Poszukiwanie nowej drogi rozwoju. Koncepcja unowocześnienia gospodarki polskiej. 49

Na zaimprowizowanym VII Plenum KC 20 grudnia I sekretarzem KC PZPR wybrano Edwarda Gierka. Podobnie jak w roku 1956 zmianom w kierownictwie partii i rządu towarzyszyły głębokie przemiany w życiu politycznym kraju. W silnym stopniu wpłynęło to na politykę gospodarczą tego okresu. Pierwszym celem działania nowego kierownictwa stało się przywrócenie zaufania społeczeństwa do kierownictwa politycznego i państwowego.

Wymagało to istotnych zmian również w dziedzinie gospodarki. Całość tych zmian zyskała nazwę „nowej polityki społeczno – ekonomicznej”¹⁶⁰. Główną intencją zmian było zdynamizowanie rozwoju kraju oraz usunięcie szeregu przeszkód na tej drodze, wynikających z niedostrzegania przez politykę gospodarczą lat sześćdziesiątych narastających nowych potrzeb, a w rezultacie ich nie rozwiązywania. Niemal natychmiast po tragicznym grudniu 1970 r. nowe kierownictwo partyjne odeszło w istotnym stopniu od polityki gospodarczej ekipy gomułkowskiej i zaczęło lansować własną linię. Wymagało to korekt i zmian w polityce gospodarczej. Wkrótce została sformułowana nowa koncepcja działania, która miała wyzwolić inicjatywę i energię społeczną¹⁶¹. Polityka gospodarcza zmierzać miała do równoczesnego osiągnięcia dwóch celów: przyśpieszenia wzrostu gospodarczego kraju oraz znacznego podniesienia stopy życiowej społeczeństwa. Nowo wybrany prezes Rady Ministrów Piotr Jaroszewicz zapowiedział w lutym 1971 roku: „przystąpiliśmy przede wszystkim do naprawy szkód wyrządzonych przez politykę nie respektowania konieczności ścisłego i stałego wiązania polityki z ekonomiką, planowania ekonomicznego z planowaniem społecznym oraz wzrostu produkcji inwestycji z poprawa materialna bytu ludności ”¹⁶².

Wymagało to zwiększenia zarobków realnych oraz wzrostu inwestycji produkcyjnych, przy wykorzystaniu nowoczesnej techniki. Równocześnie podjęto na nowo prace nad przygotowaniem zasadniczych reform systemu funkcjonowania gospodarki narodowej¹⁶³.

160 A. Karpiński, Zarys rozwoju gospodarczego Polski Ludowej, Warszawa 1980, s.55.

161 Zdaniem Wojciecha Morawskiego inicjatywa jaką była polska myśl techniczna zduszono importem technologii i licencji a towarzyszyły temu nader niskie pobudki, por.: W. Morawski, Dzieje…, Warszawa 2010, s. 277 – 278.

162 Przemówienie Prezesa rady ministrów Piotra Jaroszewicza na posiedzeniu sejmu, Trybuna Ludu, nr 46, 15.02. 1971, s. 3.

163 J. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1984, s. 535.

Planowana koncepcja miała oprzeć się na fazie polityki prokonsumpcyjnej - nowe kierownictwo zmierzało zarówno do poprawy stopy życiowej ludności, jak i do forsownego rozwoju gospodarczego kraju. Władze uznały, że równoczesne zwiększenie inwestycji i konsumpcji możliwe będzie za pomocą importu kapitału. Wobec nierozwiniętej gałęzi przemysłu dóbr konsumpcyjnych nowe inwestycje miały doprowadzić do modernizacji fabryk oraz do zmiany struktury przemysłu, a tym samym spowodować zwiększenie produkcji dóbr konsumpcyjnych. Wzrost konsumpcji miał pełnić rolę bodźców materialnych, stymulujących zwiększenie wydajności pracy¹⁶⁴. Przyjęto założenie, że przyśpieszenie wzrostu gospodarczego będzie możliwe wówczas, gdy ludzie pracy uzyskają bezpośrednio pozytywne rezultaty w postaci poprawy warunków życia. Pogodzenie tego zadania z równoczesnym zwiększonym programem inwestycyjnym wymagało uzyskania dodatkowych środków, które pochodzić mogły tylko z kredytów zagranicznych¹⁶⁵. Połączenie ekspansji konsumpcyjnej z inwestycyjną byłoby naturalnie niemożliwe przy opieraniu się wyłącznie na zasobach krajowych. Koncepcji takiej sprzyjała poprawiająca się na początku lat siedemdziesiątych atmosfera polityczna w stosunkach Wschód – Zachód, częściowa, ale znacząca liberalizacja przepisów i procedury dotyczącej eksportu technologii z krajów zachodnich do krajów socjalistycznej Europy Wschodniej, przyznanie przez Zachód dostępu do kredytów rządowych przy zakupach technologii, maszyn i urządzeń, produktów rolnych i surowców¹⁶⁶.

