Pojęcie ruchów miejskich

Przed odniesieniem się stricte do ruchów miejskich autor pozwoli sobie przyjrzeć się szerszemu pojęciu ruchów społecznych. Warto na wstępie zauważyć, że zgodnie z literaturą przedmiotu – „socjologia ruchów społecznych zmienia się, podobnie jak cała socjologia i ruchy społeczne” (Nowosielski, 2011). Celem niniejszego rozdziału nie jest szeroki i chronologiczny przegląd definicji, a raczej odwołanie się do wybranych prac z tego zakresu. We wczesnych koncepcjach socjologicznych, ruchy społeczne postrzegane były jako dysfunkcjonalne zjawi-ska stanowiące czynnik społecznej dezintegracji (Nowosielski, 2011). Ponadto kojarzono je głównie z ruchem robotniczym, skupiając się na walce klasowej i działalności rewolucyjnej.

Tego rodzaju działania nie są przedmiotem rozważań niniejszej pracy, w związku z czym zo-staną pominięte na etapie rozważań teoretycznych. Zasadnicza zmiana w podejściu badaczy nastąpiła w latach sześćdziesiątych XX wieku, w związku z pojawieniem się nowej fali ruchów społecznych. Wraz z nią pojawiły się koncepcje teoretyczne tzw. „nowych ruchów społecz-nych³”, których cechy są szczególnie istotne w świetle badań nad ruchami miejskimi. Podej-mując rozważania na temat istoty NRS, warto pamiętać, że wśród badaczy toczy się na ich temat ciągła dyskusja i nie wypracowano powszechnej zgody odnośnie używania spójnego apa-ratu pojęciowego w odniesieniu do inicjatyw, które zastąpiły tak zwane stare ruchy społeczne

3W dalszej części pracy, do określenia nowych ruchów miejskich używany będzie skrót NRS

30

(Marczewska-Rytko, 2017; Modzelewski, 1987). Aktywność zbiorowa stała się powszechną formą życia społecznego w czasach społeczeństwa masowego (Giddens, 2012). Aktualnie ba-dacze wyróżniają takie kategorie aktywności zbiorowej, jak: działania masowe, zachowania zbiorowe, działania zbiorowe i ruchy społeczne. Z punktu widzenia planowanych badań, szcze-gólnie interesujące są dwie ostatnie z wymienionych kategorii. Działania zbiorowe charaktery-zuje bliskość przestrzenna i sytuacyjna uczestników oraz posiadanie wspólnych celów i ich koordynacja. W przypadku ruchów społecznych dodatkowym aspektem jest ukierunkowanie na zmianę społeczną (Sztompka, 2002). W literaturze pojawia się pogląd, że często bardziej korzystne jest odnoszenie się w sposób ogólny do działań zbiorowych, niż konkretnie do ru-chów społecznych. Stanowisko to uzasadniane jest poprzez fakt, że wiele pytań i zagadnień rozpatrywanych przez badaczy życia społecznego odnosi się do więcej niż jednej z wyżej wy-mienionych kategorii (Della Porta, Diani, 2006).

