Wprowadzenie
Normy dotyczące badań poligraficznych do powszechnego sto-sowania odnajdujemy przede wszystkim w uchwałach i wytycznych American Polygraph Association oraz w skodyfikowanych standar-dach American National Standard Institute (ASTM International). Pierwsza z tych organizacji została założona w 1966 r. i skupiała na początku 2013 r. blisko trzy tysiące poligraferów (z czego – poza Amerykanami – ok. 1/4 pochodzi z 47 różnych krajów). Druga zaś jest organizacją normalizacyjną, która istnieje od 1898 roku. Obie mają w swoich nazwach przymiotnik „American”, lecz w istocie są to orga-nizacje międzynarodowe o zasięgu ogólnoświatowym1.
1 Międzynarodowy charakter ASTM podkreślono dodając w 2001 r. do nazwy człon
International. Podobny pomysł był przedmiotem dyskusji podczas 45. dorocznego
sympozjum APA w Myrtle Beach w 2010 roku. Przeważyło jednak konserwatywne podejście, tj. argument dotyczący rozpoznawalności dotychczasowej marki, na której wiarygodność pracowano przez wiele lat.
Normy tych organizacji uważamy za obowiązujące nie ze wzglę-dów formalnych, ale dlatego, że oparte one zostały o aktualny stan nauki i doświadczenia praktyki. Prawa nauki, jej twierdzenia, są uni-wersalne i nie znają granic. Standardy APA i ASTM to zatem nie jakieś akty normatywne (które w Polsce teoretycznie mogłyby być inne), ale zobowiązanie ekspertów do uwzględniania w swojej praktyce aktu-alnego stanu nauki i wiedzy praktycznej. Jeśli ktoś w Polsce nie sto-suje się do szeroko rozpowszechnionych standardów międzynarodo-wych, to tym samym ignoruje aktualny stan wiedzy, a jego badania za tymi standardami nie nadążają.
W takich państwach jak USA czy Izrael, za praktycznymi bada-niami poligraficznymi stoi potężne zaplecze naukowe. W instytu-tach badawczych ośrodków akademickich (np. na Uniwersytecie w Południowej Karolinie) wypracowuje się nowe zaawansowane technologicznie metody detekcji wprowadzania w błąd (trwają m.in. badania nad wykorzystaniem do tego celu fMRI). Na ame-rykańskim uniwersytecie stanowym w Salt Lake City opracowano tak powszechnie dziś w świecie stosowany Utah Zone Comparison
Test. Uniwersyteckim uczonym był m.in. David Lykken, twórca Gu-ilty Knowledge Test (GKT). Z pracą akademicką związani byli także:
Gordon Barland i David Raskin (University of Utah), Frank Horvath (Michigan State University) i wielu innych prominentnych autorów klasycznych pozycji w piśmiennictwie dotyczącym badań poligra-ficznych.
W dotychczasowej historii badań poligraficznych w Polsce ogło-szono, jak dotąd, tylko jeden oficjalny dokument porządkujący stan-dardy w przedmiotowej dziedzinie. Nie był to wyczerpujący katalog norm, ponieważ odnosił się wyłącznie do spraw karnych. Chodzi mianowicie o dokument uchwalony na nadzwyczajnym zjeździe
Stowarzyszenia Poligraferów Polskich w styczniu 2004 roku2 – rok po kluczowej dla dopuszczalności badań poligraficznych w polskim pro-cesie karnym nowelizacji Kodeksu Postępowania Karnego.
Od drugiej dekady XXI wieku inicjatywę w przygotowaniu jed-nolitego opracowania standardów przejęła Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W czerwcu 2010 roku w Centralnym Ośrodku Szko-lenia ABW w Emowie odbyło się pierwsze w Polsce międzynarodowe sympozjum poligraferów obradujące pod hasłem: „Normy prawne i standardy branżowe w zakresie badań poligraficznych w wybra-nych krajach”. Trzy lata później ta sama instytucja wydała monografię zwartą zatytułowaną Współczesne standardy badań poligraficznych3. Wśród cennych, aczkolwiek dziś już nieco przestarzałych, źródeł wie-dzy na temat badań poligraficznych warto wymienić także publikacje Jana Widackiego (Wprowadzenie do problematyki badań
poligraficz-nych, Warszawa 1981; Analiza przesłanek diagnozowania w badaniach poligraficznych, Katowice 1982) oraz niedawno wydaną książkę
Jerze-go KonieczneJerze-go (Badania poligraficzne. Podręcznik dla zawodowców, Warszawa 2009).
