Polski  dyskurs  religijny  Kościoła  rzymskokatolickiego  aż  do  lat

70. XX wieku był językowym duetem łacińskim i polskim. Łacina była bo-wiem  (i  nadal  formalnie  jest)  językiem  urzędowym  tego  Kościoła,  jest  to  znak,  to  swoista  pieczęć  jego  uniwersalności,  choć,  paradoksalnie,  termin  katolicki pochodzi  z  języka  greckiego,  który  także  jest  językiem  głównym 

Kazimierz Ożóg

166

wielu chrześcijan ortodoksyjnych. Sobór Watykański II przyjął w tej materii  rozwiązania  wprost  rewolucyjne.  W  Konstytucji o Liturgii Świętej  dopuścił  do  odprawiania  Mszy  św.  i  innych  nabożeństw  języki  narodowe.  Pozwo-lił  też  biskupom  na  podejmowanie  decyzji  odnośnie  do  wprowadzenia  ję-zyków  narodowych  do  brewiarza,  czyli  ważnej  modlitwy  codziennej  osób  konsekrowanych, także niektórych świeckich. Formalnie Sobór utrzymywał  prymat łaciny, ale faktycznie w ciągu kilku lat jej używanie w Kościele rzym-skim zostało radykalnie ograniczone.

Analizowane śpiewniki potwierdzają te procesy. W wydaniu z roku 1959  łacina  jest  wspaniale  obecna.  Oto  przykłady  tytułów  śpiewów  w  czasie  Mszy  św.:  Na Credo,  Na Offertorium,  Na Sanctus,  Na Benedictus,  Na Agnus Dei,  Na Komunię,  Na Ite missa est  (S  2),  na  stronach  462–528  znajdujemy  zbiór  śpiewów  łacińskich,  które  były  wykonywane  w  polskich  kościołach  przed  Soborem.  Wielka  tradycja  łacińskiej,  dostojnej,  uroczystej,  praw-dziwie  sakralnej  modlitwy  jest  tutaj  obficie  reprezentowana:  Asperges me [na pokropienie przed sumą] (S 462), Vidi aquam [na pokropienie w okresie wielkanocnym], Missa (De Angelis) (S 464–470), Missa in Dominicis infra An-num (Orbis factor) (S 470– 477), Odpowiedzi przy Mszy św. na sposób rzymski (S 477–479), Dominica ad Vesperas (nieszpory po łacinie) (S 479–489), Anty-fony Mariańskie: Alma Redemptoris (S 489), Ave Regina (S 490), Regina coeli (S 490), Salve Regina (S 491), Veni Creator (S 492), O salutaris (S 493), Pange lingua (S 493), Tantum ergo (S 494), Adoro te devote (S 494–495), Ecce panis Angelorum (S 495), Rex Christe primogenite (S 496), Te Deum (S 497–500),  Salvum fac  (S  500–501),  Te Deum (Tonus solemnis) (S  501–505),  Ecce Sa-cerdos  (S  506),  Sacerdos et Pontifex  (S  507),  Christus vincit  (S  509),  Ro-rate coeli  (S  512–514),  De profundis  (S  514–515),  Miserere  (S  515–516),  Msza św. żałobna z Requiem,  Libera me, Domine de morte aeterna  (S  524–

525), In paradisum (S 526–527).

Już same tytuły wskazują na wielką rangę tych śpiewów i ich znaczącą  obecność  w  kulturze  nie  tylko  polskiej,  ale  i  europejskiej,  w  kulturze  ma-jącej korzenie chrześcijańskie. Niektóre śpiewy należą do wielkich znaków  kulturowych, by przypomnieć tylko frazy: Te Deum, Salve Regina, Miserere,  De profundis.

Interesujące, że w wydaniu z roku 2016 mamy powrót do śpiewów ła-cińskich.  Znajdujemy  tutaj  dział  zatytułowany  Śpiewy w języku łacińskim (N 1032–1136). Widzimy w tej edycji znaczą liczbę łacińskich utworów. Jed-nak różnica jest wyraźna, w wydaniu z roku 1959 widać było, że w tamtym  czasie śpiewy łacińskie były naturalną, żywą formą modlitwy, a znajomość  niektórych fraz łacińskich, skrzydlatych słów była wśród wiernych o wiele  większa niż współcześnie. Obecnie śpiewy łacińskie są wprowadzane – jak  sądzę – na zasadzie przypominania dawnej wspaniałej tradycji Kościoła i ze  względu na piękno, ogromne walory estetyczne śpiewów gregoriańskich.