Badacze podejmujący tematykę podkreślają, że ruchy społeczne nie są zjawiskiem mar-ginalnym, które przejawia się wyłącznie w odrzuceniu istniejącego porządku, a raczej siłami walczącymi o nowe ukształtowanie systemu wyznaczającego reguły społeczne (Touraine, 1981). Walka ta przejawia się m. in. poprzez krytykę demokracji przedstawicielskiej i poszu-kiwanie dla niej bardziej radykalnej, bezpośredniej formy (Offe, 1995). Według Giddensa (2012), ruchy społeczne to zbiorowe akcje, mające na celu forsowanie zbiorowych interesów lub dążenie do wspólnego celu, prowadzone poza sferą ustanowionych instytucji. Nieco inaczej pojęcie to definiują Diani i Bison (2004), dla których ruchy społeczne to proces społeczny zło-żony z mechanizmów powodujących, że uczestnicy działania zbiorowego: (1) uczestniczą w konflikcie z jednoznacznie określonym przeciwnikiem; (2) stanowią część gęstych, niefor-malnych sieci i (3) posiadają własną tożsamość zbiorową. Próby syntezy obowiązujących defi-nicji podejmował się również Modzelewski (1987), według którego pojęcie ruchu społecznego odnosi się przede wszystkim do powstawania i działalności grup społecznych o różnej wielko-ści i stopniu zorganizowania, dążących do spowodowania zmian w życiu społecznym, wpro-wadzających zmiany lub wytwarzających i kultywujących szczególne wartości, normy, idee, instytucje i sposoby działania, sposoby życia, formy ekspresji. Co ważne, autor ten odrzuca konflikt jako uniwersalne założenie w badaniach ruchów społecznych i nie uważa konflikto-wości za ich cechę definicyjną. Touraine (1985) rozumiał nowe ruchy społeczne jako „działania zbiorowe mające na celu ochronę praw kulturowych, a więc prowadzone przez ruchy kultu-rowe: kobiety, mniejszości seksualne, pracowników, imigrantów, mniejszości narodowe czy religijne i niepełnosprawnych”. Wśród problemów podejmowanych przez NRS wymienia się

31

również szeroko rozumianą kwestię miejską (Castells, 1977, 1983; Merrifield, 2016; Offe, 1985). Inną nową cechą jest przejście od wartości materialistycznych do postmaterialistycz-nych, wyrażane między innymi poprzez odejście od dążenia do podnoszenia standardu życia na rzecz polepszania jego jakości (Eisenstadt, 2009; Marczewska-Rytko, 2017). Kolejną, zau-ważaną przez badaczy charakterystyką NRS jest ich polityczność. Kreują one swój wizerunek podmiotów politycznych, włączając obszar swoich zainteresowań do sfery polityki, pomimo faktu, że ich działania nie są legitymizowane przez reprezentatywno-biurokratyczne instytucje polityczne. Skutki omawianych działań mają zaś stanowić realizację celów istotnych dla całego społeczeństwa, a nie tylko członków ruchu. Takie rozumienie sytuuje omawiane działania w sferze polityki pozainstytucjonalnej, a samym ruchom nadaje charakter społeczno-polityczny (Offe, 1985). Do polityczności ruchów odnosi się też Castells (2013), uznając za przyczynę ich istnienia cynizm i arogancję warstw rządzących. Podkreśla on takie cechy ruchów jak ignoro-wanie partii politycznych, odrzucenie przywództwa i sformalizowanych struktur czy też odby-wanie debat i wspólne podejmoodby-wanie kluczowych decyzji (Marczewska-Rytko, 2017). Poja-wienie się NRS, zdaniem niektórych badaczy kładzie kres zawłaszczaniu polityki przez trady-cyjne partie. Ruchy te nie oferują pełnego programu politycznego, nie zobowiązują do bezkry-tycznego przyjmowania określonej ideologii. Tym samym ich tożsamość polityczna jest raczej zmienna i zależna od podejmowanych na bieżąco problemów (Bulira, 2017).

W kontekście badań dotyczących ruchów oraz ich struktury organizacyjnej, należy przywołać pojawiające się w literaturze pojęcie organizacji społecznych (ang. social movement organizations)(Della Porta, Diani, 2006). Bywają one rozumiane m. in. jako „organizacje zło-żone lub formalne, których cele są zbieżne z założeniami danego ruchu lub kontrruchu społecz-nego i które chcą te cele wprowadzić w życie” lub „takie zrzeszenia ludzi wyznających ideali-styczne lub moraliideali-styczne tezy na temat ludzkiego życia w wymiarze jednostkowym lub zbio-rowym, które w momencie stawiania tych tez znajdują się poza głównym nurtem społeczeństwa lub na jego marginesie” (Della Porta, Diani, 2006). Problematyczne jest natomiast dokonanie sztywnego rozgraniczenia pomiędzy tymi organizacjami, które można uznać za ruchy spo-łeczne, a tymi, które wykraczają poza zakres tego pojęcia (Modzelewski, 1987). Niezależnie od szczegółowego rozumienia istoty omawianych organizacji, mają one niebagatelny wpływ na działania ruchów społecznych, ich mobilizację i skuteczność. Istotnym uzupełnieniem jest również pogląd, że nowe ruchy społeczne to ruchy, które zasadniczo nie tworzą jednej organi-zacji, a współpracują ze sobą w ramach luźnej sieci (Wallerstein, 2007). Płynna i do pewnego stopnia „prymitywna” struktura ruchów stanowi odbicie ich celów i zadań, formułowanych

