Podczas podróży do Drezna Wackenroder przekazuje przyjacielowi Ludwigowi Tieckowi skrywane dotąd bojaźliwie manuskrypty swo‑
ich szkiców o sztuce. Tieck wzbogaca je o własne przemyślenia. Tak powstają Wynurzenia serdeczne rozmiłowanego w sztuce braciszka zakon‑
3 Por. R. Safranski: Romantik. Eine deutsche Affäre. München 2007, s. 89.
Artysta jako geniusz. Transmedialność i synestetyka… 79 nego4, Fantazje o sztuce dla przyjaciół sztuki5 oraz Franz Sternbalds Wan-derungen6. Utwory te, zgodnie z wczesnoromantycznym pojmowaniem sztuki jako sympoezji, stanowią wspólne dzieło obydwu twórców. Do dzisiaj nie zostało jednoznacznie ustalone, kto jest autorem poszczegól‑
nych fragmentów.
Powieść jest dla wczesnego romantyzmu najważniejszym gatun‑
kiem nowoczesnej literatury, uniwersalną formą sztuki, w obrębie której, jak w żadnej innej, poezja romantyczna mogła rozwinąć się w „progresywną poezję uniwersalną” („progressive Universalpoesie” – F. Schlegel). W powieści zacierały się granice gatunków, mieszały się transmedialne dekoracje, arabeski i teorie synestetyczne7. Szczególną popularnością cieszyły się tzw. powieści o artyście („Künstlerromane”8).
4 Opublikowane anonimowo w Berlinie w 1797 r. Jak wynika z pewnego listu Goethego do Schillera (z dnia 11.01.1797), tekst już w 1796 roku znajdował się w druku.
5 Wackenroder pracował nad utworem w latach 1797/1798. Dzieło ukazało się w 1799 roku jako wspólne przedsięwzięcie przyjaciół, którego wydawcą był Tieck.
6 L. Tieck, Hg.: Franz Sternbalds Wanderungen. Eine altdeutsche Geschichte.
Erster und Zweiter Teil. Berlin 1798.
7 Autorka posługuje się w oryginale terminem Synästhetik. Rozumie pod nim pewną ogólną koncepcję estetyczną charakterystyczną dla wczesnego romantyzmu w Niemczech, której w najszerszym sensie przyświeca idea korespondencji sztuk (Gesamtkunstwerk). Synestetyka nie jest w tym rozumie‑
niu synonimem synestezji, odwołuje się bowiem do pewnego całościowego systemu estetycznego, a nie tylko do jednego z jego przejawów, jakim jest synestezja, rozumiana jako środek poetyckiego wyrazu. W tym szerszym sen‑
sie autorka używa również przymiotnika „synestetyczny”. Należy ponadto zwrócić uwagę, iż synestetyka nie jest także synonimem „sympoezji” oraz
„symfilozofii” – te pojęcia, których użył Friedrich Schlegel w aforyzmie nr 112 w Fragmentach krytycznych, odwołują się do „kolektywnego tworzenia dzieł lite‑
rackich”. (T. Namowicz: Wstęp. W: Pisma teoretyczne niemieckich romantyków. Wyb.
i opr. T. Namowicz. Wrocław–Warszawa–Kraków 2000, s. XXI) – przyp. red.
8 Por. P. Zima: Der europäische Künstlerroman: von der romantischen Utopie zur postmodernen Parodie. Tübingen 2008.
80 Hannelore ScHolz‑lübbering
Prawie wszyscy romantycy pisali powieści – nawet Friedrich Schleier‑
macher, który nie był pisarzem, nosił się z takim zamiarem. Dla wszyst‑
kich tych twórców wzorem i jednocześnie przedmiotem estetycznej polemiki stały się Lata nauki Wilhelma Meistra Goethego. Wilhelm Meister nie wpisywał się w żadną tradycję, nie był ani pouczający, jak powieści Wielanda, ani wystylizowany w duchu oświeceniowym na wzór mora‑
lizującego portretu rodzinnego, nie był również powieścią o duchach, rycerzach czy zbójcach, jakich wiele trafiało wówczas do czytelników, nie był także sentymentalny jak Cierpienia młodego Wertera. Romantyczne powieści o artyście koncentrowały się na ukazaniu życia młodego czło‑
wieka jako wartości samej w sobie: bohater czerpał z życia pełnymi garściami, a akcja powieści obfitowała w sprzeczności. Przedstawienie wewnętrznej i zewnętrznej ewolucji protagonisty manifestować miało nową postawę życiową: konflikt między pragnieniem a rzeczywistością, jaki stał się udziałem ówczesnego młodego pokolenia. Rozmowa o poezji i wiele innych Fragmentów braci Schleglów wskazuje na głęboką relację, jaka łączy je z tekstem Goethego. Również Novalis początkowo wypo‑
wiadał się pochlebnie o Wilhelmie Meistrze, potem jednak zdecydowanie się od niego zdystansował. Mimo to wpływ dzieła Goethego na jego powieść Henryk Ofterdingen (1799/1800, Heinrich von Ofterdingen; wyd.
