Obserwacja zachowań i działań służb polityki zagranicznej ZSRR na obszarze skolonizowanej Afryki do końca drugiej wojny światowej wykazuje, że ten kontynent nie był przedmiotem większego zainteresowania tego mocarstwa.
Dla marksistów był to obszar bez wielkoprzemysłowego proletariatu, zatem nie rokujący obiecujących perspektyw dla rozwoju ruchu rewolucyjnego205. Po 1945 roku reżim ZSRR skupił się w Afryce najpierw na terenach mających większe znaczenie strategiczne, na przykład na Egipcie z Kanałem Sueskim.
Po Afroazjatyckiej Konferencji Solidarności, która w kwietniu w 1955 roku odbyła się w Bandungu, potępiającej wszystkie formy kolonializmu, a zwłaszcza po uchwalonu w 1960 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ „Deklaracji w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym”, część patriotów angolańskich uznała marksizm za ideologiczną szansę stworzenia „państwa sprawiedliwości społecznej”. Dopiero wtedy ZSRR przejawił zainteresowanie problemami walki z faszystowskim reżimem Salazara o wyzwolenie Angoli.
Zainteresowanie Angolą ze strony ZSRR ujawniło się szczególnie w 1969 roku podczas rozmów kierownictwa MPLA w Moskwie o współpracy przyszłego
204 A Human Rights Watch discutiu os regimes de sancoes angolanas com Patricias Portier, Directora, Divisao de Seguranca Regional e Prevencao da Paz, departamento Canadiano dos Negocios Estrageiros e Comercio Internacional, Londres 1999.
205 L. Nieżinskij (red.), Sowietskaja wniesznaja politika w gody chołodnoj wojny (1945-1985 ) .Nowoje procztienije., Moskwa 1995.
państwa angolskiego z ZSRR. Agostinho Neto zadeklarował wówczas, że po zdobyciu władzy w uwolnionym od Portugalczyków państwie zgodzi się na założenie radzieckich baz wojskowych. Kunktatorska strategia Związku Radzieckiego nakazywała temu mocarstwu nie angażować bezpośrednio swoich sił do walki z Portugalią, gdyż nie ulegało kwestii, że kolonialiści, wobec potępienia przez Organizację Narodów Zjednoczonych i wolne już państwa afrykańskie, będą musieli opuścić terytorium Angoli. Kierownictwo ZSRR mając dobry wywiad dotyczący ideowego oblicza ruchów niepodległościowych MPLA, FLNA i UNITA przewidywało nieunikniony konflikt wewnętrzny w Angoli. Nie wykluczone, że z czasem Moskwa opracowując strategię „zimnej wojny” na obszarze Północnego i Środkowego Atlantyku brała pod uwagę tworzenie baz w Afryce połaczonych we wspólnym systemie z bazami na Kubie. Angola mogłaby stanowić ważne ogniwo w takim systemie206.
Taktyka eksportu rewolucji stosowana przez Związek Radziecki nakazywała najpierw pozyskać przywódców angolskich i zaszczepić w nich marksistowską ideologię walki klas. ZSRR skupił się więc na przygotowaniu kadr gotowych do objęcia władzy zgodnie z leninowską teorią i praktyką
„dyktatury proletariatu” oraz stopniowo uzbrajał przyszłych „bojowników o socjalizm”. Na początku lat 60. został w Moskwie otwarty Uniwersytet Przyjaźni Narodów im. Patrice‟a Lumumby, który kształcił i indoktrynował przyszłą elitę wyzwalających się państw afrykańskich zapewniając sobie politycznych przyjaciół w Czarnej Afryce. W latach 70. Związek Radziecki eksponując swoje zasoby broni nuklearnej starał się przekonać nowe państwa afrykańskie o przewadze siły bloku wschodniego nad zachodnim. Imperium nawiązało stosunki z 37 państwami kontynentu, zawarło układy o przyjaźni i współpracy z Angolą, Etiopią i Somalią, które tym samym stały się członkami „światowego systemu socjalistycznego”207. „Socjalistyczną drogę rozwoju” wybrały też Sudan, Tanzania i Dżibuti.
Wcześniejsza śmierć Lumumby nauczyła władców Moskwy, że zainstalowanie się w afrykańskim buszu nie będzie sprawą łatwą. Sekretariat
206 A.J. Klinghoffer, The Angolan War: A Study In Soviet Policy In the Third World, Washington 1980, s. 37-41.
207 M.W. Solarz, T. Slaski, M. Menkiszak, Afryka w polityce…op.cit., s. 121.
KPZR zapewne mógł też brać pod uwagę użycie w Angoli korpusu z Kuby.
Armia kubańska zużywała od wielu lat potężne środki „bezproduktywnie”, była więc w każdej chwili gotowa udzielić „bratniej pomocy” każdemu reżimowi w Afryce. W ramach dalekowzrocznej polityki opanowywania dostępnych obszarów na wszystkich kontynentach ZSRR przygotowywał też własne kadry do kierowania procesem kształtowania ładu wewnętrznego w krajach uwalniających się od zależności kolonialnych. Sowieckie uczelnie polityczne szkoliły doradców cywilnych i wojskowych z perfekcyjną znajomością m.in. języka portugalskiego.
