Wolność mediów stanowi jeden z elementów całej gamy wolności, które od czasów najdawniejszych interesowały fi lozofów i myślicieli różnych epok. Idea wolności jako takiej, a więc „możliwości podejmowania decyzji i działania zgodnie ze swym wyborem”31, jest bowiem ponadczasowa i stanowi ciekawe pole do rozważań dla badaczy najróżniejszych dziedzin.
Rozwój idei liberalnej (od łac. liberalis – wolnościowy), w której wolność jest uznawana za najwyższą wartość, rozpoczął się w siedemnastowiecznej Europie.
Jednym z ojców założycieli tej ideologii był John Locke, angielski fi lozof i pisarz polityczny. W jego bogatym dorobku pisarskim można odnaleźć ideę wolności jako prawa naturalnego człowieka, a także kwestię ustanowienia państwa na drodze umowy społecznej rozumnych istot ludzkich32. Wraz z rozwojem my-śli liberalnej, wspieranej przez liczne dzieła fi lozofi czne, jak również rewolucje
30 W. Pisarek, Past challenges to journalism. Great ideas of the Seventies and Eighties revisited,
„Zeszyty Prasoznawcze”, 2013, nr 2, s. 193–203.
31 A. Łopatka, Prawo do swobodnego wyrażania opinii, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 5.
32 K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Ars Boni et Aequi, Poznań 2004, s. 110–112.
1. Teoria wolności mediów 19
i protesty ludności przeciwko władzy państwowej reprezentowanej przez wą-ską dominującą grupę arystokracji, ukształtowało się wiele szkół liberalnych, podkreślających szczególną wartość tej czy innej wolności. Mimo wzajemnych różnic wszystkie te szkoły opierały się w większym lub mniejszym stopniu na następujących założeniach:
• racjonalizmie – człowiek jest istotą rozumną, podejmującą racjonalne decyzje;
• indywidualizmie – dominującą pozycję zajmuje jednostka, która posia-da pewne naturalne prawa;
• wolności – jednostka posiada wolność osobistą, polityczną i gospodar-czą, którą może realizować ograniczona jedynie wolnością innego czło-wieka;
• własności – własność stanowi jedną z wolności człowieka i jest nienaru-szalna;
• państwie – ma ono działać w granicach prawa i uprawnień nadanych mu przez jednostki, powinno pełnić rolę „stróża nocnego”, a nie wtrącać się w interesy obywateli33.
Doktryna liberalna w powyższym kształcie stała się jedną z dominujących, obok konserwatyzmu, na ponad dwa wieki. Wraz z przejęciem władzy przez burżuazję w XIX wieku, liberalizm zaczął być kojarzony z tą warstwą społecz-ną i do pewnego stopnia zastąpiony przez inne doktryny polityczne, takie jak socjalizm czy totalitaryzm. Mimo próby przeformułowania idei wolnościowej przez Johna Stuarta Milla w kierunku sprawiedliwości społecznej, demokracji i samorealizacji jednostki, w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku roz-wój liberalizmu klasycznego uległ nieomal zatrzymaniu. Uznawano bowiem, że nie odpowiadał on realiom społeczeństwa przemysłowego i masowego. Do idei liberalnych wrócono dopiero po szoku związanym z okrucieństwem totalitary-zmów podczas drugiej wojny światowej. W okresie zimnej wojny, mającej wy-miar zarówno zbrojny, jak i ideologiczny, w podzielonym na dwa bloki świecie przeciwstawiono sobie dwie główne idee: liberalizm i socjalizm34.
Jednym z głównych przedstawicieli dwudziestowiecznego liberalizmu był Friedrich August von Hayek, austriacki ekonomista, działający po drugiej woj-nie światowej w USA. W dziele Th e Constitution of Liberty (1960) opowiada się przeciwko konserwatyzmowi i socjalizmowi, zarzucając im narzucanie ideałów przymusem czy zainteresowanie jedynie kwestią, kto rządzi, zamiast pytać, jak powinno się rządzić. W zamian proponuje projekt liberalnej konstytucji, która gwarantowałaby każdemu człowiekowi wolność, zwłaszcza ekonomiczną, bez
33 Ibidem, s. 195–196.
34 K. Chojnicka, H. Olszewski, op. cit., s. 323–324.
Dynamika wolności mediów na świecie 20
ingerencji państwa. Wolność bowiem, jego zdaniem, w każdej sytuacji „uwolni więcej sił dla dobra, niż dla zła”35.
Idee Hayeka i libertarian, zwolenników kapitalizmu wolnorynkowego, nie pozostały bez wpływu na wolność mediów, którą zaczęto postrzegać w katego-riach prawa swych właścicieli do głoszenia wyznawanych przez siebie opinii.
