Dynamika wolności mediów na świecie

(1)

Dynamika wolności

mediów

na świecie

(2)

R odzicom Ewie i A ndrzejow i Lorencom oraz Dziadkom Aleksandrze i S ta n isła w o w i B aczyńskim

(3)

Katarzyna Lorenc

Dynamika wolności

mediów na świecie

W y d a w n ic tw o U n iw e rs y te tu J a g ie llo ń s k ie g o

(4)

Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz przez Fundację Studentów i Absolwentów Uniwersytetu Jagiellońskiego „Bratniak”

RECENZENT

prof. dr hab. Teresa Sasińska-Klas

PROJEKT OKŁADKI Pracownia Register

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mecha- nicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-4371-4

ISBN 978-83-233-9747-2 (e-book)

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-80, fax 12-663-23-83

Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

Spis treści

Wstęp ... 7

CZĘŚĆ I 1. Teoria wolności mediów ... 11

1.1. Historia wolności mediów ... 12

1.2. Pojęcie wolności mediów ... 18

1.3. Kontrowersje związane z zagadnieniem wolności mediów ... 21

2. Organizacje zajmujące się monitorowaniem wolności mediów... 25

2.1. Freedom House ... 26

2.2. Reporterzy bez Granic ... 28

2.3. Inne organizacje monitorujące wolność mediów ... 31

CZĘŚĆ II 3. Metodologia wolności mediów ... 35

3.1. Metodologia w nauce o mediach ... 35

3.2. Metodologia badań wolności mediów ... 43

3.3. Metodologia badań zastosowana w niniejszej pracy ... 52

CZĘŚĆ III 4. Mapa wolności mediów na świecie – badania własne... 55

4.1. Metodologia badań... 55

4.2. Faza pierwsza badań – charakterystyka stanu wolności mediów na świecie na podstawie raportów Freedom of the Press i World Press Freedom Index ... 63

4.3. Faza druga badań – porównanie stanu wolności mediów na świecie na podstawie raportów Freedom of the Press i World Press Freedom Index ... 77

4.4. Faza trzecia badań – próba wyjaśnienia sytuacji wolności mediów na świecie w odniesieniu do sytuacji międzynarodowej państw na podstawie Fragile States Index oraz aktualnych konfl iktów zbrojnych ... 86

4.5. Testowanie hipotez i wnioski z badań ... 101

(6)

Spis treści 6

Podsumowanie... 105 Bibliografi a ... 111 Aneksy ... 115

Aneks 1. Indeksy wolności mediów według raportu Freedom of the Press w latach 2012–2015 ... 115 Aneks 2. Indeksy wolności mediów według raportu World Press Freedom

Index w latach 2012–2015 ... 120 Aneks 3. Indeksy stabilności państw według raportu Fragile States Index

w latach 2012–2015 ... 125

(7)

Wstęp

Wolność mediów jest jednym z podstawowych praw człowieka, szeroko ujętym zarówno w literaturze przedmiotu, jak i prawie międzynarodowym oraz prawo- dawstwie poszczególnych państw. Idea wolności mediów pojawia się w Europie nowożytnej w XVII wieku w okresie rewolucji burżuazyjnej w Anglii. Rozwi- jają ją i uzasadniają jej wartość fi lozofowie angielscy, francuscy i amerykańscy.

Już w XVIII wieku zostaje ona również wprowadzona do prawodawstwa takich państw, jak Stany Zjednoczone Ameryki (USA) czy Francja. Z czasem idea ta staje się powszechna wśród społeczeństw świata, a w połowie XX wieku wol- ność mediów zostaje wpisana do Powszechnej deklaracji praw człowieka.

W ostatnim czasie zagadnienie wolności mediów przeżywa renesans, ob- jawiający się dużą liczbą prowadzonych na ten temat badań, zwłaszcza w formie indeksów. Często analizuje się stan lub dynamikę zmian wolności mediów w poszczególnych państwach czy też na różnych kontynentach. Tworzone są nawet szczegółowe badania, dotyczące wyłącznie krajów z konkretnego regio- nu świata, np. Afryki Subsaharyjskiej czy Europy Środkowo-Wschodniej. W literaturze przedmiotu brakuje jednak całościowych analiz wolności mediów dla wszystkich państw świata, zwłaszcza takich, które wykazywałyby związek po- między stanem tej wolności a innymi wskaźnikami politycznymi, ekonomicznymi czy społecznymi. Dlatego w niniejszej pracy autorka postara się wypełnić istniejącą lukę badawczą i zbadać wolność mediów na świecie w kontekście sytuacji międzynarodowej państw.

Celem niniejszej pracy jest zbadanie sytuacji i dynamiki zmian wolności mediów na świecie, rozumianej tu jako swoboda mediów w dostarczaniu informacji bez nacisków ze strony państwa, oraz umieszczenie jej w kontekście politycznym, ekonomicznym i społecznym. Badanie przeprowadzono w latach 2012–2015 na próbie 176 państw. W celu zbadania wolności mediów posłu- żono się danymi z dwóch raportów badających różne aspekty tego zagadnienia: Freedom of the Press, przygotowanym przez organizację Freedom House oraz World Press Freedom Indeks, stworzonym przez organizację Reporterzy bez Granic (Reporters sans Frontières). Raporty te wybrano w sposób celowy spośród licznych, dostępnych obecnie opracowań, zajmujących się tą tematy- ką, ze względu na fakt, że stosuje się w nich metody ilościowe i obejmują one swym zasięgiem największą liczbę krajów (około 200). Są one również często

(8)

uznawane przez badaczy za punkt odniesienia do różnych badań, a metodologia w nich użyta jest często kopiowana na potrzeby analiz wolności mediów na świecie. Te dwa raporty posługują się także nieco odmienną defi nicją wolności mediów, skupiającą się z jednej strony na dziennikarzach jako podmiotach tej wolności, a z drugiej na całym systemie politycznym, gwarantującym tę wol- ność. Stanowią zatem dobry punkt wyjścia do porównań.

Sytuacja międzynarodowa państw jest tu natomiast defi niowana jako zestaw czynników politycznych, ekonomicznych i społecznych, wpływających na po- zycję państwa na arenie międzynarodowej. W celu zbadania sytuacji między- narodowej państw w niniejszej pracy posłużono się dwoma zestawami danych umożliwiającymi porównania: raportem Fragile States Index, przygotowanym przez fundację Th e Fund for Peace, który śledzi poziom stabilności politycznej, ekonomicznej i społecznej państw, a także raportem Global Confl ict Tra- cker, przygotowanym przez Council on Foreign Relations, który bada aktualne konfl ikty na świecie. Dzięki temu uzyskano materiał badawczy pozwalający na przeanalizowanie zależności między wolnością mediów na świecie a sytuacją międzynarodową państw.

W niniejszej pracy zadano następujące pytania badawcze: (1) W jaki spo- sób kształtował się poziom wolności mediów na świecie w latach 2012–2015?;

(2) W jaki sposób wolność mediów można osadzić w kontekście sytuacji mię- dzynarodowej państw?. Zadano też pytania bardziej szczegółowe: (1) W jaki sposób kształtował się poziom wolności mediów w poszczególnych państwach w latach 2012–2015?; (2) Jaka jest dynamika wolności mediów w poszczegól- nych państwach w wybranym okresie?; (3) W jaki sposób kształtuje się poziom wolności mediów w poszczególnych państwach w zależności od podmiotu tej wolności?; (4) Jakie związki występują pomiędzy wolnością mediów a zmien- nymi politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi w poszczególnych krajach świata?

Na podstawie powyższych ogólnych i szczegółowych pytań badawczych sformułowano następujące hipotezy badawcze: (1) Wolność mediów na całym świecie ulega w ostatnim czasie znacznemu pogorszeniu; (2) Wolność mediów, mimo różnego jej ujmowania w zależności od jej podmiotu, przyjmuje podob- ne wartości dla tych samych państw w różnych raportach; (3) Znaczne pogorszenie sytuacji wolności mediów w państwie jest związane z pogorszeniem się jego sytuacji międzynarodowej, zwłaszcza politycznej.

W celu zbadania powyższych hipotez zastosowano analizę istniejących danych statystycznych oraz analizę porównawczą. Przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy badania składają się z trzech części: analizy wyników uzyska- nych w każdym z badanych raportów, porównania tych wyników oraz próby wyjaśnienia dostrzeżonych prawidłowości w kontekście sytuacji międzynaro- dowej państw. Pierwsza część obejmuje analizę zagregowanych danych na temat wolności mediów w latach 2012–2015, zebranych w raportach Freedom of the

Dynamika wolności mediów na świecie 8

(9)

Press oraz World Press Freedom Index. Zastosowano tu metodę w postaci iloś- ciowej analizy istniejących danych statystycznych, starając się odkryć rozmaite zależności związane z wolnością mediów w poszczególnych krajach. W części drugiej dokonano analizy porównawczej zgromadzonych danych ilościowych.

