Zmień moją twarz, na nowo ulep, rzeźbiarzu, Urabiaj w dłoniach ją, jak lepi się glinę,
Prędzej mnie ulep, śpiesz się, śpiesz się, rzeźbiarzu, Bo jeśli nie, to wnet ucieknę ci, zginę!
[…] Ja wiem – ten talent to jest moja opatrzność, On moją duszę wydarł nocy ponurej,
Ale ja ciebie zobaczyłam, […]
I zapomniałam, że powstałam z marmuru1.
C
o może zrobić człowiek, który jedzie rozpędzonym pociągiem znaną trasą, i nagle, po przebudzeniu, uznaje, że już nie chce jechać w tym kierunku, że jest znudzony, nieszczęśliwy, bezsilny i bezradny, ponie-waż ktoś go do tego pociągu wsadził bez jego zgody? Wyskoczyć z narażeniem życia, poczekać do najbliższej stacji i pojechać gdzie indziej, może jest jeszcze jakieś rozwiązanie. Wyraźnie nakreślona droga, trasa życia może być również nieautoryzowana przez jego właściciela. W momencie przebudzenia porzuca on swoje dotychczasowe życie i ucieka w inne – nieznane, obce. Przekracza granice, poszukując siebie, a może swojego przeznaczenia. Zadanie w tym miejscu pytania: „dlaczego tak się dzieje” wydaje się w pełni uzasadnione. Po co ruszać to, co jest kompletne i ułożone? Jaki sens może przynieść zmiana1 M. Borisowa, Nocny szept Galatei do ucznia Pigmaliona, [w:] Nocny szept Galatei, wybór, przekł. i posł. M. Leśniewska, Kraków 1985.
40 Maja Garlińska
przyjętego i sprawdzonego, chociaż niewygodnego schematu? Być może na te pytania nie należy szukać odpowiedzi, może sam autor nie jest świadomy tego, co robi – jakaś siła, wewnętrzny imperatyw pcha go do rewolucji na skalę jednostkową.
Taką zmianę w życiu nazywam w pracy przełomem lub zwrotem. Definiuję go jako moment zwrotny, w którym człowiek zadaje sobie pytanie o sens dotychczasowego życia. Obszarem moich badań jest wiek XIX, a bohaterkami są kobiety budzące w swojej epoce wiele kontrowersji.
Rodząca się emancypacja, ruchy sufrażystek w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii czy Entuzjastki w Polsce zaczęły żmudny proces przemian sytuacji kobiet. Nadal jednak funkcjonowały utarte wzorce postaw i ról przy-pisanych kobietom.
Rozmaite czynniki składały się na to, że rola kobiety w rodzinie i w spo-łeczeństwie miała charakter stabilizujący dotychczasowy układ. Będąca w gorszej sytuacji prawnej i ekonomicznej kobieta bardziej była zależna od innych i bardziej liczyć się musiała z ich postawami. Mniej wykształcona niż mężczyzna, częściej nie dostrzegała potrzeby zmian istniejącego stanu rze-czy, rzadziej dostrzegała to, co nowe, i częściej ulegała naciskowi argumen-tów i autoryteargumen-tów zastanych, dawnych, którym wierzyć przywykła2.
Jedną z takich XIX-wiecznych kobiet, która może być przykładem
obrazu-jącym przemiany, jakie zachodziły w postawie kobiet w tamtej epoce, i jedno-cześnie osobą, która swoje życie zmieniła diametralnie, odnajdując spełnie-nie w pisaniu i działalności społecznej jest zapomniana pisarka polska Zofia Klimańska.
Z uwagi na brak materiałów w postaci korespondencji, pamiętnika tudzież dziennika, pracę przy rekonstrukcji życiorysu autorki Samojedów
salono-wych3 musiałam oprzeć przede wszystkim na materiałach z epoki i
opraco-waniach oraz utworach literackich autorki.