Biznes medialny okazał się dochodowy i wpływowy, a dominacja polityczna USA w powojennym świecie sprzyjała także dominacji kulturowej. Nic dziwne-go więc, że państwo to propadziwne-gowało ogólnoświatową wolność słowa i ideę free fl ow of information, pozwalającą USA na swobodne rozprzestrzenianie zarów-no swojego kapitału, jak i ideologii.
Idee liberalne rozwijały się po drugiej wojnie światowej także w Europie, kła-dąc jednak nacisk na aspekt fi lozofi czny, a nie – jak w USA – na ekonomiczny.
Skupiano się tu bowiem na przeciwstawieniu wolności dominującym niedawno na kontynencie europejskim totalitaryzmom, a nie na wolności gospodarczej.
Jednym z wybitnych przedstawicieli europejskiego liberalizmu był Isaiah Ber-lin, autor eseju Two Concepts of Liberty (1958). W dziele tym zestawiał z sobą dwa sposoby pojmowania wolności: wolność pozytywną (wolność „do”), która stanowi prawo człowieka do działania zgodnie ze swoją wolą, a także wolność negatywną (wolność „od”), polegającą na pozostawaniu niezależnym od naka-zów jakiejkolwiek władzy36.
Warto przyjrzeć się temu konceptowi z punktu widzenia wolności mediów.
W historii bowiem pojmowano wolność słowa (ang. freedom of speech), a więc możliwość publicznego wypowiadania swoich opinii, czy też stanowiącą jej ele-ment wolność prasy (ang. freedom of press), czyli możliwość rozpowszechniania myśli drukiem, przez pryzmat wolności negatywnej, jako wolności od ingeren-cji państwa w te działania. Chociaż już John Stuart Mill popierał ideę samorea-lizacji jednostki, wolność słowa aż do połowy XX wieku (a często nawet współ-cześnie) pojmowana była głównie jako wolność „od” ingerencji państwa. Fakt ten nie dziwi w kontekście konfl iktu burżuazji z arystokracją, w którym pierw-sza z tych grup chciała w ten sposób uzyskać władzę polityczną. Gdy jednak same przedsiębiorstwa medialne urosły w siłę i zyskały na znaczeniu, pojawił się problem nowej pozytywnej wolności, związanej z prawem wszystkich ludzi do dostępu do mediów i komunikowania swoich racji. W drugiej połowie XX wieku powoli zaczęto więc wdrażać nowy, szerszy koncept – wolność wyrażania (ang. freedom of expression). Odnosi się on do szerszej idei wyrażania myśli, nie tylko poprzez słowa, lecz także np. poprzez dzieła sztuki, gesty czy w dowolny
35 F.A. Hayek, Th e Constitution of Liberty, Th e University of Chicago, Chicago 1960, cyt. za:
K. Chojnicka, H. Olszewski, op. cit., s. 338.
36 I. Berlin, Two Concepts of Liberty, Clarendon Press, Oxford 1958, cyt. za: K. Chojnicka, H. Olszewski, op. cit., s. 341–342.
1. Teoria wolności mediów 21
inny sposób. Obejmuje również swobodę poszukiwania informacji, jej uzyski-wania i rozpowszechniania37.
Pogląd postulujący dostęp każdego obywatela do środków komunikowania najpełniej wyraził Jürgen Habermas, niemiecki socjolog, autor teorii działań komunikacyjnych. Głównym założeniem tej teorii jest istnienie swobodnego i niezakłóconego dialogu społecznego, który jest, zdaniem Habermasa, synoni-mem demokracji, w odróżnieniu od dominacji, czyli instrumentalnego trakto-wania jednostek. Warunkiem tego dialogu jest komunikacja zgodna z normami konsensusu – wolny, równy i akceptowany przez wszystkich dostęp do środków komunikowania należy się każdemu obywatelowi. Miejscem tego dialogu jest natomiast sfera publiczna, w której dyskutowane są różne idee w celu zawarcia konsensusu.
Poglądy Berlina czy Habermasa wpłynęły na współczesne defi niowanie wolności mediów (w literaturze anglojęzycznej używa się do jej określania zwykle pojęć: freedom of press, mimo że prasa nie jest dziś jedynym medium masowym, a także szerzej: freedom of expression) przez badaczy oraz instytu-cje, takie jak ONZ czy UNESCO. Pojęcie to defi niuje się więc dziś najczęściej w odniesieniu do obu typów wolności jako uznanie, że „media dopuszczają wielość poglądów i opinii; nie stanowią organu głoszącego poglądy państwa czy państwową propagandę”38.