Ewolucja polskiego dyskursu religijnego Kościoła rzymskokatolickiego… 167 4.8. Na zakończenie tych wstępnych badań empirycznych odnoszących  się  do  ewolucji  języka  polskiego  jeszcze  kilka  uwag  o  stylu  modlitw.  Naj-pierw  przyjrzyjmy  się  Modlitwie do Pana Jezusa Ukrzyżowanego.  Dosyć  długa  modlitwa  wyrażona  jest  jednym  bardzo  skomplikowanym  zdaniem  złożonym.  Kościół  przedsoborowy  lubował  się  w  takich  modlitwach,  znaj-dujemy tu niemalże wszystkie cechy dawnego języka religijnego: rytualność,  wysokie  słownictwo,  wielkie  napięcie  emocjonalne,  dostojne  zwroty  adre-satywne, nacechowany szyk, postpozycja przydawek:

Oto ja, o dobry i najsłodszy Jezu, upadam na kolana przed obliczem Twoim,  a  w  największej  żarliwości  ducha  proszę  Cię  i  zaklinam,  abyś  najżywsze  uczucia  wiary,  nadziei  i  miłości  wpoił  w  serce  moje,  tudzież  prawdziwą  pokutę  za  grzechy  moje  i  najszczerszą  a  silną  chęć  poprawy  udzielić  mi  raczył,  gdy  z  wielkim  wzruszeniem  i  boleścią  duszy  Twoje  pięć  ran  roz-pamiętywam i myślą się w nich zatapiam, mając to przed oczyma, co już  mówił  Dawid  Prorok  o  Tobie,  o  dobry  Jezu:  „Przebodli  ręce  moje  i  nogi  moje, i policzyli wszystkie kości moje”.

S 541

Wydanie z roku 2016 nie zawiera już tej modlitwy.

W  edycji  z  1959  roku  zamieszczono  popularną  w  Kościele  polskim  od  XIX  wieku  po  dziś  dzień  modlitwę  pod  długim  tytułem  Akt poświęcenia całego rodu ludzkiego Najświętszemu Sercu Jezusowemu.  Jest  to  modlitwa  w starym stylu:

O Jezu najłaskawszy, Odkupicielu rodzaju ludzkiego, wejrzyj na nas korzą- cych się u stóp ołtarza Twego. Twoją jesteśmy własnością i do Ciebie nale-żeć chcemy; oto dzisiaj każdy z nas oddaje się dobrowolnie Najświętszemu  Sercu  Twemu,  aby  jeszcze  ściślej  zjednoczyć  się  z  Tobą.  Wielu  nie  zna  Ciebie wcale; wielu odwróciło się od Ciebie, wzgardziwszy przykazaniami  Twymi.  Zlituj  się  nad  jednymi  i  drugimi,  o  Jezu  Najłaskawszy,  i  pociągnij  wszystkich do Świętego Serca Swego. Królem bądź nam, o Panie, nie tylko  wiernym, którzy nigdy nie odstąpili od Ciebie, ale i synom marnotrawnym,  którzy Cię opuścili. Spraw, aby do domu rodzicielskiego wrócili co prędzej  i  nie  zginęli  z  nędzy  i  głodu.  Króluj  tym,  których  albo  błędne  mniema-nia  uwiodły,  albo  niezgoda  oddziela;  przywiedź  ich  do  przystani  praw-dy  i  jedności  wiary,  aby  rychło  nastała  jedna  owczarnia  i  jeden  pasterz. 

Królem  bądź  tych  wszystkich,  którzy  jeszcze  błąkają  się  w  ciemnościach  pogaństwa lub islamizmu. Wejrzyj wreszcie okiem miłosierdzia Swego na  synów tego narodu, który był niegdyś narodem szczególnie umiłowanym: 

niechaj spłynie i na nich, jako zdrój odkupienia i życia, ta Krew, którą oni  niegdyś wzywali na siebie. Zachowaj Kościół Swój, o Panie, i użycz mu bez-piecznej  wolności.  Użycz  wszystkim  narodom  spokoju  i  ładu.  Spraw,  aby  ze wszystkiej ziemi od końca do końca, jeden brzmiał głos. Chwała bądź 

Kazimierz Ożóg

168

Bożemu Sercu, przez które stało się nam zbawienie. Jemu cześć i chwała  na wieki. Amen.