32

i realizowanych często w sposób spontaniczny (Bulira, 2017). Z zagadnieniem struktur organi-zacyjnych i usieciowienia NRS wiąże się współcześnie rosnąca rola Internetu. Brak dostępu do globalnej sieci jest uznawany za jedną z najważniejszych form wykluczenia społecznego (Castells, 2003). Niebanalny jest również jej wpływ na działalność ruchów społecznych. Coraz częściej powstają one spontanicznie, w reakcji na określone wydarzenia lub kryzysy, wykorzy-stując do mobilizacji właśnie sieć (Marczewska-Rytko, 2017; Poławski, 2014). Manuel Castells (2013) w książce „Sieci oburzenia i nadziei. Ruchy społeczne w erze Internetu” analizuje współczesne wydarzenia związane z tzw. arabską wiosną czy też ruchem Occupy Wallstreet.

Autor ten proponuje nowy model, który nazywa ruchami usieciowionymi. Owo usieciowienie jest multimodalne, jednak szczególną rolę odgrywa Internet i komunikacja za pomocą urządzeń mobilnych. Castells dostrzega zakorzenienie ruchów w przestrzeni publicznej, podkreślając jednak techniczną możliwość koordynowania działań w „wolnej przestrzeni Internetu”. Z takiej hybrydy cyberprzestrzeni i przestrzeni miejskiej powstawać ma „przestrzeń autonomii” – nowa przestrzenna forma usieciowionych ruchów społecznych. Zdecentralizowana w ten sposób struktura zapewnia szerokie możliwości uczestnictwa, płynną reorganizację oraz dynamiczne reagowanie na zaangażowanie społeczne i reakcję władz.

Przechodząc do pojęcia ruchów miejskich, warto dodać, że ruchy społeczne mogą od-nosić się również do działań podejmowanych na poziomie lokalnym. Sytuacja taka może zaist-nieć w odniesieniu do grup o charakterze ściśle lokalnym lub w przypadku istnienia silnej więzi z szerszym ruchem o charakterze ponadlokalnym (Modzelewski, 1987). Samo pojęcie ruchów miejskich w dotychczasowej literaturze pozostaje dość niejednoznaczne (Kowalewski, 2013;

Pickvance, 2003). Castells (1977), wprowadzając je do obiegu naukowego, przekonywał, że działania obywateli mogą w kontekście miejskim i politycznym prowadzić do rezultatu na jednym z trzech poziomów: partycypacji, protestu i właśnie miejskich ruchów społecznych.

Autor ten wiązał wyniki działań z jednym z owych trzech poziomów zmiany: dla partycypacji były to zmiany symboliczne, protest oznaczał pomniejsze reformy nie wzruszające fundamen-talnych struktur i w końcu miejskie ruchy społeczne pociągały za sobą zasadnicze zmiany ukła-dów władzy na poziomie miejskim. Tak szczegółowe pojmowanie omawianego pojęcia zostało w okresie późniejszym zarzucone na rzecz definicji bardziej ogólnych, które uznawały za miej-ski ruch społeczny wszelkie działania obywateli, niezależnie od ich rzeczywistych czy poten-cjalnych rezultatów. Podejście to wiązało się z przekonaniem, że nawet ograniczone w danym momencie rezultaty mogły prowadzić do szerokiej zmiany w przyszłości (Pickvance, 2003).