Ponadto proces wymiany doświadczeń i uzgadniania wspólnych norm odbywał się podczas krajowych seminariów naukowych, orga-nizowanych już od lat 70. XX wieku (m.in. „Badania wariograficzne na użytek prawa” – Toruń 1976), a w ostatnich latach głównie w formie międzyresortowych spotkań, których gospodarzem jest Żandarme-ria Wojskowa4.
2 Standard badań poligraficznych w sprawach karnych – uchwalony na nadzwyczajnym zjeździe Stowarzyszenia Poligraferów Polskich w dn. 6 stycznia 2004 r. w Warszawie. Tekst opublikowany w języku angielskim w: „European Polygraph” 2007, t. 1, nr 1, s. 65–77.
3 Współczesne standardy badań poligraficznych, red. M. Gołaszewski, Warszawa 2013.
4 Więcej na temat polskiej drogi ku jednolitym standardom badań poligraficznych w: M. Gołaszewski, Przełom w procesie walidacji i wyrażaniu wartości diagnostycznej testów
wykorzystywanych w badaniach poligraficznych, „Przegląd Bezpieczeństwa
Dorobek polskiej myśli naukowej, szkoleniowej i praktyki śledczej w zakresie badań poligraficznych, jak również zasób sprawdzonych metod przenoszonych na grunt polski z innych krajów, stale się po-większa, choć wciąż jest stosunkowo ubogi. Powszechnie dostępne jest amerykańskie czasopismo „Polygraph”, fachowy periodyk po-święcony badaniom poligraficznym. W Polsce wydawany jest w ję-zyku angielskim międzynarodowy kwartalnik „European Polygraph”. Członkostwo Polski w NATO ułatwiło kontakty międzynarodowe śro-dowiska polskich poligraferów z czołówką światową. Nic zatem, poza ewentualnym nieuctwem, nie utrudnia dostępu do aktualnego stanu badań naukowych i osiągnięć praktyki. Warto przypomnieć, że jesz-cze stosunkowo niedawno, gdy istniały poważne bariery oddzielają-ce Polskę od reszty świata (przede wszystkim zachodniego), Polacy byli w tej nauce światowej nawet bardziej obecni niż dziś.
Można podejrzewać, że zdarzające się czasem w środowisku po-ligraferów polskich powtarzanie sloganów o braku obowiązujących standardów, wraz z wyrażanym przy tym nieskrywanym lęku przed kontrolą środowiska naukowego, jest niektórym na rękę, bo mają świadomość własnej niekompetencji lub co najmniej nie nadążania za światem.
Niektórzy z nich, odrzucają standardy wyżej wymienionych or-ganizacji międzynarodowych, tłumacząc to rzekomą koniecznością standaryzacji każdej metody badania na populacji polskiej – po-dobnie jak to jest w przypadku testów psychologicznych. Otóż – po pierwsze – jak wykazuje praktyka, nie ma uzasadnionych podejrzeń, że techniki badań są różnie skuteczne w poszczególnych popula-cjach narodowych. Hipotezę o braku takich różnic można też uzasad-nić teoretycznie, odwołując się do psychofizjologicznych podstaw badania poligraficznego. Poza tym należy przypomnieć, że w Polsce nikt nigdy nie próbował nawet standaryzować powszechnie
stoso-wanych technik badań (np. techniki Reida, techniki opartej na wiedzy badanego o czynie czy Utah ZCT). Wszystkie techniki badań zostały wystandaryzowane na wieloetnicznej populacji amerykańskiej.
Poniżej przedstawione zostaną najważniejsze międzynarodo-we standardy wraz z komentarzem dotyczącym dotychczasomiędzynarodo-wej polskiej praktyki – w szczególności praktyki badań poligraficznych w sprawach karnych. Analizy praktyki polskiej oparto na materiale reprezentatywnym obejmującym liczbę ok. 100 spośród ok. 570 ba-dań wykonanych w sprawach karnych przez poligraferów instytucjo-nalnych i prywatnych w latach 2003–20125.
Standardy pogrupowano tematycznie w 10 punktach – odnośnie do: procedur badań poligraficznych; osób badanych; miejsca i czasu przeprowadzania badań; wykorzystywanego sprzętu; zwalidowa-nych technik badawczych; metodyki oceniania poligramów; opinii z badań; kontroli, jakości ekspertyz; przechowywania i przetwarzania danych; kwestii etycznych.