Szczególną uwagę zwrócono na znaczne zmiany poziomu wolności mediów w poszczególnych latach oraz rozrzuty reszt pomiędzy wynikami uzyskanymi przez poszczególne kraje na podstawie dwóch różnych raportów. Trzecia część stanowi próbę eksplanacji zaobserwowanych trendów i zjawisk. W tym celu ponownie wykonano analizę istniejących danych statystycznych oraz analizę porównawczą – tym razem zestawiono wyniki ze wspomnianych raportów z danymi świadczącymi o sytuacji międzynarodowej badanych państw.

Niniejsza praca składa się z trzech części: teoretycznej, metodologicznej i praktycznej. Na część teoretyczną składają się rozdziały pierwszy i drugi.

W rozdziale pierwszym opisane zostały zagadnienia teoretyczne dotyczące wolności mediów. Omówiono historię rozwoju tego zagadnienia. Wskazano najważniejsze punkty zwrotne, takie jak pojawienie się idei wolności mediów w nowożytnej Europie, usankcjonowanie prawne tego zagadnienia w konstytucjach poszczególnych państw czy wreszcie międzynarodowe uznanie wolno- ści mediów za jedno z podstawowych, nienaruszalnych praw człowieka w Po- wszechnej deklaracji praw człowieka. Odniesiono się także do przełomowych teorii fi lozofi cznych dotyczących wolności mediów i wolności w ogóle, stwo- rzonych przez takich fi lozofów, jak John Milton, Jeremy Bentham, John Stuart Mill, Friedrich August von Hayek, Isaiah Berlin czy Jürgen Habermas. Wskaza- no również kontrowersje związane z potrzebą rozgraniczenia wolności mediów i innych praw człowieka.

W rozdziale drugim przedstawiono szczegółowo organizacje zajmujące się monitorowaniem wolności mediów na świecie. Uwagę zwrócono na amery- kańską organizację Freedom House (FH) i francuską Reporters sans Frontières (RSF), ponieważ to właśnie raporty przygotowane przez te organizacje podda- no badaniu w części praktycznej. Omówiono także takie organizacje, jak Inter- national Research and Exchanges Board, Konrad Adenauer Stift ung, Friedrich Ebert Stift ung, International Press Institute czy Committee to Protect Journal- ists.

Część druga obejmuje rozdział trzeci, w którym skupiono się na zagadnieniach metodologicznych wolności mediów. Omówiono tu najpierw ogólnie metodologię w naukach społecznych, do których należy zaliczyć naukę o mediach. Przedstawiono także techniki badawcze w naukach społecznych, takie jak: eksperyment, badania sondażowe, jakościowe badania terenowe, badania niereaktywne oraz badania ewaluacyjne. Następnie zwrócono uwagę na meto- dologię dotychczas stosowaną w badaniu wolności mediów. Ponownie prze- analizowano wymienione wyżej raporty, tym razem pod względem metodolo- gicznym. W końcu opisano także metodologię zastosowaną w niniejszej pracy.

9 Wstęp

(10)

Skupiono się zwłaszcza na analizie porównawczej oraz analizie istniejących danych statystycznych, które zostały wykorzystane w części badawczej.

Część trzecia obejmuje rozdział czwarty, w którym przedstawiono wyniki badań sytuacji wolności mediów na świecie oraz dynamiki zmian tej wolności w kontekście sytuacji międzynarodowej państw. Przeprowadzone badanie skła- da się z trzech części. W pierwszej części opisano sytuację wolności mediów i dynamikę jej zmian dla obu raportów w badanym okresie. W drugiej części zastosowano analizę porównawczą w celu zbadania związku pomiędzy oboma indeksami wolności mediów. W części trzeciej zestawiono indeksy wolności mediów z indeksami stabilności państw oraz rozgrywającymi się w nich konfl iktami zbrojnymi i zbadano relacje zachodzące między tymi zbiorami danych.

Na podstawie wyników cząstkowych tych badań sprawdzano trafność posta- wionych hipotez.

Niniejsze opracowanie ma na celu przeanalizowanie obecnego stanu wolno- ści mediów państw w kontekście ich sytuacji międzynarodowej. Choć obejmuje ono okres zaledwie czterech lat (od 2012 do 2015 roku), autorka ma nadzieję, że uzyskane wyniki i wysnute wnioski pozwolą na lepsze zrozumienie zagadnienia wolności mediów oraz jej związków z sytuacją polityczną, ekonomiczną i społeczną państw świata, a rezultaty jej analizy staną się inspiracją do dalszych badań w tym zakresie.

(11)

CZĘŚĆ I

1. Teoria wolności mediów

Kwestia wolności mediów jest w dzisiejszym zmediatyzowanym świecie proble- mem niezwykle istotnym. O ile bowiem przed powstaniem mediów masowych informacje rozchodziły się wolno i przekazywane były pojedynczym osobom lub małym grupom ludzi, o tyle dziś za pomocą nowych technologii oraz Inter- netu wiadomości docierają w najdalsze zakątki Ziemi w wielokrotnie szybszym tempie. Granice wiosek, miast czy państw, które w przeszłości pozwalały kon- trolować przepływ ludzi, a wraz z nimi informacji, nie stanowią dziś niemal zu- pełnie przeszkody w porozumiewaniu się. Wraz z możliwościami technicznymi przekazywania informacji nie zniknął jednak problem ograniczania dostępu do nich przez różne grupy interesów. Wciąż także istnieją spory dotyczące zarówno defi nicji wolności mediów, jak i zakreślenia jej granic wobec innych wolności i praw człowieka. Dlatego problem wolności mediów, rozumianych jako „sposoby przekazywania informacji”¹, pozostaje wciąż aktualny.

W niniejszym rozdziale przedstawione zostaną podstawowe zagadnienia dotyczące wolności mediów. Najpierw omówiona zostanie historia tego zagadnienia, poczynając od pierwszych głosów ją popierających podczas rewolucji burżuazyjnej w Anglii, aż po sytuację obecną. Następnie, na podstawie przed- stawionych poglądów fi lozofów i badaczy, autorka dokona próby zdefi niowania pojęcia wolności mediów oraz umieszczenia go w kontekście różnych, znanych obecnie doktryn medialnych. Na koniec omówione zostaną także kwestie kon- trowersyjne, związane z ograniczeniami wolności mediów.

1 Z. Bajka, Historia mediów, ABC media Zbigniew Bajka, Kraków 2008, s. 7.

(12)

1.1. Historia wolności mediów

Idea wolności mediów pojawia się w Europie nowożytnej w XVII wieku w okresie rewolucji burżuazyjnej w Anglii, gdzie w wyniku wojny domowej rojalistów z parlamentarzystami król traci władzę absolutną na rzecz monarchii konsty- tucyjnej. Jak dowodzi John Street, politolog z University of East Anglia, takie umiejscowienie początków wolności prasy w czasie i przestrzeni nie jest dziełem przypadku. W książce Mass media, polityka, demokracja (2006) (Mass Media, Politics, and Democracy, 2001) Street wskazuje trzy czynniki, które wpłynęły na proces kształtowania się wolności prasy. Należą do nich przemiany w han- dlu i gospodarce (idea wolności gospodarczej), rozwój technologiczny (nowe technologie medialne) oraz polityka (zniesienie feudalnych zależności). Jego zdaniem, wolność prasy stanowi przede wszystkim element walki politycznej pomiędzy rywalizującymi o władzę grupami: nową siłą polityczną – burżuazją, której swobodne propagowanie własnych poglądów pozwala zyskać na znaczeniu oraz właścicielami ziemskimi – warstwą znajdującą się od wieków u wła- dzy, która nie chce się zgodzić na publiczną krytykę swoich poczynań i utratę znaczenia².

Niewątpliwym powodem rozwoju idei wolności mediów właśnie w XVII wieku w Europie jest też rozwój technologiczny, szczególnie rozwój środków przekazu, zapoczątkowany w połowie XV wieku przez wynalazek ruchomych czcionek Johannesa Gutenberga. O ile bowiem w starożytności i średniowie- czu poglądy przekazywano w sposób ustny lub spisywano w niewielu egzem- plarzach, a dostęp do nich był utrudniony, o tyle wraz z nastaniem ery druku ruchome czcionki pozwalają szybciej powielać treści i upowszechniać je szerszej grupie osób, a także przekazywać je w czasie i przestrzeni, niezależnie od ich autorów. Wraz z powstaniem mediów drukowanych, od połowy XV wieku – książek, a od początku wieku XVII – prasy informacyjnej³, a także wskutek pierwszych wielkich sukcesów nowego medium, jakie stanowiła popularyzacja idei reformacji w szesnastowiecznej Europie, zaczęto doceniać słowo drukowa- ne jako ważny sposób przekazywania idei, głównie politycznych⁴.