Dodatkową komplikacją jest wprowadzany przez część autorów podział na „miejskie ruchy

33

społeczne” (ang. urban social movements) i „ruchy miejskie” (ang. urban movements). Podział ten wynika z faktu, że prace dotyczące ruchów miejskich powstawały w pewnego rodzaju izo-lacji od generalnego dorobku teoretycznego związanego z ruchami społecznymi. Pickvance (2003) wyjaśniając taki stan rzeczy wskazuje na dwa powody. Po pierwsze, autorzy zaintere-sowani tematyką ruchów miejskich wywodzili się z różnych środowisk i różnych dyscyplin nauki. Prace Castellsa dostarczyły im tła teoretycznego, które umożliwiało odcięcie od szer-szych teorii ruchów społecznych. Przywoływany autor wskazywał na trzy konstytutywne cechy ruchów miejskich: (1) odniesienie do obywatelskości i miasta lub jego społeczności w ramach autodefinicji uczestników; (2) lokalne zakorzenienie i terytorialne zdefiniowanie oraz (3) mo-bilizację wokół trzech celów – konsumpcji zbiorowej, tożsamości kulturowej i zaangażowania politycznego (Castells, 1983). Z drugiej strony, uwzględnić należy stanowisko ówczesnych badaczy ruchów społecznych, którzy dążyli do sformułowania nowych koncepcji i teorii, od-noszonych do tak zwanych „nowych ruchów miejskich”. Wielu spośród nich traktowało miej-skie ruchy społeczne w kategorii „starych” ruchów. Obie te przyczyny w sumie spowodowały, że nie powstały wzajemnie się nakładające sieci współpracy obu grup badaczy. Pickvance (2003) wymienia w swej pracy następujące pozytywne i negatywne skutki omawianej izolacji:

POZYTYWNE

+ Ukierunkowanie prac z zakresu ruchów miejskich na wynik podejmowanych działań, a nie na typ organizacji (w odróżnieniu od prac o ruchach społecznych, skupiających się na mobilizacji i tożsamości zbiorowej);

+ Zainteresowanie władzą polityczną oraz relacjami pomiędzy ruchami miejskimi i wła-dzami;

+ Skupienie uwagi na politycznym kontekście, w którym rozwijają się ruchy miejskie (uzależnienie ich powstania od warunków politycznych i społecznych, a nie spontanicz-nej reakcji na istniejące nierówności lub deprywację);

NEGATYWNE:

− Odcięcie od głównego nurtu badań nad ruchami społecznymi;

− Powstanie luki empirycznej (np. początkowy brak badań dotyczących mobilizacji);

− Odseparowanie badań nad organizacjami wolontariackimi i ich relacjami z władzami lokalnymi a studiami nad ruchami miejskimi (Pickvance, 2003).

34

Modzelewski (1987), pisząc o „lokalnych inicjatywach społecznych”, definiuje je jako ruchy społeczne o charakterze reformatorskim – grupowe przedsięwzięcie zmierzające do wprowa-dzenia częściowej zmiany w warunkach życia, szerszej zbiorowości lub jakiejś zbiorowości szczególnej, traktowanej jako wymagająca pomocy. W bardziej ogólnym ujęciu, ruchy miejskie to społecznie zróżnicowane sieci organizacji i grup o różnych interesach i różnym stopniu za-angażowania w proces planowania i zarządzania miastem (Martínez, 2011). Problemem defi-nicyjnym stało się odróżnienie ruchów miejskich od innych podmiotów o zbliżonym zakresie działalności. Modzelewski zauważa, że ruchy niekiedy przyjmują formę organizacyjną stowa-rzyszeń. Same w sobie jednak są formą aktywności grupowej, a stowarzyszenie to struktura formalna, typ organizacji formalnej, którą ruch może, ale której nie musi przyjmować. Dalej podkreśla on, że rozpatrywana w kontekście ruchu inicjatywa lokalna nie stanowi działania organów, ani instytucji państwowych, dominujących lub zajmujących trwałe miejsce w życiu społecznym organizacji, partii politycznych, kościołów itp. (Modzelewski, 1987). W dotych-czasowych publikacjach wskazuje się również na różnice pomiędzy ruchami miejskimi, a NRS.