Jakie miejsce w społeczeństwie przewidywały konwencje XIX wieku dla zbuntowanej, nieszczęśliwej, niespełnionej żony radcy stanu? Jak postrze-gało ją społeczeństwo? Jaką drogę, przemianę musiała przejść taka kobieta, by żyć zgodnie z własnymi zasadami i wartościami?
2 A. Mączak, Kobieta [w:] I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo
polskie od X do XX wieku, Warszawa 1996, s. 460.
3 Z. Klimańska, Samojedy Salonowe. (Spojrzenie mimojazdem), „Pamiętnik Naukowo–Lite-racki” 1849.
41
„Panna” Chłopicka. Zaskakująca przemiana w życiu zapomnianej XIX-wiecznej pisarki
Zofia Klimańska, z domu Chłopicka, wychowała się we wsi Furmaniszki. Był to folwark szlachecki, położony nad rzeką Dryndochą, w powiecie troc-kim na Wileńszczyźnie4. Pisarka przyszła na świat w rodzinie podkomorzego kowieńskiego Franciszka Chłopickiego i Zofii z Milejków Chłopickiej. Miała rodzeństwo: siostrę5 i dwóch braci. Data urodzenia mojej bohaterki budzi sporo wątpliwości. Dla wąskiego grona jej badaczy stanowi ona nie lada wyzwanie. Większość źródeł uznaje, iż jest to rok 18126. Jednak w kilku opra-cowaniach pojawiają się również daty 1809 i 18197 jako prawdopodobne lata przyjścia na świat Chłopickiej.
Na tablicy nagrobnej w warszawskim kościele Reformatorów widnieje rok 1819. Jednak Jarosław Marek Rymkiewicz w książce Baket podaje tę informa-cję w wątpliwość:
„Wydaje się to jednak – myślę o dacie ‒ mało prawdopodobne, bowiem gdyby tak było, piękna Zofia zostałaby narzeczoną i kochanką mając zaledwie lat szesnaście. A z Antonim Edwardem Odyńcem romansowałaby nad Niewiażą mając lat jedenaście”8.
Podobnie uważa Zbigniew Sudolski; jego poszukiwania doprowadzają jednak do jeszcze innych odkryć. Dzieli się nimi w rozdziale poświęconym Klimańskiej w książce Tropem detektywa:
Jan Nepomucen Janowski w swym obszernym zbiorze Notatek Bibliogra-ficznych jako rok jej urodzenia podaje 1809 (Bibl. PAN Kraków sygn. 7861). Dwie pierwsze daty [1812 i 1819 przyp. M.G.] mogą budzić zastrzeżenie z tego względu, iż w 1823 r. Zofia Chłopicka znana jest już w Wilnie ze swej niezwykłej urody – czy możliwe by wśród filomatów budziła zachwyt już jako 11-letnia dziewczynka; z podobnych względów zdecydowanie odrzucić należy jako rok urodzenia 1819 (miałaby wówczas lat 4!). Z tych też wzglę-dów na uwagę zasługuje rok 1809; Z. Chłopicka miałaby w 1823 r. lat 14, nie jest to wprawdzie wiek dorastającej panny, ale najbardziej prawdopodobny9.
4 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimier-ski, B. ChlebowSulimier-ski, W. WalewSulimier-ski, t. II, Warszawa 1881. Odnotowane jest tu również, iż urodziła się tam znana autorka Zofia Klimańska.
5 Siostra Zofii Klimańskiej poślubiła Maurycego Prozora i zamieszkała w Romaniach. 6 Są to między innymi: Polski Słownik Biograficzny, t. XII; Nowy Korbut, t. III; Wielka
Ency-klopedia Powszechna PWN, t. V.
7 Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, t. VIII, Warszawa 1900; W. Korotyński, Zofia
Klimańska (Zofia z Brzozówki), „Tygodnik Ilustrowany”, t. VII, 1871, nr 158; Z. Sudolski, Tro-pem detektywa: studia–materiały–sylwetki, t. II, Warszawa 2009.
8 J. M. Rymkiewicz, Baket, Warszawa 1991, s. 6.
42 Maja Garlińska