W tym kontekście nie dziwi fakt, że władza starała się ograniczać niewygodne dla niej publikacje. Cenzura państwowa przejawiała się w takich działaniach, jak prewencyjne czytanie publikacji i stosowanie wybiórczych przywilejów dla tych wydawców, którzy współpracowali z władzą. W zamian za to uzyskiwali oni niejednokrotnie prawo monopolu na druk publikacji. Cenzura stosowana była także po opublikowaniu danej pozycji – autorzy i wydawcy musieli liczyć

2 J. Street, Mass media, polityka, demokracja, tłum. T.D. Lubański, Wydawnictwo Uniwersyte- tu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s. 215–231.

3 Z. Bajka, op. cit., s. 220–221.

4 A. Briggs, P. Burke, Społeczna historia mediów. Od Gutenberga do Internetu, tłum. J. Jedliń- ski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 89–126.

(13)

13 1. Teoria wolności mediów

się z działalnością specjalnych urzędów, które niejednokrotnie konfi skowa- ły niewygodne dla władzy treści i szykanowały ich autorów oraz wydawców.

Przykładem takiego sposobu ograniczania wolności wypowiedzi może być publikacja przez Kościół katolicki od 1559 roku „Indeksu ksiąg zakazanych”

(Index librorum prohibitorum), czyli spisu druków sprzecznych z jego naucza- niem⁵. Stosowano także pośrednie formy hamowania rozwoju prasy, takie jak wysokie opłaty stemplowe i podatki, prześladowanie osób zajmujących się kol- portażem prasy (np. zamykanie w więzieniach dzieci sprzedających gazety) czy niedopuszczanie reporterów do źródeł informacji (np. wyrzucanie ich z obrad parlamentu)⁶. Nic dziwnego, że w sytuacji gdy wolna prasa była na liczne sposoby ograniczana, pojawiało się coraz więcej jej obrońców.

John Keane, politolog z University of Sydney i Wissenschaft szentrum w Ber- linie, w książce Th e Media and Democracy przedstawia cztery ujęcia fi lozofi cz- ne, przyjmowane przez pierwszych myślicieli dążących do zerwania okowów państwowej cenzury: teologiczne, praw jednostki, utylitaryzm oraz osiąganie prawdy. Rozwijały się one w ciągu wieków, wraz z rozwojem mediów i nowych technologii⁷.

Pierwsze z nich dominuje w początkowym okresie rozwoju idei wolności mediów, podczas angielskiej wojny domowej. Opiera się na krytyce cenzury państwowej w imieniu danej jednostkom od Boga zdolności myślenia. Do jego zwolenników można zaliczyć Henry’ego Burtona, Henry’ego Robinsona czy Williama Walwyna, za najbardziej znanego propagatora tego ujęcia na- leży jednak uznać Johna Miltona, siedemnastowiecznego poetę i pisarza angielskiego⁸. W pamfl ecie zatytułowanym Areopagitica, powstałym w 1644 roku jako odpowiedź na wydanie przez parlament angielski rok wcześniej dekretu wymagającego od wydawców uzyskania pozwolenia władz na wydanie każdej nowej pozycji książkowej, Milton ostro krytykuje cenzurę. Uważa, że stanowi ona formę przeciwstawiania się woli Boga, który dał ludziom rozum, by sami dokonywali wyboru między dobrem a złem. Zło, także w postaci oszczerczych czy kłamliwych druków, istnieje po to, by wystawiać dobro na próbę. Czło- wiek nie powinien więc całkowicie zakazywać jakichkolwiek treści, ponieważ jedynie Bóg i aniołowie, nie zaś cenzorzy, są w stanie odróżnić zło od dobra.

Co więcej, cenzura jest nieskuteczna, ponieważ nie sposób ograniczyć wolno- ści myśli ludzi, a cenzorzy bywają omylni i przekupni⁹. Mimo poparcia przez Miltona wolności mediów błędem byłoby utożsamianie go ze zwolennikami

5 A. Sajó, Freedom of Expression, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004, s. 13–14.

6 J. Keane, Th e Media and Democracy, ANEKS, Londyn 1992, s. 29–32.

7 Ibidem, s. 15–21.

8 Ibidem, s. 15–16.

9 J. Milton, Areopagitica: A Speech of Mr. John Milton for the Liberty of Unlicensed Printing to the Parliament of England, [w:] E.H. Visiak (red.), Milton. Complete Poetry and Selected Prose, Nonesuch Press, London 1948.

(14)

absolutnej wolności wypowiedzi. Od cenzury mają być bowiem, jego zdaniem, wolni jedynie „poważni obywatele, mający uczciwe poglądy”¹⁰.

Argumenty Miltona i innych obrońców wolności słowa tego okresu z czasem zyskują na znaczeniu i przyczyniają się do pierwszych zmian prowadzą- cych do uznania tej wolności w Anglii. Ostatecznie, w wydanej w 1689 roku Deklaracji praw znajduje się gwarancja swobody parlamentu i wolności dyskusji¹¹. Natomiast w 1694 roku zniesiony zostaje system królewskich licencji, bez których dotąd nie można było wydać żadnej publikacji¹².

Kolejne podejście do wolności słowa, odwołujące się do praw jednostki, ma swój początek na przełomie XVII i XVIII wieku i zyskuje na znaczeniu w okresie oświecenia. Polega ono na uznaniu wolności słowa, zarówno w odniesieniu do religii, jak i do polityki, za jedno z naturalnych praw każdego człowie- ka. Pogląd taki reprezentują między innymi John Locke czy Matthew Tindal, a w późniejszym okresie także Tom Paine czy Mary Wollestonecraft ¹³. Matthew Tindal, angielski myśliciel i pisarz, w dziele Reasons against Restraining the Press powołuje się na „naturalne prawo każdego człowieka do własnego osądu spraw religijnych”¹⁴, a następnie odnosi to samo prawo także do kwestii politycznych.

Argumentuje, że wolna prasa pozwala kontrolować działania władzy i w ten sposób przyczynia się do dobrych rządów, opartych na poszanowaniu innych naturalnych praw jednostek, wyborze ich przedstawicieli czy rządach prawa.

Natomiast ograniczanie wolności prasy ma, jego zdaniem, na celu utrzymywa- nie ludzi w niewiedzy i łatwiejsze ich kontrolowanie¹⁵.

Okres oświecenia przyniósł rozwój idei wolnościowych także w innych, poza Anglią, rejonach świata. Filozofi a liberalizmu obecna była zwłaszcza w pracach francuskich fi lozofów, takich jak Voltaire (właśc. François-Marie Arouet), Jean Jacques Rousseau, Denis Diderot czy Jean D’Alembert. To między innymi ich dzieła wpłynęły na rozpowszechnienie ideologii liberalnej nie tylko we Francji, ale także w innych państwach europejskich, a nawet w Ameryce Północnej. Ich przemyślenia miały też znaczący wpływ na kształtowanie się ideologii rewolucji amerykańskiej i francuskiej. Dzięki temu wolność prasy została po raz pierwszy ujęta w akcie prawnym – w Konstytucji Wirginii w 1776 roku. Kwestia ta została również zawarta w Deklaracji praw człowieka i obywatela, ogłoszonej podczas rewolucji francuskiej w 1789 roku¹⁶. Natomiast najsłynniejszą obecnie, szczególnie w kulturze anglosaskiej, gwarancją wolności prasy jest pierwsza

10 Cyt. za F.S. Siebert, T. Peterson, W. Schramm, Four Th eories of the Press, University of Illi- nois Press, Urbana 1956, s. 44.

11 R. Bartoszcze, Gwarancje wolności wypowiedzi w Europie Zachodniej, Universitas, Kraków 1995, s. 10.

12 A. Sajó, op. cit., s. 14.

13 J. Keane, op. cit., s. 16–18.

14 M. Tindal, Reasons against Restraining the Press, London 1704.

15 Ibidem.

16 A. Sajó, op. cit., s. 27.

(15)

1. Teoria wolności mediów 15

poprawka do Konstytucji Stanów Zjednoczonych, która weszła w życie w 1791 roku, mówiąca, że: „Żadna ustawa Kongresu nie może wprowadzić religii ani zabronić swobodnego praktykowania jej, ograniczać wolności słowa lub prasy ani prawa ludu do spokojnych zgromadzeń lub do składania naczelnym wła- dzom petycji o naprawienie krzywd”¹⁷.