pol. 1914) pozostaje bezdyskusyjny. Nie sposób również zaprzeczyć, że u źródeł powstania późniejszych powieści o artyście – czy to autorstwa Eichendorffa, Immermanna czy Mörikego – leżała recepcja motywów i postaci z powieści Goethego, szczególnie postaci Mignon.
Podobnie znaczący wpływ na rozwój romantycznego powieściopi‑
sarstwa miała, obok dzieła Goethego, powieść Johanna Jakoba Wilhelma Heinsego Ardinghello und die glückseligen Inseln (1787) [Ardinghello i wyspy szczęśliwe]. Pośród dzieł inspirowanych utworem Heinsego można wymienić Franz Sternbalds Wanderungen Tiecka, Lucinde Friedri‑
cha Schlegla, Godwi oder Das steinerne Bild der Mutter – Ein verwilderter Roman [Godwi, czyli kamienny obraz matki – powieść rozpasana] Cle‑
mensa Brentana oraz powieści Jean‑Paula, na których Friedrich Schle‑
gel oparł swoją teorię powieści wyłożoną w Liście o powieści (Brief über
Artysta jako geniusz. Transmedialność i synestetyka… 81 den Roman, wyd. pol. 1995). Oprócz wspomnianych wzorców, wspól‑
nym mianownikiem wszystkich romantycznych powieści jest to, iż są one upoetycznionymi ideami (Ideendichtung), manifestującymi się za pomocą listów, rozmów i refleksji, oraz ukazującymi w sposób sym‑
boliczny nowy światopogląd.
17 lutego 1798 roku Friedrich Schlegel przekazuje swojemu bratu Augustowi Wilhelmowi Schleglowi – i można odnieść wrażenie, że czyni to raczej mimochodem – następującą wiadomość: „Wackenroder zmarł. Miał tyfus, potem miesiącami cierpiał na melancholię, czy też, jak mówią niektórzy, popadł w obłęd”9. Pisarz miał zaledwie 25 lat. Tieck, który zarządzał spadkiem przyjaciela, połączył pozostawione przezeń szkice z własnymi tekstami i opublikował je w 1799 roku pod wspól‑
nym szyldem Fantazje o sztuce dla przyjaciół sztuki (Phantasien über die Kunst für Freunde der Kunst, wyd. pol. 2000).
Wypowiedzi Tiecka odnośnie do współautorstwa nie są jednak jed‑
noznaczne10.
Zachowane w tej formie teksty stanowią pierwsze literackie świa‑
dectwa wczesnoromantycznych przyjaźni. Niewątpliwą zasługą Tie‑
cka było dostrzeżenie potencjału drzemiącego w pozostawionych przez Wackenrodera szkicach i udostępnienie tych dzieł czytelnikom.
Początek wczesnego romantyzmu berlińskiego można zatem datować na rok 1793, kiedy to Wackenroder i Tieck podczas pobytu w Norym‑
berdze odkryli średniowieczne malarstwo i religię jako przeciwwagę dla ducha ówczesnej epoki. W centrum ich zainteresowania znalazły się sztuka, artysta, artystyczny kunszt. Wackenroder podziela myśl Kanta i Herdera, zgodnie z którą geniusz jest wrodzonym przymiotem ducha, darem od Boga. Geniusz artysty ukryty jest w duszy, a fascy‑
nacja sztuką wypływa wprost z najgłębszych zakamarków ludzkiego
9 Cyt. za: G. Heinrich: Nachwort zu: Wilhelm Heinrich Wackenroder. Dichtung, Schriften, Briefe. Hg. Gerda Heinrich. Berlin 1984, s. 483.
10 Por. M. Bollacher: Wilhelm Heinrich Wackenroder: Herzensergießungen eines kunstliebenden Klosterbruders (1796/97). In: Romane und Erzählungen der deutschen Romantik. Neue Interpretationen. Hg. P.M. Lützeler. Stuttgart 1981, s. 34.