Zachętą do ekspansji stał się również łatwiejszy dostęp do rynków zbytu w krajach zachodnich dla eksportu krajów socjalistycznych, a po 1973 roku, gdy kryzys naftowy spowodował zwiększenie ilości wolnych kapitałów, banki wystąpiły z odpowiednią zachętą do kredytobiorców¹⁶⁷. Z punktu widzenia nowej władzy i celów, które sobie stawiała, sytuacja była korzystna¹⁶⁸. Jednak nie należy zapominać o kontekście ówczesnych uwarunkowań rozwojowych Europy. Wysoki wzrost gospodarczy w krajach Europy Zachodniej trwał nieprzerwanie niemal do końca lat sześćdziesiątych kiedy to pojawiły się pierwsze oznaki spowolnienia. Przemysł ciężki, który po II wojnie światowej był najszybciej rozwijająca się gałęzią przemysłu, dotknęła dekoniunktura, pogłębiona przez kryzys roku 1973. W reakcji na recesję państwa Zachodnie - m. in. poprzez alokację kapitału,

164 J. Skodlarski, jak wyżej, s. 468.

165 J. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, jak wyżej, s. 535.

166 J. Sołdaczuk, Handel zagraniczny i polityka intensyfikacji wzrostu, Sprawy Międzynarodowe, nr.12, 1980, s. 26.

167 J. Skodlarski, Integracja sąsiedzka w Europie Centralnej, Przeszłość i teraźniejszość, Łódź 1997, s. 55 – 59.

168 Z. Landau, W. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995, s. 250.

modernizacyjne inwestycje, w tym inwestycje zagraniczne doprowadziły do zmiany w strukturze gospodarczej. Podobnych możliwości zwłaszcza skorzystania z bezpośrednich inwestycji zagranicznych, nie posiadały kraje bloku wschodniego, ponadto nie przeprowadziły restrukturyzacji i nadal utrwalały kapitałochłonne gałęzie przemysłu z niekorzystną przewagę przemysłu grupy „A” nad grupą „B”. Mimo to, projektując plany rozwoju gospodarki polskiej w latach siedemdziesiątych, zakładano, że dzięki kredytom zagranicznym i na szeroką skalę zakrojonego transferu zachodniej technologii nastąpi wzrost produkcji nowoczesnych towarów, o wysokim poziomie technicznym i o wysokiej jakości.

Liczono tez, że dojdzie w niektórych przypadkach do kooperacji przemysłowej z czołowymi producentami zachodnimi. Oczekiwano, że po uruchomieniu nowoczesnej produkcji ukształtuje się nadwyżka eksportu nad importem w wymianie z krajami kapitalistycznymi i w ten sposób nastąpi samospłacanie się zadłużenia. Modernizacja gospodarki miała zapewnić przejście do produkcji intensywnej, przeznaczonej dla bardziej wymagającego rynku zachodniego oraz pojemnego rynku wschodniego. Sądzono, że dysponowanie efektywną i na wysokim poziomie technicznym produkcją eksportową umożliwi przełamanie bariery handlu zagranicznego, a następnie przyczyni się do przyśpieszenia tempa wzrostu gospodarczego. Spodziewano się także, że wydajna technologia będzie zarazem mniej kapitałochłonna i materiałochłonna, co pozwalałoby osiągnąć wysoką stopę wzrostu dochodu narodowego, przy stosunkowo niewielkim wzroście zatrudnienia.

W efekcie stopa akumulacji w dochodzie narodowym miałaby tendencję malejącą, a stopa konsumpcji – rosnącą¹⁶⁹. Rozpatrzone i przedyskutowane przez rząd wstępne założenia rozwoju społeczno-gospodarczego kraju na lata 1971-1975, jak i przygotowane przez Komisję Zjazdową wytyczne KC, zatytułowane: „O dalszy socjalistyczny rozwój PRL”¹⁷⁰ świadczą o skoncentrowaniu partii na dwóch kierunkach. Pierwszy dotyczył opracowania wytycznych kompleksowego i perspektywicznego rozwoju Polski – w tym również okresu obejmującego czwarty plan pięcioletni (1971-1975). Podstawową zasadą patronującą opracowaniu wytycznych było ścisłe wiązanie ze sobą zadań rozwoju gospodarki narodowej z polityką socjalną, to jest ze stałą, systematyczną poprawą i lepszym zaspokojeniem rosnących potrzeb społeczeństwa. Drugi realizacji wielu posunięć doraźnych, mających na celu nadrobienie zadań nie zrealizowanych w latach 1961-1970, dotyczących