Trzecim wyróżnionym przez Johna Keane’a ujęciem fi lozofi cznym obrony wolności słowa jest utylitaryzm. Polega on na „uznaniu cenzury państwowej za przyzwolenie na despotyzm, a więc zjawisko sprzeczne z zasadą zwiększania szczęścia poddanych”¹⁸. Rozwijał się na przełomie XVIII i XIX wieku, a do jego przedstawicieli należy zaliczyć Williama Godwina, Jamesa Milla oraz Jeremy’ego Benthama¹⁹. Szczególnie ten ostatni uznawany jest za jednego z ojców utylita- ryzmu. W listach do czytelników hiszpańskich On the Liberty of the Press and Public Discussion dowodzi on, że rządy są tym lepsze, im większej liczby ludzi zapewniają szczęście, a więc im więcej szczęścia i mniej nieszczęścia powodują.

Jako że władza jest z natury zła i dąży do nadużyć, powinny istnieć instytucje, które ujawniałaby te nadużycia i których obawialiby się przedstawiciele władzy.

Za takie należy uznać wolne media, które sprawiają, że władza państwowa, wy- bierana w wyborach przez obywateli, jest kontrolowana, a zachodzące procesy polityczne są tłumaczone wyborcom²⁰.

Ostatnie z omawianych ujęć fi lozofi cznych koncepcji wolności prasy oparte jest na idei osiągania prawdy dzięki istnieniu „nieograniczonego rynku idei”, czyli nieograniczonej dyskusji publicznej wśród ludzi. Rozwija się ono już w wiekach XVII i XVIII w pracach takich myślicieli, jak Leonard Busher czy Joseph Priestley²¹. Najbardziej znane dzieło propagujące to ujęcie powstaje jednak w wieku XIX – są to uwagi angielskiego fi lozofa, politologia i ekonomi- sty, zajmującego się ideą liberalizmu, Johna Stuarta Milla. W pracy On Liberty (1859) opowiada się on za absolutną wolnością wypowiedzi:

Jeśli cała ludzkość poza jedną osobą byłaby jednego zdania i tylko ta jedna osoba mia- łaby odmienne zdanie, to ludzkość nie byłaby bardziej uprawniona do uciszenia tej osoby, niż ta osoba, jeśli miałaby władzę, byłaby uprawniona do uciszenia ludzkości […] zło w tłumieniu opinii polega na tym, że jest to ograbianie rasy ludzkiej: potom- ności jak i żyjącej generacji²².

Jak wynika z powyższego cytatu, Mill twierdzi, że każda opinia wyciszana jako fałszywa może ostatecznie okazać się prawdą lub przynajmniej zawierać

17 Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki, A. Pułło (tłumaczenie i wstęp), Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2002, s. 55.

18 J. Keane, op. cit., s. 18.

19 Ibidem, s. 18–19.

20 J. Bentham, On the Liberty of the Press and Public Discussion, London 1820–1821.

21 J. Keane, op. cit., s. 19.

22 J.S. Mill, On Liberty, [w:] M. Lerner (red.), Th e Essential Works of John Stuart Mill, Bentam Books, New York 1961, s. 269.

(16)

ziarno prawdy. Osoby, które starają się cenzurować poglądy innych osób, uzna- ją się przez to za nieomylne, mimo że wyrażają jedynie swój pogląd na dany temat. Co więcej, prawda często jest wielowymiarowa i wszystkie jej aspekty można poznać jedynie w toku dyskusji, a więc przeciwstawiania sobie opozy- cyjnych opinii. Prawdziwe idee bowiem znajdują potwierdzenie w konfrontacji z fałszywymi. W końcu, Mill broni nawet opinii, które są całkowicie niepraw- dziwe, dowodząc, że lepiej wyjaśnić daną kwestię poprzez poddanie jej słusznej krytyce, niż zakazać jej arbitralnie, przez co fałszywy pogląd może wręcz przy- brać na sile. Wobec trzech powyższych argumentów wolność słowa i będąca jej przejawem wolność mediów nie powinny być ograniczane. Wolna prasa zapewnia bowiem dostęp do rozmaitych faktów i opinii, a także pielęgnuje zwyczaj kwestionowania i zmiany poglądów, niezbędny do zapewnienia zwycięstwa prawdzie²³.

Jak wyraźnie widać na podstawie zaprezentowanych przykładów ujęć fi - lozofi cznych wolności mediów, pojęcie to rozwija się i rozszerza swój zasięg wraz z rozwojem myśli liberalnej i walką z rządami absolutnymi w Europie²⁴. Ponownie można przywołać tu poglądy Streeta, który powodów rozwoju wol- ności mediów upatruje w takich procesach, jak rozwój kapitalizmu i docho- dowość biznesu medialnego, znoszenie barier technicznych i rozwój nowych technologii, erozja roli państwa czy globalizacja²⁵.

Szczególnie ciekawy jest ten ostatni element, należy bowiem zauważyć, że wolność mediów jest pojęciem związanym przez większą część swojej historii z Europą i Ameryką Północną, a nieznanym w innych kulturach. Uwagę zwraca na to już Ferdynand Tonnies, niemiecki socjolog, w pracy Kritik der off entlichen Meinung (1922). Natomiast John Keane, analizując prace dotyczące kultury i mediów innych cywilizacji, podkreśla, że w przeszłości w cywilizacji chińskiej, japońskiej czy arabskiej wolność słowa nie stanowiła wartości, a media (mimo że prasa pojawiła się w Chinach wcześniej niż w Europie) stanowiły tam jedynie tubę propagandową władzy. Keane zauważa również, że w innych regionach świata, takich jak Afryka, obie Ameryki czy Indie, idea wolności sło- wa pojawia się dopiero za sprawą europejskich kolonizatorów i przez nich jest propagowana²⁶.

Bez wątpienia wpływ Europejczyków na popularyzację idei wolnych me- diów jest ogromny. Posiadają oni także współcześnie najbardziej rozwinięty system prawa międzynarodowego, regulujący to zagadnienie²⁷. To z inicjatywy państw zachodnich po okresie dwóch wielkich wojen światowych, w 1945 roku powstaje Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), która staje się kolejnym

23 J.S. Mill, On Liberty, [w:] J.M. Robson (red.), Essays on Politics and Society, University of Toronto Press, Toronto 1977, s. 245–254.

24 R. Bartoszcze, op. cit., s. 12.

25 J. Street, op. cit., s. 213–231.

26 J. Keane, op. cit., s. 12–13.

27 R. Bartoszcze, op. cit., s. 13.

(17)

ważnym elementem w propagowaniu zarówno idei wolności słowa i mediów, jak i wielu innych praw człowieka. Do czasu jej powstania kraje zwykle samo- dzielnie regulowały swoje wewnętrzne prawo określające wolności obywateli.

Istniały co prawda liczne akty prawa międzynarodowego regulujące poszcze- gólne zagadnienia, dopiero jednak ONZ staje się organizacją zrzeszającą tak wiele państw świata i regulującą tak liczne problemy nurtujące współczesne narody. Już Karta Narodów Zjednoczonych, dokument powołujący do życia ONZ, popiera i zachęca państwa do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności wszystkich ludzi, szczególnie ich godności. W ten sposób karta uznaje powszechność naturalnych praw człowieka wśród państw członków, a gdy z czasem członkami staje się większość państw świata – niemal na całym świecie. Należy zauważyć, że Karta nie normuje wolności słowa w sposób bez- pośredni. Zostało to jednak uczynione w 1948 roku poprzez uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Powszechnej deklaracji praw człowieka. Dekla- racja wśród wielu praw człowieka gwarantuje również każdej osobie wolność poglądów i wypowiedzi. Trzeba jednak podkreślić, że jest to jedynie deklaracja, a nie umowa międzynarodowa prawnie wiążąca i za nieprzestrzeganie decyzji w niej zawartych nie są nakładane żadne sankcje²⁸.

