortuo, „Zeszyt Studencki Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM” 2016, nr 6, s. 162.

30

 funkcję transplantatu;

 przedmiot transplantacji86.

Możliwość przeszczepiania komórek, tkanek i narządów akcentuje kryterium podziału ze względu na przedmiot transplantacji, który może stanowić:

 pobranie i przeszczepienie komórek (np. krwiotwórczych);

 pobranie i przeszczepienie tkanek (np. szpiku kostnego);

 pobranie i przeszczepienie narządów (np. płuc, wątroby, serca, nerek, jelit)⁸⁷.

W tym miejscu warte podkreślenia są wyjaśnienia E. Guzik-Makaruk o tym, że „transplantacja organu zawsze jest zarazem transplantacją tkanek i komórek, przeszczep tkanek jest jednocześnie przeszczepieniem komórek, ale już nie odwrotnie. Jeśli przeszczepia się pojedyncze komórki, nie jest to równoznaczne z przeszczepieniem tkanki czy organu, przeszczepiając zaś tkankę nie dochodzi do przeszczepiania organu”88.

Transplant może zostać pobrany zarówno od dawcy zmarłego (i takich pobrań w Polsce jest najwięcej) jak i żywego. Prezentowanym jako drugie kryterium podziału jest to uwzględniające pochodzenie transplantu:

 ex mortuo – komórki, tkanki i narządy pobierane są ze zwłok;

 ex vivo – dawcą komórek, tkanek lub narządów jest żywy organizm. W przypadku dawców żywych rozróżnia się:

 dawców spokrewnionych (np. rodzice, dzieci, rodzeństwo);

 dawców niespokrewnionych (małżeństwo, osoby bliskie, osoby obce)89. Prezentowane kryterium podziału transplantacji w sposób szczególny dotyczy aspektów społecznych związanych z zabiegami transplantacyjnymi. Odnosi się zarówno do wyrażenia zgody lub sprzeciwu wobec donacji, jakie wyrażają dawca lub członkowie jego rodziny, jak również do uregulowań prawnych. Dawid Piaskowski nobilituje ten sposób klasyfikacji transplantacji jako najistotniejszy, „ponieważ ustawodawca przewidział

86 Ibidem, s. 162.

87 E.M. Guzik-Makaruk, op. cit., s. 29.

88 Ibidem, s. 32.

31 dodatkowe rozwiązania prawne w postaci katalogu warunków, które dla obu rodzajów transplantacji są odmienne i decydują o legalności dokonania przeszczepu”90.

Trzecim systemem podziału transplantacji, który przybliżę jest ten, w którym uwzględnia się możliwości regeneracyjne transplantu. Wyróżnia się:

 transplanty regenerujące się np. szpik kostny;

 transplanty nieposiadające zdolności regeneracyjnych np. nerka91.

Transplantacje rozróżnia się także pod kątem genetycznym, ujmując różnicę genetyczną pomiędzy dawcą i biorcą transplantu. Istnieje możliwość transplantacji:

 autogenicznych (inaczej określanych jako transplantacje autochtoniczne, autologiczne czy autotransplatacje), czyli takie, w których występuje całkowita zgodność genetyczna, gdyż dawca i biorca jest tą samą osobą (np. przeszczepianie płatów skóry w obrębie jednego organizmu);

 syngenicznych (inaczej określanych jako transplantacje syngenetyczne, izogeniczne, izologiczne czy izotransplantacje), czyli takich, w których dawca i biorca cechują się identycznością genetyczną – jednojajowe bliźnięta;

 alogenicznych (inaczej określanych jako transplantacje alogenetyczne, homogeniczne, lub homologiczne) jest to najczęściej spotykany typ transplantacji. Dawca i biorca różnią się pod względem genetycznym, jednakże należą do tego samego gatunku (np. przeszczep serca od nieżyjącego dawcy);

 ksenogenicznych (inaczej określanych jako transplantacje ksenogenetyczne, heterogeniczne lub heterologiczne), budzących najwięcej kontrowersji, gdyż pomiędzy dawcą i biorcą istnieją duże różnice genetyczne, wynikające z ich przynależności do odrębnych gatunków (np. transplantacje odzwierzęce)92.

90 D. Piastowski, op. cit., s. 164.

91 Zob. E.M. Guzik-Makaruk, op. cit., s. 32.

32 Zgodność miejsca eksplantacji (pobrania) i implantacji (wszczepiania) stanowi kolejny wyznacznik podziału transplantacji na:

 izotopową, czyli tę, w której występuję zgodność tkankowa (histologiczna) jak i zgodność miejsca przeszczepienia (np. alogeniczny przeszczep nerki)⁹³;

 ortotopową, czyli tę, w której nie jest wymagana zgodność histopatologiczna, natomiast transplant jest wszczepiany w miejsce, z którego wcześniej usunięto narząd niewydolny (np. zastawki serca)94;

 heterotopową, czyli tę, w której nie występuję zgodność dotycząca anatomicznego położenia organu95 (np. transplantacja trzustki - narząd wszczepia się w obrębie miednicy – po wewnętrznej stronie talerzy kości biodrowych. Anatomicznie trzustka położona jest w górnej części jamy brzusznej).

Ewa Guzik-Makaruk wyjaśnia typizację transplantacji ze względu na funkcję jaką w organizmie biorcy ma spełniać przeszczepiony narząd. Autorka wyróżnia transplantacje:

 alowitalną, w której zadaniem przeszczepionej tkanki lub narządu jest „uzyskanie pełnej funkcjonalnej zdolności i żywotności”96 w organizmie biorcy;

 alostatyczną, czyli „dążącą do mechanicznego i ograniczonego w czasie utrzymania funkcji”⁹⁷ przeszczepu;

 pomocniczą (subsydiarną), w której funkcją transplantu jest wspomaganie niewydolnych narządów biorcy;

 substytutywną, w której przeszczep „ma w pełni zastąpić niezdolny do wykonywania swoich funkcji narząd biorcy”98.

93 Ibidem, s. 31.

94 D. Piastowski, op. cit., s. 163.

95 E.M. Guzik-Makaruk, op. cit. s. 31.

96 Ibidem, s. 31.

97 Ibidem, s. 31.

33 Dawid Piaskowski w zaprezentowanej systematyzacji transplantacji wskazuje także na znaczenie rodzaju materiału wszczepianego transplantu:

 transplantację biowitalną, czyli taką w czasie, której wszczepiany jest żywy narząd, w konsekwencji podejmujący swe fizjologiczne funkcję w organizmie biorcy;

 transplantację biostatyczną, czyli taką, w której wykorzystany zostaje spreparowany materiał99.

Transplantologia jest nauką charakteryzującą się niebywałą dynamiką rozwoju, w związku z czym mam świadomość, że zaprezentowane w tym rozdziale sposoby definiowania i klasyfikacji transplantacji będą aktualne krótkiej perspektywie czasowej.