Są one postrzegane jako mniej uniwersalistyczne, a bardziej aspektowe, co oczywiście wiąże się z ich lokalnym i miejskim charakterem. Są one też bardziej pragmatyczne, korzystając za-równo ze strategii pozainstytucjonalnych (obywatelskie nieposłuszeństwo), jak i zinstytucjona-lizowanych (dopuszczalnych w ramach obowiązującego systemu). Dodatkowo, strategie poza-instytucjonalne są w tym przypadku wtórne i sięga się po nie w przypadku niepowodzenia dzia-łań systemowo akceptowanych (Pluciński, 2012).

Istotnym dla ruchów miejskich hasłem, uważanym przez część badaczy za ich ideologię jest „prawo do miasta” (Pluciński, 2012). Wielokrotnie przeformułowywane, uzupełniane o nowe warstwy znaczeniowe i ideologiczne hasło stanowi tytuł eseju Henriego Lefebvre’a (2012). Autor ten upatruje się budowy utopijnych miast przyszłości w oparciu o nową, miejską naukę. „Odzyskanie” miasta dla człowieka ma natomiast przebiegać ze znacznym udziałem klasy robotniczej, jako jedynej żywo zainteresowanej miejskimi problemami. Przywoływanie ciągłości walki o demokratyzację życia i prawa związane z płcią, wiekiem, pracą, możliwością kształcenia czy mieszkalnictwem to odwołanie do idei emancypacyjnych, stawianym w cen-trum ideologii „prawa do miasta”. Do owej ideologii odwoływali się w swoich pracach między innymi badacze ruchów miejskich, geografowie społeczni i ekonomiczni, socjolodzy. W lite-raturze pojawia się wręcz pogląd, że wspólnotowe prawo do miasta, rozumiane jako „prawo do zmiany nas samych poprzez zmianę miasta” jest jednym z najważniejszych współcześnie praw człowieka (Harvey, 2012). Ideologia ta uznaje miasto za nowe „naturalne” środowisko życia

35

człowieka i definiuje je jako pole walki o prawa obywatelskie (Pluciński, 2012). Współcześnie walka ta prowadzona jest często w miastach pod względem ustrojowym demokratycznych. Jed-nocześnie mierzą się one jednak z niedostatkami demokracji bezpośredniej, ograniczeniami w korzystaniu z przestrzeni publicznej, ogromnymi nierównościami społecznymi czy też po-wstawaniem grodzonych osiedli lub całych dzielnic, do których dostęp jest ograniczany (Mayer, 2009). W świetle neoliberalnych przemian obserwowanych na całym świecie, „prawo do miasta” jest więc przetwarzane, aktualizowane i wzbogacane o lokalne konteksty. Taka ad-aptacyjność pozwala różnorodnym ruchom miejskim interpretować je w nieco odmienny spo-sób i wykorzystywać w charakterze wspólnej ideologii (Mayer, 2009; Pluciński, Nowak, 2017).

W niniejszej pracy, pojęcie ruchów miejskich rozumiane jest jako zróżnicowane pod względem struktury, tematyki i formy działania organizacje oraz grupy nieformalne, wywiera-jące wpływ na zarządzanie i planowanie w mieście, których dążeniem jest osiągnięcie trwałej zmiany w funkcjonowaniu miast. Definicja nie obejmuje organów, ani instytucji państwowych, dominujących lub zajmujących trwałe miejsce w życiu społecznym organizacji, partii politycz-nych, kościołów itp. W przypadku doboru ruchów do badań pogłębiopolitycz-nych, znaczącą wska-zówką była również autodefinicja poszczególnych grup i organizacji pod wspólnym szyldem Kongresu Ruchów Miejskich.