Kolejnymi dokumentami ONZ, dotyczącymi mediów, są: Konwencja w sprawie przekazywania informacji w skali międzynarodowej i prawa do sprosto- wań z 1949 roku oraz Konwencja o międzynarodowym prawie do sprostowań z roku 1952. Dotyczą one problematyki przekazywania i dostępu do informacji oraz możliwości ich sprostowania. Natomiast w 1960 roku powstaje Deklara- cja w sprawie wolności informacji, traktująca o wolności w szukaniu prawdy i w dostępie do informacji oraz jej udzielaniu. Jej potwierdzeniem jest Konwen- cja w sprawie wolności informacyjnej z 1969 roku. Równocześnie z uchwala- niem powyższych dokumentów trwały też rozmowy nad podpisaniem umowy międzynarodowej potwierdzającej ustalenia Powszechnej deklaracji praw czło- wieka. Dokonano tego w roku 1966, kiedy Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, gwarantujący wol- ność posiadania poglądów, wyrażania opinii oraz poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji²⁹.

Szczególnie istotną rolę w kształtowaniu stosunku ONZ do kwestii wolno- ści mediów odgrywa Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury, znana od angielskiego skrótowca nazwy jako UNESCO. Od początku swego istnienia (została powołana w 1945 roku) organizacja ta po- piera swobodny przepływ informacji (ang. free fl ow of information), mający do- prowadzić do ogólnoświatowego zrozumienia. Obowiązkiem mediów według

28 J.J. Mrozek, Wolność słowa i wolność przekonań religijnych w prawie międzynarodowym i ustawodawstwie wybranych państw, Centrum Badań Europy Wschodniej UWM, Olsztyn 2012, s. 11–13.

29 Ibidem, s. 15–20.

(18)

ONZ miało być popieranie pokoju, bezpieczeństwa, współpracy i zrozumienia między narodami, a także wymiana informacji z dbałością o dotarcie do prawdy, mająca na celu rozwiązywanie światowych problemów. Media miały więc być poniekąd narzędziem w dążeniu do globalnego zrozumienia i pokoju.

Takiej doktrynie UNESCO przeciwstawiały się jednak państwa znajdujące się na peryferiach systemu wymiany informacji, które obawiały się kulturalnej dominacji USA. Zmiana paradygmatu UNESCO w kwestii przepływu informacji została zawarta w raporcie komisji MacBrida z 1980 roku, zatytułowanym Many Voices, One World. Podkreślono w nim potrzebę wprowadzenia nowego ładu informacyjnego (ang. New World Information and Communication Order), który zapewniałby bardziej zrównoważony przepływ informacji na świecie³⁰.

Zdobycze prawne ONZ i UNESCO nie zakończyły dyskusji na temat wol- ności mediów na świecie. Jak wynika z analizy działalności tych organizacji, państwa świata muszą stawiać czoła licznym trudnościom związanym z samą defi nicją tego zagadnienia, jak również wielu jego ograniczeniom. Wraz z rozwojem technologii medialnych, takich jak radio, telewizja (zwłaszcza sate- litarna) czy Internet, pojawiają się też nowe problemy i wyzwania, dotyczące swobody przepływu informacji. W kolejnym podrozdziale nastąpi próba zdefi niowania podstawowych pojęć na potrzeby niniejszej pracy, jak również osa- dzenie ich w kontekście różnych doktryn medialnych.

1.2. Pojęcie wolności mediów

Wolność mediów stanowi jeden z elementów całej gamy wolności, które od czasów najdawniejszych interesowały fi lozofów i myślicieli różnych epok. Idea wolności jako takiej, a więc „możliwości podejmowania decyzji i działania zgodnie ze swym wyborem”³¹, jest bowiem ponadczasowa i stanowi ciekawe pole do rozważań dla badaczy najróżniejszych dziedzin.

Rozwój idei liberalnej (od łac. liberalis – wolnościowy), w której wolność jest uznawana za najwyższą wartość, rozpoczął się w siedemnastowiecznej Europie.

Jednym z ojców założycieli tej ideologii był John Locke, angielski fi lozof i pisarz polityczny. W jego bogatym dorobku pisarskim można odnaleźć ideę wolności jako prawa naturalnego człowieka, a także kwestię ustanowienia państwa na drodze umowy społecznej rozumnych istot ludzkich³². Wraz z rozwojem my- śli liberalnej, wspieranej przez liczne dzieła fi lozofi czne, jak również rewolucje

30 W. Pisarek, Past challenges to journalism. Great ideas of the Seventies and Eighties revisited,

„Zeszyty Prasoznawcze”, 2013, nr 2, s. 193–203.

31 A. Łopatka, Prawo do swobodnego wyrażania opinii, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 5.

32 K. Chojnicka, H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Ars Boni et Aequi, Poznań 2004, s. 110–112.

(19)

i protesty ludności przeciwko władzy państwowej reprezentowanej przez wą- ską dominującą grupę arystokracji, ukształtowało się wiele szkół liberalnych, podkreślających szczególną wartość tej czy innej wolności. Mimo wzajemnych różnic wszystkie te szkoły opierały się w większym lub mniejszym stopniu na następujących założeniach:

• racjonalizmie – człowiek jest istotą rozumną, podejmującą racjonalne decyzje;

• indywidualizmie – dominującą pozycję zajmuje jednostka, która posiada pewne naturalne prawa;

• wolności – jednostka posiada wolność osobistą, polityczną i gospodar- czą, którą może realizować ograniczona jedynie wolnością innego czło- wieka;

• własności – własność stanowi jedną z wolności człowieka i jest nienaru- szalna;

• państwie – ma ono działać w granicach prawa i uprawnień nadanych mu przez jednostki, powinno pełnić rolę „stróża nocnego”, a nie wtrącać się w interesy obywateli³³.

Doktryna liberalna w powyższym kształcie stała się jedną z dominujących, obok konserwatyzmu, na ponad dwa wieki. Wraz z przejęciem władzy przez burżuazję w XIX wieku, liberalizm zaczął być kojarzony z tą warstwą społecz- ną i do pewnego stopnia zastąpiony przez inne doktryny polityczne, takie jak socjalizm czy totalitaryzm. Mimo próby przeformułowania idei wolnościowej przez Johna Stuarta Milla w kierunku sprawiedliwości społecznej, demokracji i samorealizacji jednostki, w drugiej połowie XIX i początkach XX wieku roz- wój liberalizmu klasycznego uległ nieomal zatrzymaniu. Uznawano bowiem, że nie odpowiadał on realiom społeczeństwa przemysłowego i masowego. Do idei liberalnych wrócono dopiero po szoku związanym z okrucieństwem totalitary- zmów podczas drugiej wojny światowej. W okresie zimnej wojny, mającej wy- miar zarówno zbrojny, jak i ideologiczny, w podzielonym na dwa bloki świecie przeciwstawiono sobie dwie główne idee: liberalizm i socjalizm³⁴.

Jednym z głównych przedstawicieli dwudziestowiecznego liberalizmu był Friedrich August von Hayek, austriacki ekonomista, działający po drugiej woj- nie światowej w USA. W dziele Th e Constitution of Liberty (1960) opowiada się przeciwko konserwatyzmowi i socjalizmowi, zarzucając im narzucanie ideałów przymusem czy zainteresowanie jedynie kwestią, kto rządzi, zamiast pytać, jak powinno się rządzić. W zamian proponuje projekt liberalnej konstytucji, która gwarantowałaby każdemu człowiekowi wolność, zwłaszcza ekonomiczną, bez

33 Ibidem, s. 195–196.

34 K. Chojnicka, H. Olszewski, op. cit., s. 323–324.

(20)

ingerencji państwa. Wolność bowiem, jego zdaniem, w każdej sytuacji „uwolni więcej sił dla dobra, niż dla zła”³⁵.

Idee Hayeka i libertarian, zwolenników kapitalizmu wolnorynkowego, nie pozostały bez wpływu na wolność mediów, którą zaczęto postrzegać w katego- riach prawa swych właścicieli do głoszenia wyznawanych przez siebie opinii.

Biznes medialny okazał się dochodowy i wpływowy, a dominacja polityczna USA w powojennym świecie sprzyjała także dominacji kulturowej. Nic dziwne- go więc, że państwo to propagowało ogólnoświatową wolność słowa i ideę free fl ow of information, pozwalającą USA na swobodne rozprzestrzenianie zarów- no swojego kapitału, jak i ideologii.

Idee liberalne rozwijały się po drugiej wojnie światowej także w Europie, kła- dąc jednak nacisk na aspekt fi lozofi czny, a nie – jak w USA – na ekonomiczny.

Skupiano się tu bowiem na przeciwstawieniu wolności dominującym niedawno na kontynencie europejskim totalitaryzmom, a nie na wolności gospodarczej.

Jednym z wybitnych przedstawicieli europejskiego liberalizmu był Isaiah Ber- lin, autor eseju Two Concepts of Liberty (1958). W dziele tym zestawiał z sobą dwa sposoby pojmowania wolności: wolność pozytywną (wolność „do”), która stanowi prawo człowieka do działania zgodnie ze swoją wolą, a także wolność negatywną (wolność „od”), polegającą na pozostawaniu niezależnym od naka- zów jakiejkolwiek władzy³⁶.