S 429–430

W wydaniu z roku 2016 modlitwa ta została znacznie skrócona, usunię-to z niej fragmenty o poganach, islamie i Żydach. Dokonano także swoistego  rozpisania już tej krótszej modlitwy na dialog kapłana i wiernych.

Analizowany śpiewnik z roku 1959 zawiera piękną, ale bardzo długą  modlitwę po litanii do Wszystkich Świętych. Zwracam uwagę na ciekawe  środki  perswazyjne  aktów  prośby  skierowanych  do  Boga,  rozbudowane  zwroty  adresatywne,  podkreślające  za  każdym  razem  jakąś  cechę  Boga,  która  „sprzyja”  wykonaniu  naszej  prośby,  metaprośby:  przyjmij błagania nasze, usłysz korne prośby nasze, podkreślanie wspaniałości Boga i poko-ry  proszących.  Swoistego  dostojeństwa  nadają  tej  modlitwie  takie  cechy  tekstu,  jak:  nacechowanie  emocjonalne,  skomplikowana  pod  względem  retorycznym  budowa  zdań  złożonych,  wysokie  słownictwo  określające  Boga  i  wyrażające  prośby,  wreszcie  nacechowany  szyk  –  postpozycja  przydawek  i  końcowa  pozycja  czasownika.  Jest  to  modlitwa  długa,  oto  tylko jej fragmenty:

Boże,  któremu  właściwe  jest  litować  się  zawsze  i  przebaczać,  przyjmij  błagania  nasze;  niechże  na  wszystkie  sługi  Twoje,  których  więzy  grze-chów  krępują,  wyzwoli  z  nich  łaskawie  dobrotliwe  Twoje  miłosierdzie. 

Usłysz, błagamy Cię, Panie, korne prośby nasze, odpuść nam grzechy, które  przed Tobą wyznajemy, abyśmy otrzymawszy przebaczenie, pokoju Twe-go  zażywać  mogli.  Racz  nam,  Panie,  okazać  niewysłowione  miłosierdzie  Twoje; niech nas ono wyzwoli ze wszystkich grzechów naszych i zasłoni  przed karami, na które zasługujemy. Boże, którego obraża występek, lecz  przejednywa  pokuta,  wejrzyj  miłościwie  na  uniżone  ludu  Twego  prośby  i odwróć od nas chłosty zagniewania Twego, które grzechami naszymi na  siebie  ściągamy.  […]  Wszechmogący  wieczny  Boże,  zmiłuj  się  nad  sługą  Twoim  Papieżem  naszym,  prowadź  go  wedle  łaskawości  Twojej  po  dro-dze  zbawienia  wiecznego,  aby  za  łaską  Twoją  pragnął  tego,  co  się  Tobie  podoba, i całą mocą wypełniał. Boże, od Ciebie pochodzą święte pragnie-nia, prawe zamiary i czyny uczciwe; użycz sługom Twoim Onego pokoju,  jakiego świat dać nie może; niechaj serca nasze będą oddane woli Twojej,  a czasy, w których żyjemy, niechaj za łaską Twoją będą spokojne i od gro-zy  nieprzyjaciół  wolne.  Przeniknij,  o  Panie,  ogniem  Ducha  Świętego  całą  istotę  naszą,  abyśmy  Ci  w  czystości  ciała  służyli  i  z  niewinności  duszy  Tobie się podobali.

S 441

Natomiast w wydaniu z 2016 roku mamy po litanii do Wszystkich Świę-tych bardzo krótką, streszczającą te wszystkie prośby modlitwę:

Ewolucja polskiego dyskursu religijnego Kościoła rzymskokatolickiego… 169 Boże, ucieczko nasza i mocy, Ty jesteś źródłem pobożności, wysłuchaj po-korne  modlitwy  swojego  Kościoła  i  spraw,  abyśmy  otrzymali  wszystko,  o co Cię z ufnością prosimy. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen.