169 J. Skodlarski, jak wyżej, s. 468.

170 Dziennik Polski 1971, nr 211.

podniesienia stopy życiowej ludności, zwłaszcza klasy robotniczej, oraz usunięcia najbardziej rażących zaniedbań w zakresie poprawy warunków mieszkaniowych, socjalnych i zdrowotnych¹⁷¹. Ekipa Edwarda Gierka po spektakularnych działaniach na rzecz szybkiego wzrostu płac realnych, przystąpiła do przygotowania, nigdy nie zdefiniowanej i podlegającej ciągłym zmianom, strategii „dynamicznego i harmonijnego” wzrostu (w propagandzie partyjnej szermowano hasłem „budowy drugiej Polski”)¹⁷². Strategia zakładała w perspektywie dziesięciu lat przejście polski od rewolucji przemysłowej do rewolucji naukowo – technicznej, charakterystycznej dla krajów wysoko uprzemysłowionych. Komisja partyjno – rządowa, tzw. Komisja Szydlaka powołana w lutym 1971 roku w celu unowocześniania systemu funkcjonowania gospodarki i państwa, miała za zadanie przygotować kompleksową reformę systemu gospodarczego¹⁷³. Przygotowany dokument zawierał krytyczną ocenę dotychczasowego systemu zarządzania oraz nowy program działania. Głównym jego osiągnięciem było wypracowanie zasad nowego systemu ekonomiczno-finansowego. Najistotniejsze zmiany przewidywano w sferze centralnego aparatu planowania i zarządzania. Miały one polegać na decentralizacji takich uprawnień, jak ustalanie limitów zatrudnienia, funduszu płac, eksportu i importu oraz inwestycji. Wiele wskaźników nakazowych miano zastąpić parametrycznymi (np. zysk ), które miały stanowić kryteria oceny przedsiębiorstwa. Po raz pierwszy w systemie centralnego planowania zniesiono limitowane fundusze płac. Centrum miało stosować pośrednie środki oddziaływania, takie jak podatki, ceny. Komisja postulowała koncentrację zakładów, tj. tworzenie wielkich przedsiębiorstw, które miały uzyskać omówione wyżej uprawnienia.

Ich nazwa WOG pochodziła od skrótu „wielka organizacja gospodarcza”¹⁷⁴. System, w którym działały Wielkie Organizacje Gospodarcze nazwany przez Janusza Beksiaka systemem „zmodernizowanym”, był tylko jednym z elementów większego układu

171 W. Góra, jak wyżej, s. 492.

172 9 stycznia 1971 r. ogłoszono uchwałę Rady Ministrów o zamrożeniu cen detalicznych podstawowych artykułów żywnościowych na okres dwóch lat ( 1971-1972 ), przedłużoną następnie w latach 1973-1976.

Z dniem 1 marca 1971 r. anulowana została podwyżka cen artykułów żywnościowych , z wyjątkiem kawy, ale łącznie z mięsem i jego przetworami, dokonana w grudniu 1970 r., utrzymane natomiast zostały dokonane wówczas obniżki cen artykułów przemysłowych. Stało się to możliwe dzięki rezerwom dewizowym nagromadzonym w okresie wcześniejszym, a także pomocy kredytowej z ZSRR. Zawieszono mający obowiązywać od 6 stycznia 1971 r. system „bodźców materialnego zainteresowania”, zachowując obowiązujący do tego czasu system nagradzania i premiowania. Zwiększono wydatnie fundusz płacy za zwiększoną wydajność pracy oraz zapewnienie środków finansowych na przeszeregowanie i awanse. Por. W. Góra, jak wyżej, s. 493.

173 Por.: A. Pużyński, Rozwój społeczno – gospodarczy polski w latach siedemdziesiątych, Warszawa 1978, s.211, P. Bożyk, Polityka społeczno – gospodarcza Polski Ludowej, Warszawa1977, s.126.

174 A. Jezierski, C. Leszczyńska, jak wyżej, s. 497.

zdominowanego przez rozwiązania tradycyjne¹⁷⁵. Nigdy nie działał on jako wyłączny, choćby dominujący system zarządzania. Dekoncentracja władzy gospodarczej ulegała pogłębianiu, przy czym można było zauważyć dalsze umacnianie pozycji ministerstw branżowych, ponadto same WOG-i stanowiły z reguły jednostki o wysokim stopniu koncentracji i silnej pozycji monopolistycznej. Wielkie zakłady koncentrujące produkcje przemysłową, zdaniem J. Kalińskiego, ograniczyły zmiany strukturalne w kolejnej dekadzie¹⁷⁶. Istotnej zmianie uległa rola planu centralnego, nie zmieniła się natomiast jego podstawa, będąca specyficznym typem rachunku ekonomicznego. WOG-i sporządzały własne plany nie podporządkowane planowi centralnemu i nie będące w korelacji z planami pozostałych przedsiębiorstw pozostających w zasięgu nakazu planu centralnego. Sprzeczności powodowane stosowanym rozwiązaniem zmuszały centralnego planifikatora do wywierania nieustannej presji na autonomiczne przedsiębiorstwa, by te jednak stosowały się do planu centralnego.