Warto przyjrzeć się temu konceptowi z punktu widzenia wolności mediów.

W historii bowiem pojmowano wolność słowa (ang. freedom of speech), a więc możliwość publicznego wypowiadania swoich opinii, czy też stanowiącą jej ele- ment wolność prasy (ang. freedom of press), czyli możliwość rozpowszechniania myśli drukiem, przez pryzmat wolności negatywnej, jako wolności od ingerencji państwa w te działania. Chociaż już John Stuart Mill popierał ideę samorealizacji jednostki, wolność słowa aż do połowy XX wieku (a często nawet współ- cześnie) pojmowana była głównie jako wolność „od” ingerencji państwa. Fakt ten nie dziwi w kontekście konfl iktu burżuazji z arystokracją, w którym pierwsza z tych grup chciała w ten sposób uzyskać władzę polityczną. Gdy jednak same przedsiębiorstwa medialne urosły w siłę i zyskały na znaczeniu, pojawił się problem nowej pozytywnej wolności, związanej z prawem wszystkich ludzi do dostępu do mediów i komunikowania swoich racji. W drugiej połowie XX wieku powoli zaczęto więc wdrażać nowy, szerszy koncept – wolność wyrażania (ang. freedom of expression). Odnosi się on do szerszej idei wyrażania myśli, nie tylko poprzez słowa, lecz także np. poprzez dzieła sztuki, gesty czy w dowolny

35 F.A. Hayek, Th e Constitution of Liberty, Th e University of Chicago, Chicago 1960, cyt. za:

K. Chojnicka, H. Olszewski, op. cit., s. 338.

36 I. Berlin, Two Concepts of Liberty, Clarendon Press, Oxford 1958, cyt. za: K. Chojnicka, H. Olszewski, op. cit., s. 341–342.

(21)

inny sposób. Obejmuje również swobodę poszukiwania informacji, jej uzyski- wania i rozpowszechniania³⁷.

Pogląd postulujący dostęp każdego obywatela do środków komunikowania najpełniej wyraził Jürgen Habermas, niemiecki socjolog, autor teorii działań komunikacyjnych. Głównym założeniem tej teorii jest istnienie swobodnego i niezakłóconego dialogu społecznego, który jest, zdaniem Habermasa, synoni- mem demokracji, w odróżnieniu od dominacji, czyli instrumentalnego trakto- wania jednostek. Warunkiem tego dialogu jest komunikacja zgodna z normami konsensusu – wolny, równy i akceptowany przez wszystkich dostęp do środków komunikowania należy się każdemu obywatelowi. Miejscem tego dialogu jest natomiast sfera publiczna, w której dyskutowane są różne idee w celu zawarcia konsensusu.

Poglądy Berlina czy Habermasa wpłynęły na współczesne defi niowanie wolności mediów (w literaturze anglojęzycznej używa się do jej określania zwykle pojęć: freedom of press, mimo że prasa nie jest dziś jedynym medium masowym, a także szerzej: freedom of expression) przez badaczy oraz instytu- cje, takie jak ONZ czy UNESCO. Pojęcie to defi niuje się więc dziś najczęściej w odniesieniu do obu typów wolności jako uznanie, że „media dopuszczają wielość poglądów i opinii; nie stanowią organu głoszącego poglądy państwa czy państwową propagandę”³⁸.

1.3. Kontrowersje związane z zagadnieniem wolności mediów

Na temat wolności mediów istnieje obecnie obszerna literatura naukowa. Prob- lem ten poruszany był, jak wspomniano wyżej, już od czasów oświecenia, sta- wał się tematem rozważań fi lozofów, literatów, historyków, prawników, polito- logów czy medioznawców. Jest to spowodowane dającym się łatwo zauważyć konfl iktem pomiędzy wolnością słowa a innymi prawami człowieka, które rów- nież uznawane są za nienaruszalne. Wolność jednego człowieka często bowiem narusza wolność innych i pojawia się problem ich rozgraniczenia.

Z racji potrzeby stworzenia regulacji prawnych, które określałyby zakres poszczególnych wolności i pozwalały sądom regulować ich przestrzeganie, zagadnieniem wolności mediów często interesują się prawnicy. Na gruncie prawa polskiego problemami mediów i prawa prasowego zajmują się Janusz Barta i Ryszard Markiewicz. W pracy Prawo mediów prezentują oni stanowi- sko, według którego takie prawa, jak wolność wypowiedzi oraz inne prawa, na przykład ochrona dóbr osobistych, są równo rzędne. Dlatego o przyznaniu

37 A. Łopatka, op. cit., s. 8–9.

38 J. Street, op. cit., s. 216.

(22)

„pierwszeństwa” któremuś z nich powinny decydować sądy na podstawie analizy zaistniałych okoliczności, a nie odgórne przepisy prawa. W publikacji tej obszernie omawiają też regulacje prawne dotyczące mediów w Polsce, zarów- no krajowe, jak i wynikające z konwencji międzynarodowych oraz dyrektyw Unii Europejskiej. Prawa i obowiązki dziennikarzy, wyrażone w ustawie Prawo prasowe z 1984 roku, zestawiają oni z takimi zagadnieniami, jak wspomnia- na ochrona dóbr osobistych, prawa własności intelektualnej czy konkurencja w mediach. Poruszają także niezwykle istotną kwestię w dzisiejszych czasach – zastosowanie istniejącego prawa do nowych środków przekazu, pojawiających się wraz z rozwojem technologii³⁹.

Kompleksową analizę wolności wyrażania ze szczególnym uwzględnieniem europejskich regulacji prawnych przeprowadza Vincenzo Zeno-Zencovich, prawnik z Università degli Studi di Roma Tre. W książce Freedom of Expres- sion: A Critical and Comparative Analysis⁴⁰ dokonuje przeglądu różnorodnych zagadnień związanych z wolnością wypowiedzi. Obok wolności prasy i druku, nadawania czy Internetu opisuje także tematy ekonomiczne, kwestię wol- ności słowa w promocji czy problemy ograniczeń tej wolności wobec takich zagadnień, jak moralność, słowa obraźliwe czy obrona interesu narodowego.

Zagadnienie wolności wyrażania rozpatruje zarówno od strony pracowników mediów, jak i przeciętnego obywatela.

Jedną z najbardziej znanych monografi i dotyczących wolności słowa jest publikacja Erica Barendta, specjalisty w zakresie prawa medialnego, związane- go z University College London, a wcześniej z St. Catherine’s College w Oksfor- dzie. Jego książka Freedom of Speech⁴¹ stanowi znakomitą analizę tego zagadnienia w zakresie prawa takich krajów, jak Wielka Brytania, Kanada, Niemcy, USA, Francja, Australia czy Włochy. Przedstawiony w niej został także dorobek Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zajmującego się interpretacją Kon- wencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W swojej pracy Barendt dowodzi, dlaczego wolność słowa powinna być chroniona, i pokazuje, jak jest ona egzekwowana w liberalnych demokracjach. Omawia zakres i ograniczenia tego problemu, zwłaszcza w zakresie zniesławienia, prawa do prywatności, praw autorskich i własności, wolności zgromadzeń, porządku publicznego, pornografi i czy przekazów promocyjnych. Niezwykle ciekawe jest zwrócenie przez niego uwagi na kwestię często pomijanej wolności słowa takich grup społecznych, jak pracownicy, uczniowie czy więźniowie. Między innymi na podstawie tej pracy zostanie poniżej omówionych kilka najbardziej kontrowersyjnych kwestii odnośnie do ograniczania wolności słowa.

39 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo mediów, Lexis Nexis, Warszawa 2005.

40 V. Zeno-Zencovich, Freedom of Expression: A Critical and Comparative Analysis, Routledge, Ozon 2008.

41 E. Barendt, Freedom of Speech, Oxford University Press, Oxford 2007.

(23)

Jedną z ważnych kontrowersji dotyczących wolności słowa jest przeciw- stawienie tego prawa ochronie dóbr osobistych. Zagrożeniem braku regulacji w tym zakresie może być z jednej strony ograniczenie dyskusji i krytyki, szczególnie politycznej, a z drugiej dowolne zniesławianie ludzi, a zwłaszcza podawanie o nich fałszywych lub bardzo osobistych informacji. Zagadnienie to jest szczególnie istotne w dzisiejszych czasach, kiedy politycy i celebryci są obiektem tak powszechnego zainteresowania, że media wkraczają w ich najbardziej intymne sfery, a jako usprawiedliwienie podają wolność mediów. Kontr- argumentem do obrony prywatności takich osób jest z jednej strony interes publiczny (np. w zakresie wydawania przez polityków funduszy państwowych), a z drugiej dążenie samych celebrytów do zaistnienia w mediach z najdziwniej- szych powodów – zdaniem niektórych, skoro zależy im na obecności w mediach i w tym celu pozwalają opisywać czy fotografować część swojego życia prywatnego, nie powinni bronić się przed opisywaniem innych jego elemen- tów⁴².