N 1278

Przedstawiłem  tu  niewielką  część  badań  ewolucji  polskiego  dyskursu  religijnego  Kościoła  katolickiego.  Zagadnienie  jest  pasjonujące  i  wymaga  dalszych obserwacji. 

Literatura

Czerwiński M., 2016: Semiotyczna analiza dyskursu. W: Jak analizować dyskurs? Perspektywy dydaktyczne. Red. W. Czachur, A. Kulczyńska, Ł. Kumi�ga. Kraków, s. 41–58.

Eliade M., 2006: Traktat o historii religii. Warszawa.

Fromm E., 1966: Szkice z psychologii religii. Warszawa.

Głaz S., 1998: Doświadczenie religijne. Kraków.

Makuchowska M., 1998: Modlitwa jako gatunek języka religijnego. Opole.

Marzec J., 2002: Dyskurs, tekst, narracja. Szkice o kulturze ponowoczesnej. Kraków.

Oż�g  K.,  2016:  Polskie pieśni religijne jako akty mowy.  „Słowo.  Studia  językoznawcze”,  z.  7,  s. 66–84.

Siedlecki J., 1959: Śpiewnik kościelny. Opole.

Siedlecki J., 2016: Śpiewnik kościelny. Kraków.

Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje. 1967. Poznań.

Tronina A., 1995: Teologia psalmów. Wprowadzenie do lektury psałterza. Lublin.

Witczyk H., red., 2016: Nowa encyklopedia chrześcijaństwa. Kielce.

Witosz  B.,  2016:  Dyskurs w polskiej dydaktyce akademickiej. W: Jak analizować dyskurs?

Perspektywy dydaktyczne. Red. W. Czachur, A. Kulczycka, Ł. Kumi�ga. Kraków, s. 19–39.

Wojtak  M.,  2011:  O relacjach dyskurs – styl – gatunek – tekst.  „Tekst  i  dyskurs  –  Text  und  Diskurs”, z. 4, s. 17–28.

Wojtyła  K.,  1967:  Wstęp ogólny. W: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje.

Poznań, s. 9–23.

Van Dijk T.A., red., 2001: Dyskurs jako struktura i proces. Warszawa.

Kazimierz Ożóg

170

Казимеж Ожу г

Эволюция польского религиозного дискурса католической церкви –  на основании двух изданий церковного песенника Śpiewnik kościelny

ксендза Яна Седлецкого

Р е з ю м е

В  лексическом  слое  современного  польского  религиозного  дискурса  отмечают-ся  две  тенденции.  С  одной  стороны,  это  стремление  к  употреблению  торжествен-ной,  по-настоящему  сакральторжествен-ной,  установленной  традицией,  устойчивой,  ритуальной  лексики,  подчеркивающей  исключительный  характер  отношений  человека  с  Богом. 

С  другой  –  естественное  стремление  обновлять  и  модернизировать  языковые  сред- ства, чтобы они лучше отражали интеллектуальное и эмоциональное состояние совре-менного  человека.  Данная  тенденция  проявляется  в  изменении  синтаксиса  сакраль-ных текстов, а также в употреблении разговорной лексики и элементов социолекта. 

К л ю ч е в ы е   с л о в а:  религиозный дискурс, языковой консерватизм, разговорность,  экспрессивность

Kazimierz Ożóg

The evolution of the Polish religious discourse  of the Roman Catholic Church –

based on two editions of Śpiewnik kościelny [The Church Song-book] by Rev. Jan Siedlecki

S u m m a r y

Contemporary Polish religious discourse in its verbal layer oscillates between two ten-dencies.  On  the  one  hand,  it  is  a  striving  for  a  solemn,  truly  sacral  word,  established  by  tradition,  spectrified,  ritualistic,  emphasizing  the  uniqueness  of  the  relationship  between  man and God. On the other hand, it is natural for people to strive to refresh their linguistic  means, to modernise them so that they better reflect the intellectual and emotional situation  of today’s man. This can be seen in the changes in the syntax of sacral texts, in the use of  colloquial and environmental elements.

K e y  w o r d s:  religious discourse, linguistic conservatism, colloquialism, emotionality

Marzena Makuchowska

Uniwersytet Opolski