Stratedzy sowieccy doskonale wyczuli moment opóźnienia dekolonizacji Angoli przez reżim Salazara i skorzystali z okazji, kiedy lud tego kraju przez pewien czas był bezradny wobec portugalskich kolonizatorów. ZSRR zainteresował się też m.in. świeżo odkrytymi tu złożami uranu.
Po 1956 roku Nikita Chruszczow miał już do dyspozycji Angolańczyków marksistów, którym przewodził Agostinho Neto, ale musiał zająć się buntownikami we własnym obozie państw satelitów, w Polsce i na Węgrzech.
ZSRR miał wydatny udział w przemienieniu tego ruchu w partię polityczną o charakterze leninowskim i przyswojenie przez nią bolszewickich metod rządzenia.
Kierownictwo MPLA przy pomocy rozbudowanego aparatu bezwzględnego przymusu, stosując zbrodniczy terror, programowo narzucało ustrój „demokracji ludowej”, czyli „dyktaturę proletariatu”. Ważną rolę w marksistowskiej indoktrynacji patriotycznej młodzieży angolańskiej spełniali w latach 70-tych i 80-tych sowieccy wykładowcy i instruktorzy oraz obozy szkoleniowe na terenie Związku Radzieckiego i jego satelitów „ludowych”.
Eskalacja wojny UNITA z MPLA z bezpośrednią pomocą RPA i pośrednią USA, doprowadziła w drugiej połowie lat 80-tych do wydatnego udziału w niej Związku Radzieckiego, który zaopatrywał FAPLA i armię kubańską (blisko 350 000 osób) w broń oraz sprzęt wojenny. Pierwszą poważną ofensywę sił rządowych przeciw UNITA przygotowywano od stycznia 1984 roku a rozpoczęto atak 29 lipca 1985 roku. Związek Radziecki dostarczył do Angoli sprzęt wojskowy o wartości ponad miliarda dolarów. W tym: 30 samolotów myśliwych Mi-23, osiem szturmowych Su-22, śmigłowce bojowe Mi-24 w liczbie 33, 69 śmigłowców Mi-8 i Mi-17, 27 śmigłowców Alouette produkowanych w Rumunii
na licencji francuskiej, 150 czołgów T-34, 350 czołgów T-54/55, 50 czołgów lekkich PT-76 oraz wiele niezbędnego sprzętu militarnego. Personel latający w 80
% stanowili już piloci angolscy wyszkoleni w bloku sowieckim. Oficerowie sowieccy nie byli już tylko doradcami lecz faktycznymi dowódcami na szczeblu taktycznym od batalionu wzwyż208.
Po 1968 roku Związek Radziecki zraził do siebie zachodnioeuropejskich komunistów najazdem na Czechosłowację i krwawą interwencją w Afganistanie, co musiało skutkować zmniejszeniem poparcia Międzynarodówki Komunistycznej. Przegrywał też wyścig zbrojeń i stwierdził bezowocność politycznej konfrontacji z Zachodem. Biuro Polityczne KPZR dostrzegło niezdolność państw afrykańskich o „socjalistycznej orientacji” do rozwiązania problemów gospodarczych i konfliktów lokalnych. Przede wszystkim jednak był w obliczu narastającego kryzysu wewnętrznego, niezdolny do kontynuowania znaczącej pomocy gospodarczej i wojskowej dla swoich afrykańskich „klientów”.
Michaił Gorbaczow po objęciu władzy w partii i w państwie w 1985 roku zrezygnował z polityki konfrontacji z Zachodem, a zwłaszcza ze Stanami Zjednoczonymi. Według autorów „dostrzegł też niezdolność państw afrykańskich o socjalistycznej orientacji do rozwiązywania problemów gospodarczych i konfliktów lokalnych”. W 1988 roku Gorbaczow przyczynił się do ograniczania konfliktu w Angoli, a w 1990 roku wycofał z tego kraju 1000 swoich doradców wojskowych, zaś rok później wstrzymał dostawy broni. Koniec zimnej wojny i rozpad ZSRR sprawiły, że dotychczasowy sojusz strategiczny z podporą socjalizmu okazał się nieaktualny. Pociągający wciąż nowe ofiary konflikt z UNITA przynosił jedynie straty i demoralizował grupy etniczne. Musiał być zakończony ugodą z perspektywą trwałej pokojowej koegzystencji dla dobra narodu i państwa angolskiego.
Federacja Rosyjska podejmowała jednak wysiłki na rzecz reaktywizacji stosunków gospodarczych i politycznych z państwami afrykańskimi. Punkt ciężkości rosyjskiego zainteresowania przesunął się przy tym wyraźnie na południe kontynentu. W lutym 1992 roku podczas wizyty ministra A. Kozyriewa Federacja Rosyjska podjęła próbę odbudowy swoich pozycji w Angoli.
208 Nortje P., 32 batalion, Cape Town 2003, s. 214 ,. za: K.Kubiak, op. cit., s. 265.
Kontynuowana jest współpraca wojskowo-techniczna oraz wspólne inwestycje w zakresie górnictwa i przemysłu na zasadach komercyjnych209. Pomoc udzieloną przez Związek Sowiecki i dziedziczącą po nim Federacją Rosyjską wyceniono na kwotę 5 miliardów dolarów USA, którą rząd Angoli uregulował w 2005 roku210...