Kolejną kontrowersyjną kwestią jest zakaz propagowania idei, które są uznawane za niebezpieczne dla moralności społeczeństwa. Zwolennicy takiego ograniczenia wolności przywołują takie problemy, jak mowa nienawiści, propagowanie treści rasistowskich czy bluźnierczych, a także rozpowszechnianie pornografi i, szczególnie dziecięcej. Ich rozwiązaniem miałoby być istnienie praw umożliwiających oskarżenie kogoś na przykład o obrazę uczuć religijnych.

Z kolei przeciwnicy tej idei dowodzą, że istnienie takich ograniczeń może łatwo stać się powodem do nadużyć. Powołują się także na różne systemy moralne w różnych państwach świata czy nawet grupach w tym samym społeczeństwie, które zgodnie z teorią Milla powinny mieć prawo do wyrażania swoich opinii na dowolny temat⁴³.

Istotną kwestią, jeśli chodzi o wolność słowa, jest sprawa ochrony porządku publicznego. Chodzi tu zwłaszcza o swobodę stowarzyszania się i zgromadzeń.

Z założenia wolności te mają umożliwiać ludziom protest przeciwko polityce władz lub wyrażanie własnych opinii, tak by zostały one zauważone (np. przez media). Nietrudno jednak wyobrazić sobie sytuację, kiedy takie zgromadze- nia są organizowane w celu dyskryminowania czy zastraszania pewnych grup społecznych. Zdaniem zwolenników ograniczenia tych praw, duże grupy ludzi zgromadzone w jednym miejscu mogą spowodować różnorodne problemy – od trudności z przejazdem w okolicy organizowanego marszu, po incydenty z użyciem przemocy wycelowane w uczestników lub przeciwników zgroma- dzenia. Rozwiązaniem wydaje się obowiązek zgłaszania dużych zgromadzeń

42 A. Sajó, op. cit., s. 92–107.

43 Ibidem, s. 107–112.

(24)

władzom. To jednak nie wyklucza, że z przyczyn politycznych podejmą one środki, by zgromadzenie udaremnić⁴⁴.

Z ograniczaniem wolności mediów do pewnego stopnia wiąże się także temat ochrony bezpieczeństwa państwowego. Szczególnie istotna jest tu kwestia ujawnienia tajemnicy państwowej. Jest to ważne nie tylko w czasie wojny, lecz także w codziennym funkcjonowaniu państwa. Trudno bowiem nie uznać fak- tu, że pewne problemy związane z funkcjonowaniem administracji państwowej nie powinny zostać ujawnione szerszej publiczności. Należy jednak zauwa- żyć, że uregulowanie prawne pozwalające przedstawicielom państwowym na nieujawnianie pewnych informacji może zostać wykorzystane w celu ukrycia nadużyć dokonywanych przez urzędników. Z tego punktu widzenia media powinny więc posiadać możliwość pełnej kontroli władzy, by móc dobrze spełniać swoją rolę „psa łańcuchowego”⁴⁵.

Prawem bardzo często naruszanym w dobie Internetu, a pozostającym w konfl ikcie z wolnością wyrażania się, jest prawo własności intelektualnej. In- ternet w swojej początkowej fazie miał stanowić forum swobodnej wymiany myśli i idei, które każdy z użytkowników udostępniał za darmo. Wraz z jego rozwojem pojawiło się jednak pole do naruszeń. Użytkownicy zaczęli bowiem udostępniać nie tylko swoje, lecz także cudze treści, do których nie posiada- li praw własności. Kwestią sporną jest więc tutaj zakreślenie granic wolności słowa i praw własności. Czy utwory literackie i publikacje naukowe powinny dla dobra ludzkości być udostępniane za darmo, czy też raczej ważniejsze jest prawo własności intelektualnej autora, słusznie spodziewającego się wynagro- dzenia za swoją pracę⁴⁶?

Powyższe przykłady obejmują jedynie kilka wybranych kwestii spornych pomiędzy poszczególnymi, uznawanymi na świecie za naturalne, prawami człowieka. Pokazują one, że granica między wolnościami poszczególnych osób jest bardzo płynna i niezbędne staje się prawne ich rozgraniczenie. John Street trafnie zauważa, że choć w konstytucjach niemal wszystkich krajów świata znajdziemy regulacje dotyczące roli mediów, to żadne państwo, mimo swych deklaracji, nie toleruje całkowitej wolności wyrażania. Chociaż istnieją akty prawa międzynarodowego, podpisane przez większość państw świata i broniące praw człowieka, to do rzeczywistego ich respektowania wiele jeszcze ludzko- ści brakuje. Co więcej, problem ten staje się często sprawą polityczną, a nawet międzynarodową. W następnym rozdziale przedstawione zostaną pozarządowe organizacje międzynarodowe, które za swoją misję obrały monitorowanie wol- ności mediów i jej nadużyć w poszczególnych państwach świata.

44 W. Wacławczyk, Freedom of Speech and Other Human Rights. A Selection of Documents with an Introduction and Study Questions, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2014, s. 39–42.

45 E. Barendt, op. cit., s. 117–153.

46 E. Barendt, op. cit., s. 451–474.

(25)

2. Organizacje zajmujące się monitorowaniem wolności mediów

O ile tematyka wolności mediów jest często poruszana w literaturze przedmiotu, o tyle na temat organizacji ją badających, mimo że jest ich obecnie na świe- cie ponad 100, nie istnieje zbyt bogaty zbiór opracowań. W pierwszej części tego rozdziału zostaną przedstawione nieliczne wyjątki – publikacje porów- nujące metodologie najbardziej znanych organizacji międzynarodowych mo- nitorujących tę tematykę. Następnie (w podrozdziałach 2.1, 2.2 i 2.3) opisano kilka najbardziej znanych organizacji zajmujących się wolnością mediów.

Szczególny nacisk położono na organizacje Freedom House (FH) i Reporters sans Frontières (RSF), które wybrano do analizy empirycznej w niniejszej pracy ze względu na fakt, że stosując metody ilościowe i obejmując swym zasięgiem największą liczbę krajów, są one często uznawane przez badaczy za punkt odniesienia do ich badań, a metodologia przez nie użyta jest często kopiowana na potrzeby analiz wolności mediów na świecie⁴⁷.

Badania organizacji zajmujących się monitorowaniem wolności słowa na świecie prowadzą Lee B. Becker, Tudor Vlad i Nancy Nusser, medioznawcy związani z James M. Cox Jr. Center for International Mass Communication Training and Research. W opracowaniu An evaluation of press freedom indica- tors⁴⁸ przeprowadzają oni analizę porównawczą metodologii badań wolności mediów, stosowaną przez cztery wybrane organizacje: Freedom House, In- ternational Research and Exchanges Board, Reporters sans Frontières i Com- mittee to Protect Journalists, jak również badają zgodność wyników raportów tych czterech organizacji. Ważnym wnioskiem tej analizy jest stwierdzenie, że wyniki uzyskane przez Freedom House, International Research and Exchanges Board i Reporters sans Frontières wykazują dużą zgodność, natomiast wyniki Committee to Protect Journalists różnią się znacząco od pozostałych badanych raportów.

Kolejną ciekawą analizę stanowi publikacja Markusa Behmera, medioznaw- cy z Universität Bamberg, zatytułowana Measuring media freedom: Approa- ches of international comparison i stanowiąca część książki Press Freedom and

47 L.B. Becker, T. Vlad, N. Nusser, An evaluation of press freedom indicators, „Th e International Communication Gazette”, 2007, nr 69, s. 5–28.

48 Ibidem, s. 5–28.

(26)

Pluralism in Europe. Concepts & Conditions⁴⁹. Behmer także opisuje cztery raporty wybranych organizacji międzynarodowych zajmujących się wolnością prasy – oprócz wspomnianych już Freedom House i Reporters sans Frontières analizuje także raporty Konrad Adenauer Stift ung oraz Friedrich Ebert Stift ung, która prowadzi swoje badania przy współpracy z Media Institute of Southern Africa. Istotną zaletą tej publikacji jest wypunktowanie wad każdej z metodologii, co może pomóc w ich ulepszeniu lub stworzeniu nowej, nieobarczonej takimi błędami.