82 Hannelore ScHolz‑lübbering
wnętrza. Atrybutami geniusza są: uczucie, serce, wrażliwość, dusza, odczuwanie, duch. Znamienny dla tej postawy jest też romantyczny entuzjazm, ubóstwienie sztuki na drodze fascynacji. Powieść Franz Sternbalds Wanderungen ukazała się równocześnie z pierwszymi zeszy‑
tami czasopisma „Athenäum” w 1798 roku i zaliczana jest, obok wspo‑
mnianych wcześniej szkiców Wackenrodera, do tekstów założycielskich szkoły romantycznej.
Dla przedstawicieli wczesnego romantyzmu „Athenäum” było wspólnotowym forum wymiany myśli o istocie i roli poezji. Funda‑
mentalne tezy znalazły się we Fragmencie 216 Friedricha Schlegla:
Rewolucja Francuska (sic!), Teoria wiedzy Fichtego i Meister Goethego to największe tendencje epoki. Kto czuje się dotknięty takim zestawieniem, komu bezgłośna i niematerialna rewolucja nie może się wydać ważna, ten jeszcze nie osiągnął wyższego i szerszego stanowiska ludzkości11. Friedrich Schlegel łączy wydarzenia historyczno ‑polityczne z nauką i literaturą, a nowa – synestetyczna – poezja ma stać się syntezą wielu zjawisk społecznych. Podobnie August Wilhelm Schlegel w pierw‑
szym cyklu swoich Berliner Vorlesungen [Wykłady berlińskie] (1801–1804) wyjaśnia w Kunstlehre [Nauka o sztuce] swoją wizję poezji pojmowa‑
nej w sensie synestetycznym, która winna przenikać wszelkie możliwe sztuki. Badacze są zgodni, iż powstanie poezji romantycznej łączy się z nazwiskami Wackenrodera i Tiecka, natomiast stworzenie teorii i kry‑
tyki romantyzmu przypisuje się braciom Schlegel. Poezja poezji czy też nieskończone uwalnianie zmysłów z wszelkich ograniczeń (unendli-che Entgrenzung aller Sinne) to główne koncepcje estetyczne wczesnego romantyzmu. Pojęcia te odegrały kluczową rolę nie tylko u Wacken‑
rodera, Tiecka, czy braci Schlegel, lecz także w dorobku braci Grimm i w twórczości Wilhelma Humboldta12.
11 F. Schlegel: Fragmenty. Przeł. C. Bartl. Oprac. M.P. Markowski. Kraków 2009, s. 82–83.
12 H. Scholz: Poesie der Poesie oder unendliche Entgrenzung aller Sinne. Zum Poe-sieproblem in der Frühromantik und bei Jacob Grimm. In: Protokollband der Humboldt‑
‑Grimm ‑Konferenz, Berlin 22.–25. Oktober 1985. B. 2. Berlin 1986, s. 248–259.
Artysta jako geniusz. Transmedialność i synestetyka… 83 Siła oddziaływania Wynurzeń serdecznych nie ograniczała się ani do samego romantyzmu, ani nawet do sfery poezji. Romantyczne malar‑
stwo, szczególnie nazareńczyków, rozwinęło się pod znakiem artystycz‑
nego kreda Wackenrodera, jego „religii sztuki”, która stała się trans‑
medialnym manifestem, inicjującym wczesny romantyzm w sferze literatury, sztuk pięknych i muzyki.
Dystrybuowana za 20 groszy cienka „książeczka” czy też „dziełko”, jak nazywał ją poirytowany jej siłą oddziaływania Goethe, rzeczywi‑
ście nie była zbyt obszerna13. Tekst ukazał się anonimowo i łączony był także z nazwiskiem Goethego. Dysonans widoczny między sztuką a życiem codziennym – ukazany na przykładzie losów protagonisty, kompozytora i muzyka Josepha Berglingera – wskazywał na pogłę‑
biający się w XIX wieku rozdźwięk między egzystencją mieszczańską a artystyczną autonomią. Sprzeczność ta stała się centralnym motywem
„nowoczesnych” powieści o artystach oraz utworów poświęconych muzyce i muzykom, począwszy od E.T.A. Hoffmanna, a skończyw‑
szy na Tomaszu Mannie. W tym właśnie przejawia się nowoczesność Wackenrodera i Tiecka oraz całego romantyzmu. W artyście drzemie
„idealny duch sztuki“14. Sztuka prawdziwa – zarówno na etapie two‑
rzenia, jak i recepcji – jest służbą Bogu, modlitwą, misterium, doświad‑
czeniem transcendentnym. W twórczości Wackenrodera i Tiecka po raz pierwszy przedstawione zostały losy artysty i jego tragizm.