W efekcie aktywna i koordynująca rola planu traciła na znaczeniu. Tym niemniej organa centralne stosowały wobec WOG-ów liczne zadania i limity typu nakazowego, choć, według pierwotnych założeń, organy centralne tylko nieliczne rodzaje zadań gospodarczych miały ustalać w formie nakazów. Ponadto potencjalne możliwości swobodnych działań rynkowych ograniczał brak podobnej swobody pozostałych podmiotów życia gospodarczego.

W rezultacie zostały utrzymane wszystkie wewnętrzne sprzeczności systemu tradycyjnego zaostrzone jeszcze przez obecność obcego dla nich ciała, jakim były reguły wogowskie¹⁷⁷.

W 1975 r. system wogowski obejmował 125 organizacji gospodarczych, w tym 110 w przemyśle. Ich udział w produkcji sprzedanej sięgał 68% całości produkcji przemysłowej¹⁷⁸.System ten jednak nie przyczynił się do wzrostu wydajności pracy. Będąc w dobrej sytuacji finansowej, WOG-i osiągały niską efektywność gospodarowania. Swoją szczególną pozycję wykorzystywały do maksymalizacji zysków, kosztem pozostałych przedsiębiorstw. W 1978 r. ponownie powrócono do limitów i dyrektyw w dziedzinie funduszu płac i limitowania inwestycji z własnych środków. W ten sposób w końcu dekady system wogowski przestał właściwie istnieć.

W dekadzie gierkowskiej nie podjęto zasadniczych reform systemowych. Próby reform odcinkowych nie były zgodne z logika całego systemu kierowania i prowadziły do

175 J. Beksiak, jak wyżej , s. 46 – 79.

176 J. Kaliński, jak wyżej, s. 217.

177 Tamże, s. 72- 79.

178 J. Kaliński, Gospodarka Polski…, s. 162.

jego stopniowej deregulacji. W polityce gospodarczej ujawniły się interesy silnych grup nacisku o charakterze branżowym i regionalnym. Wprawdzie degradacji uległa rola centralnego planowania, ale w zamian niepomiernie wzrósł wpływ arbitralnych bezpośrednich decyzji centralnych i częściowo wojewódzkich organów partyjnych na procesy gospodarcze, zwłaszcza inwestycje. Zamiast decentralizacji i mechanizmu rynkowego, jako środków poprawiających funkcjonowanie gospodarki, ekipa Gierka postawiła na rozwój centralnego zarządzania. Była to gospodarka bez planu i bez rynku. Dominowały doraźne decyzje zarządcze organów różnych szczebli partyjnych. Nie powiodła się również próba zorganizowania gospodarki w sposób koncernowy, poprzez powołanie tzw. wielkich organizacji gospodarczych. Nie uzyskały one bowiem dostatecznej samodzielności decyzyjnej i nie były upoważnione do optymalizacyjnych działań o charakterze mikroekonomicznym¹⁷⁹.

Erozja i względna liberalizacja polityczna która miała miejsce na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nie skorelowana została ze zmianą polityki gospodarczej co w efekcie doprowadziło do kolejnego kryzysu. Niedostateczna efektywność, wyczerpanie ekstensywnych form rozwoju, niedorozwój technologiczny, ainnowacyjność oraz niezaspokojone aspiracje społeczne zmusiły władzę do poszukiwania poza politycznych środków rozwiązania trudnej sytuacji. Działania antykryzysowe umożliwiła sprzyjająca koniunktura światowa, z której władze PRL zamierzały skorzystać¹⁸⁰. Gigantycznego skoku inwestycyjnego, wspartego zasilaniem zewnętrznym, monocentryczna gospodarka PRL nie była jednak w stanie udźwignąć, doszło więc do kolejnego kryzysu. I tym razem podjęty został wysiłek jego przezwyciężenia, jednak wobec słabości i rozprzężenia, próby ratowania systemu zakończyły się fiaskiem - upadkiem gospodarki socjalistycznej¹⁸¹.

179 W. Wilczyński, jak wyżej, s. 38.

180 W. Rydygier, Pułapka zadłużenia, [w:] U źródeł polskiego kryzysu, pod red. A. Mullera, Warszawa 1985, s. 222 – 230.

181 D. T. Grala, Reformy gospodarcze w PRL ( 1982 – 1989 ). Próba ratowania socjalizmu, Warszawa 2005.

Rozdział II Komitet Wojewódzki jako lokalny ośrodek władzy

1. Model nadzoru nad przedsiębiorstwem przemysłowym. Nadzór partyjny