Ciekawą analizę porównawczą, wzbogaconą o case study, proponuje także Jonathan Becker, politolog z Bard College w Nowym Jorku. W artykule Review article: Keeping track of press freedom⁵⁰ porównuje cztery raporty organizacji międzynarodowych zajmujących się tą tematyką: International Press Institute oraz trzech wspomnianych wcześniej (Freedom House, Committee to Protect Journalists i Reporters sans Frontières). Skupia się na takich zagadnieniach, jak podobieństwo metodologii i wyników. Dokonuje także analizy tych raportów pod względem ich oceny ataku terrorystycznego na World Trade Centre i Pen- tagon w 2001 roku. Zauważa znaczne podobieństwa – wszystkie raporty potę- piają działania rządu USA ograniczające wolność słowa, które zostały wdro- żone po zamachach. Jonathan Becker zwraca jednak uwagę na nieco bardziej wyważone stanowisko amerykańskiego Freedom House w stosunku do innych raportów.

Z powyższych publikacji wynika, że najchętniej analizowanymi dokumentami organizacji, stanowiącymi niejednokrotnie odniesienie dla innych badań, są raporty Freedom House i Reporters sans Frontières. Będą one wraz z innymi znanymi organizacjami monitorującymi wolność mediów opisane w dalszej części tego rozdziału. Kwestie metodologiczne zostaną w tym miejscu pomi- nięte i umieszczone w części II niniejszej pracy, skupiającej się na metodologii wolności mediów.

2.1. Freedom House

Najsłynniejsza organizacja pozarządowa badającą wolność mediów to amery- kańska FH⁵¹. Corocznie wydaje ona raport Freedom of the Press, kompleksowo

49 M. Behmer, Measuring media freedom: Approaches of international comparison, [w:]

A. Czepek, M. Hellwig, E. Nowak (red.), Press Freedom and Pluralism in Europe. Concepts & Con- ditions, Intellect Books, Bristol 2009, s. 23–33.

50 J. Becker, Review article: Keeping track of press freedom, „European Journal of Communica- tion”, 2003, nr 18, s. 107–112.

51 L.B. Becker, T. Vlad, N. Nusser, op. cit., s. 5–28.

(27)

2. Organizacje zajmujące się monitorowaniem wolności mediów 27

analizujący sytuację mediów w 199 państwach i terytoriach zależnych⁵². Warto pokrótce przyjrzeć się historii i działalności tej organizacji, a także samemu raportowi Freedom of the Press.

Organizacja Freedom House powstała w 1941 roku, a więc jeszcze w trakcie drugiej wojny światowej, jako odpowiedź na zagrożenie nazizmem. Mimo że podkreśla swą niezależność, otwarcie przyznaje też, że cele jej stworzenia i dzia- łalności są w znacznej mierze polityczne. Od początku wspierana przez prezy- denta USA, Franklina Delano Roosevelta i jego żonę Eleanor Roosevelt, miała najpierw przekonać izolacjonistycznie nastawionych Amerykanów do udziału w wojnie, a po jej zakończeniu brać udział w kampanii przeciwko komunizmo- wi. Przywódcy Freedom House wierzyli, że totalitaryzmy uda się zwalczyć poprzez rozprzestrzenianie idei demokratycznych, dlatego misją organizacji stało się promowanie wolności oraz wzmacnianie praw człowieka i podstawowych wolności obywatelskich na całym świecie.

Obecnie na swojej stronie internetowej organizacja otwarcie przyznaje się do popierania także bardziej szczegółowych elementów polityki zagranicznej USA, takich jak współpraca transatlantycka czy walka z dyktatorami⁵³. Moż- na więc wnioskować, że przygotowywany przez nią raport będzie do pewnego stopnia naznaczony amerykańskim punktem widzenia świata. Natomiast monitorowanie wolności prasy i udzielanie głosu członkom represjonowanych społeczeństw jest z pewnością ważną i odpowiedzialną misją, niezależnie od poglądów politycznych.

Najważniejszym zadaniem Freedom House są obecnie badania zagadnienia wolności i praw człowieka, publikowane w formie dorocznych raportów.

Pierwszym i najbardziej znanym z nich jest zapoczątkowany w 1973 roku Free- dom in the World. Jego celem jest badanie praw politycznych i swobód obywatelskich na całym świecie. Freedom House publikuje także raporty dotyczą- ce wolności wybranych obszarów geografi cznych. Badanie Nations in Transit prezentuje przemiany polityczne w 29 państwach byłego Bloku Wschodniego od 1995 roku do dziś. Pokazuje ono, czy dany kraj osiągnął stan umocnionej demokracji, czy raczej kieruje się w stronę rządów autorytarnych. Z kolei Co- untries at the Crossroads, raport publikowany w latach 2004–2012, stanowił analizę polityczną 70 ważnych pod względem strategicznym państw świata, które znalazły się na tytułowym „rozdrożu” w drodze ku swojej przyszłości.

Miał on dostarczać danych na temat praw obywatelskich, rządów prawa, ko- rupcji, przejrzystości i odpowiedzialności władzy. Freedom House zajmuje się także szczegółowo pewnymi wybranymi zagadnieniami dotyczącymi wolno- ści. W raporcie Women’s Rights in the Middle East and North Africa analizuje

52 Freedom House, About Freedom of the Press, https://freedomhouse.org/report-types/free- dom-press, dostęp: 18.11.2015

53 Freedom House, Our History, https://freedomhouse.org/content/our-history, dostęp:

18.11.2015.

(28)

status kobiety w obszarze kultury arabskiej, we Freedom on the Net bada wol- ność słowa w Internecie i mediach cyfrowych, natomiast we Freedom of the Press skupia się na analizie wolności mediów na świecie⁵⁴.

Wśród publikowanych przez Freedom House raportów najbardziej intere- sujący dla badaczy wolności mediów jest Freedom of the Press. Jego publikację organizacja rozpoczęła w 1980 roku, uznając, że niezależność mediów „odgrywa kluczową rolę w utrzymywaniu i monitorowaniu zdrowej demokracji, jak również w przyczynianiu się do większej odpowiedzialności, lepszych rządów i rozwoju gospodarczego” [tłum. K.L.]⁵⁵. Raport przedstawia sytuację wolności mediów w 199 państwach i terytoriach zależnych (w roku 2015) w trzech kate- goriach: prawnej, politycznej i gospodarczej. Poszczególne miejsca w rankingu przyznawane są państwom w zależności od zgromadzonych punktów (od 0 do 100, przy czym najlepszym wynikiem jest 0, a najgorszym 100). Na tej podstawie państwa zaliczane są również do trzech kategorii: wolnych, częściowo wolnych i takich, w których nie ma wolności słowa⁵⁶. Oprócz przyznawania punk- tacji Freedom House opisuje także sytuację mediów w poszczególnych krajach w kolejnych latach, zwracając szczególną uwagę na naruszenia i pogorszenie się sytuacji w danym państwie. Raport Freedom of the Press publikowany jest do- rocznie 3 maja, a dzień ten od roku 1992 jest obchodzony przez UNESCO jako World Press Freedom Day (pol. Światowy Dzień Wolności Prasy)⁵⁷.

2.2. Reporterzy bez Granic

Drugą organizacją aktywnie działającą na rzecz poprawy wolności mediów na świecie, która zostanie przeanalizowana w części empirycznej niniejszej pracy, jest francuska Reporters sans Frontières (ang. Reporters Without Borders, pol. Reporterzy bez Granic). Warto porównać jej działalność z aktywnością najbardziej popularnej organizacji badającej wolność słowa – Freedom House.

Organizacja Reporters sans Frontières została założona w roku 1985. Jest to więc organizacja dość młoda w porównaniu z FH. Powstała we francuskim Montpellier, a jej twórcami była grupa czterech francuskich dziennikarzy: Ro- bert Ménard, Rémy Loury, Jacques Molénat i Émilien Jubineau. Nazwa stowa- rzyszenia nawiązuje do innej międzynarodowej organizacji – Lekarze bez Gra- nic, a jej celem jest pomoc dziennikarzom na całym świecie w ich pracy, często

54 Freedom House, Our Work, https://freedomhouse.org/our-work, dostęp: 18.11.2015.

55 Freedom House, Our History, op. cit., dostęp: 18.11.2015.

56 Freedom House, About..., op. cit., dostęp: 18.11.2015.

57 L.B. Becker, T. Vlad, N. Nusser, op. cit., s. 5–28.